De man die zijn haar kort liet knippen door Johan Daisne

De man die zijn haar kort liet knippen door Johan Daisne Primaire gegevens Auteur: Johan Daisne Titel: De man die zijn haar kort liet knippen Eerste druk, uitgever: 1947, Manteau Brussel & Den Haag Gelezen druk: dertiende druk (1977) Aantal bladzijdes: 190 Leestijd: ongeveer 4,5 uur Opdracht: “Voor wijlen Meester Gaston van Loo, de vereerde collega en goede vriend”. Motto: De roman begint met een veertienregelig gedicht over het lijden, dat de mens ontvankelijk maakt voor de goddelijke genade (Godfried = vrede in God): Niet zo kaal | ooit een mens | noch zo rens | ook een schaal of het zuur | dat hij drinkt | in hem zinkt | als een vuur en de bres | die het mes | heeft gesneden wordt de poort | voor Gods woord | hier beneden Titelverklaring Op de achterkant van het boek geeft Johan Daisne zelf het antwoord op de vraag: “Waarom de titel
De man die zijn haar kort liet knippen?”. Daisne geeft hier twee redenen voor: Dat korte haar zoekt hij om jonger te zijn, frisser, minder ziek, vitaler. Die haardracht moet hier symbool zijn van haast iets soldatesks: de Rasierschnitt van de Duitse officier (ik dacht en denk aan de kop van Erich von Stroheim zoals die in mijn kinderjaren op de reusachtige bioscoopaffiches in de stad prijkte). Daarin is de idee disziplin verbonden, beheersing, enz. Wanneer Govert zich gewonnen geeft, zijn schamele condition humaine gaat aanvaarden, wordt het korte, gemillimeterde haar van militaire Rasierschnitt tot tonsuur van de kloosterling. Govert legt zich neer bij de beproeving die het leven en de Schepper van hem verlangen. En hier moet de Offizier van Stroheim wijken voor de in mijn boek uit- en nadrukkelijk genoemde figuur van Gogol's diep ontroerende held uit Dagboek van een krankzinnige. Die kleine ambtenaar wordt ten slotte in een gesticht gestopt, men scheert zijn hoofd kaal terwijl hij snikt: Moeder!… Samenvatting Advocaat Govert Miereveld heeft een bijbaan als waarnemend leraar op een meisjesschool. Hij is in stilte verliefd op zijn leerling Eufrazia Veenman, die hij in gedachten Fran noemt. Na de diploma-uitreiking verdwijnt ze uit zijn leven. Door zijn neurotische aanleg mislukt Govert als advocaat en moet hij een baantje als klerk op het Paleis van Justitie aannemen. Tien jaar later woont hij een lijkschouwing bij, die hem hevig aangrijpt. Die avond ontmoet hij Fran in het hotel waar hij logeert. Onder de naam Franny Veen is zij een bekend actrice geworden. 's Nachts bezoekt hij haar op haar kamer en bekent haar zijn liefde. Zij vertelt hem dat zij destijds een verhouding had met rechter Brantink, voor wie Govert waarnam. Haar vader zette haar na haar eindexamen het huis uit en gaf haar een revolver mee. Daarna zocht ze in wisselende relaties vergeefs het geluk. Ze is levensmoe en vraagt Govert haar het genadeschot te geven: “Ik durf het je niet te vragen; maar zie, dan zou ik misschien toch nog met het levende gelaat van een ongeschonden illusie, met jouw doorkerfde, maar onuitgedoofde aangezicht, het raadsel van de dood in kunnen gaan!” (blz. 177) “Ik heb nog even Fran gezien, glimlachend, onwezenlijk schoon, en raadselachtiger dan ooit. En toen heb ik geschoten, zoals ik eens voor de microfoon heb geschreeuwd. Fran is op haar knieen neergestort.” (blz. 178) Na wat er dan gebeurt, wordt Govert als niet-toerekeningsvatbaar in een inrichting geplaatst. Daar leest hij in een krantenartikel zonder datum over het optreden van Franny Veen. De directeur van de inrichting bevestigt dat het een recent artikel is en dat Fran dus nog leeft. Govert concludeert hieruit dat hij krankzinnig en dus onschuldig is. Hij belooft het verleden te laten rusten, nadat hij zijn biecht op schrift heeft gesteld: “Ik wil dan niet langer mijn woord aan de directeur ontrouw zijn, wie ik heb beloofd het verleden te laten wezen. Maar het was sterker dan mezelf, ik geloof een hoger bevel gehoorzaamd te hebben, door hier eerst nog alles neer te schrijven, voor ik zal doen zoals de directeur wenst. Ik meen dat ik dit alles nog moest optekenen, opdat enkelen zouden weten, hoe of alles eigenlijk is gebeurd.” (blz. 63-64). Hoofdpersonen Govert Miereveld (eigenlijk Mr. Godfried Miereveld; Godfried betekent 'vrede in God'; Miereveld staat voor 'mieren, piekeren'): hij is niet krankzinnig, maar 'een zenuwpatient, een overgevoelig mens', schizofreen; psychiatrisch patient (heeft hij Fran wel vermoord?). In het begin van het verhaal is hij jurist, later tijdelijk leraar en tot slot klerk. Hij is in stilte verliefd op zijn leerlinge Fran. Hij laat zijn haar steeds korter knippen: dat geeft het frisheid, vitaliteit en helderheid. De lijkschouwing die hij meemaakt, grijpt hem erg aan. Zijn proces m.b.t. de moord op Fran wordt geleid door Brantink, de docent die hij tijdelijk verving. Al kwam het niet zo vroeg naar voren, het was er vroeger ook al: “Ik was in de wol diffuus, de wereld is me altijd verschenen als aan iemand die scheelkijkt, en misschien is het krankzinnig niets anders dan zulk een geestelijk strabisme.” (blz. 11) Ook heeft hij een grenzeloze behoefte om orde te scheppen (blz. 12). Fran Veenman (eigenlijk Eufrazia Veenman: Eufrazia betekend 'ogentroost' of 'spreekster van het goede woord'): zij veroorzaakt het ontslag van Mr. Brantink vanwege hun verhouding. Ze wordt artiest. Haar uiterlijk wordt in het boek uitgebreid door Govert beschreven: “Ik zag en hoorde nu haar adem: een lichte heffing van haar kleine borst onder het seladon japonnetje, en een zacht geschuur van de lucht langs haar bleke neusvleugels. O dat witte, dat witte gezicht, en die donkere nachtblauwe ogen, stad als je ze zo dichtbij zag, star en raadselachtig en toch zo heerlijk, zo zalig om te verslinden. Ze was niet groot van stuk, Fran, en haar gestalte nog zo kinderlijk tenger. Ze had een kleine mond, maar haar lippen waren vol en van een rood met iets bloederigs erin dat misschien echt was en maar zo scherp leek vanwege de tegenstelling met het buitengewoon blanke gelaat. Of waren dat blanke en dat rood toch reeds het werk van een verfijnde opmaak […]. In strijd met haar ogen glimlachten haar lippen en vormden daardoor een kuiltje in haar wang.” (blz. 27) Dit is nog slechts een deel van de beschrijving die Govert van Fran geeft. Later geeft hij nog een omschrijving van de volwassen Fran (blz. 95).
Bijpersonen Corra: de vrouw van Govert Does: de zoon van Govert San: de dochter van Govert Professor Mato: een gerechtelijk geneeskundige, hij is bijzonder deskundig in lijkschouwingen en opgravingen. Govert bewondert hem en hij is de enige persoon met wie Govert in een haast vriendelijke betrekking staat (blz. 65). Hij toont belangstelling in Govert, maar probeert niet in zijn “bedrukt zieleleven storend binnen te dringen, laat staan in te grijpen” (blz. 65). Govert is hem hier stil, maar oprecht dankbaar voor. De assistent van professor Mato Mr. Brantink: hij heeft een relatie met Fran gehad, Govert neemt hem tijdelijk waar als docent, wanneer hij het te druk krijgt met zijn andere werk en hij leidt het proces tegen Govert. Ook Brantinks uiterlijk wordt in het boek (blz. 36) uitgebreid door Govert beschreven. Tijd Het tijdsverloop is chronologisch, met opvallende tijdverdichting tussen de schoolavond en de autopsie. De vertelde tijd is ruim 10 jaar. Structuur Het verhaal vormt een doorlopend geheel, zonder hoofdstukindeling of alinea's. Er staan drie gebeurtenissen centraal: de uitreiking van de diploma's aan de eindexamenkandidaten (zeven meisjes) en het afscheid van leraar Brantink; de autopsie door professor Mato in het dorpje D. tien jaar later; de ontmoeting tussen Govert en oud-scholiere Fran in Hotel du Lion d'Or. De delen worden door verschillende motieven met elkaar verbonden. Zo bijvoorbeeld het seladon japonnetje dat Fran op het afscheidsfeest draagt. Bij de latere ontmoeting in het hotel is seladon de kleur van een avondjapon. Het begin en het einde van het verhaal spelen zich af in een psychiatrische inrichting (cirkelstructuur). Ruimte Plaatsen van handeling zijn een school, de stad H., het dorp D. e.d. en een psychiatrische inrichting. Thema Centraal staat de verwevenheid van leven en dood, de mens tussen droom en werkelijkheid. Ook Goverts loutering door het lijden staat centraal. Hiernaar verwijst het gedicht dat de auteur als motto aan zijn roman meegegeven heeft. Motieven -verliefdheid/heimelijke liefde tussen leraar en leerling; -geestesziekte, geestelijke ontreddering; -autopsie en dood/ontbinding; -schoolleven; -twijfel en onzekerheid (heeft Govert Fran gedood?); -levensraadsel (Wat is dood? Wat is leven?); -contrasten (bv. schoonheid tegenover ontbinding); -voorwerpen (pistool, boek, etiket, japon, advertentie, e.d.); -stofwolk/aswolk (symboliseert Goverts verwarde denken). Taalgebruik Het taalgebruik is wisselend zeer goed te begrijpen en wat minder helder. Dit kwam onder andere door het gebruik van onbekende woorden (bv. seladon) en vrij oud Nederlands, maar ook doordat over sommige dingen vreselijk uitgeweid wordt, waardoor het op een gegeven moment lastig is om het nog te blijven volgen.
Perspectief Het verhaal is een lange monoloog (een soort biecht) van de ik-verteller (Govert Miereveld); het vormt een doorlopend geheel, zonder hoofdstukindeling of alinea's. Plaats in de literatuurgeschiedenis Johan Daisne introduceerde het magisch-realisme in de Nederlandstalige literatuur. Het magisch-realisme wil de wereld en het leven weergeven als een onverbreekbare eenheid van realiteit en droom, die tevens een bovenzinnelijke dimensie bezit. Joahn Daisne vermengd in zijn romans alledaagse met bovennatuurlijke elementen. Relatie tekst-auteur Johan Daisne heeft zijn levensvisie met het verhaal verweven. Eigen mening Het onderwerp van het verhaal vind ik vrij vernieuwend, ik heb nog nooit een dergelijk boek gelezen. Ik vond het onderwerp ook interessant, omdat ik mezelf bepaalde dingen die in het boek behandeld werden wel eens afvraag. Het boek kwam op bepaalde gebieden overeen met mijn gedachten, maar op veel punten ook weer niet. Goverts gedachten zijn bijvoorbeeld behoorlijk seksueel getint en hij is geobsedeerd door Fran en daar heb ik niet zo'n last van. Het hele boek is een biecht geschreven door Govert, hij beschrijft werkelijk al zijn gedachten, hierdoor wordt het onderwerp tot in de puntjes uitgewerkt. De gedachten en gevoelens van Govert spelen de belangrijkste rol in het boek. Hij beschrijft ze soms uitentreuren, waardoor het soms wat langdradig en saai wordt. Het `hoogtepunt' van het boek, de moord op Fran, wordt tijdens zo'n saai stuk beschreven en krijgt hierdoor in mijn ogen niet de aandacht die het verdient. Het aantal gebeurtenissen in het verhaal is goed, al worden ze door de ellenlange beschrijvingen soms enorm saai. Het verhaal is zeker geloofwaardig: het is niet zo dat ieder mens zo leeft, maar er zijn zeker mensen die op die manier leven. Het einde van het boek maakt het verhaal af, de moord, waar het hele boek omdraait, is wel gepleegd, maar Fran is niet, zoals Govert dacht, ook echt dood. Ik vind met name Govert levensecht overkomen, Fran wordt door Govert geïdealiseerd, hierdoor weet je niet of het beeld wat van haar weergegeven wordt volledig klopt met de werkelijkheid. Doordat de gedachten en gevoelens van Govert uitgebreid beschreven worden, is het goed mogelijk je in hem in te leven. Bepaalde dingen die Govert omschrijft zijn, denk ik, voor veel mensen herkenbaar. Iets als “Ziedaar een staal van dat `iets' in me: ik zie altijd de waarheid twee- of meerledig en kan nooit tot een enkelvoudig besluit komen.” (blz. 11) is niet voor iedereen onbekend. De opbouw van het boek is chronologisch, eigenlijk is het op het begin en het einde na een lange flash-back, wat daartussen beschreven wordt is al gebeurd. Het begin en het einde van het verhaal spelen zich af in een psychiatrische inrichting (cirkelstructuur). Door de ellenlange uitweidingen is het verhaal soms lastig te volgen en wordt het verhaal soms ook erg saai. Dit was bijvoorbeeld het geval met het begin, daarna werd het verhaal gelukkig wat boeiender. Door de uitweidingen over bepaalde punten wordt het verhaal soms vreselijk langdradig, dat is dan ook de reden dat ik bepaalde delen overgeslagen heb. Op die manier kon ik het toch volhouden het boek uit te lezen. Het taalgebruik en de zinsbouw van het verhaal is vrij makkelijk. Soms zit er een ouderwets of voor mij onbekend woord tussen (zoals bv. 'strabisme' en 'seladon'), maar dit stoort over het algemeen niet te erg. Doordat de gebeurtenissen erg gekleurd worden door Goverts beleving van dingen en doordat er soms erg uitgeweid wordt, worden niet alle gebeurtenissen even helder beschreven. Af en toe vroeg ik me ook af in hoeverre ik alles moest geloven of dat het dingen waren die Govert zelf verzonnen en voor waarheid aangenomen had.