A Algemene gegevens
1 Naam van schrijver: Stefan Brijs
2 Titel van boek: De engelenmaker



B Samenvatting met een correcte alineaverdeling
Het boek is in drie delen verdeeld, maar de verhalen zijn in chronologische volgorde aan elkaar te plakken. Dit zal ik dan ook doen bij de samenvatting om het tot een lopend verhaal te maken. Het begint eigenlijk met de twee verhalen van deel twee, dan komt deel één, en vervolgens deel drie.

Deel II: Op vier juni 1945 wordt Victor Hoppe geboren. Hij heeft echter de hazenlip van zijn vader geërfd. Zijn moeder vindt hem afstotelijk en schreeuwt tegen haar man dat hij ‘het’ weg moet halen. Hij brengt de baby naar een gesticht, waar hij debiel verklaard wordt, iets dat zijn vader enorm oplucht, zodat hij geen schuldcomplex hoeft te hebben. Victor is echter verre van debiel, en kan op zijn vierde al lezen. De jonge novice Marthe helpt hem daarbij. Zij is de enige, aangezien de andere zusters denken dat hij inderdaad debiel is. Dit komt omdat hij niet spreekt tegen mensen die hij niet vertrouwd. In het gesticht leert hij over God en Jezus. Victor heeft het syndroom van Asperger, dat toen nog niet bekend was, en vat alles letterlijk op. Ook kan hij de begrippen als goed en kwaad alleen maar zwart-wit zien. Hij denkt over God na, en komt tot de conclusie dat die slecht is, terwijl Jezus goed is. Zuster Marthe vertelt zijn vader uiteindelijk dat Victor niet debiel is, en die neemt hem dan ook weer mee naar huis.

Hierna gaat hij naar huis, waar zijn moeder ernstig ziek is. Hij weet echter niet dat het zijn moeder is, maar denkt dat het een patiënt van zijn vader is. Wanneer op een avond ze niet meer ademt, bidt hij voor haar. Het is de eerste keer dat zijn vader zijn stem hoort. Na de begrafenis van zijn moeder gaat Victor naar een internaat. Victor heeft het syndroom van Asperger, dat toen nog niet bekend was, en vat alles letterlijk op. Ook kan hij de begrippen goed en kwaad alleen maar zwart-wit zien. Hij denkt over God na, en komt tot de conclusie dat die slecht is, terwijl Jezus goed is. In het internaat wordt dit beeld versterkt, naarmate hij meer over God en Jezus leert. Hij verfoeit God, omdat die zijn zoon in de steek liet bij zijn dood. De woorden: Eli, Eli, Lamma sabaktáni –mijn god, mijn god, waarom hebt u mij verlaten -, maken dan ook grote indruk op hem. Hij krijgt straf wanneer hij dit uitroept aan de voet van een Jezus kruis bij een schooluitstapje.

De dag dat de rector hem feliciteert met zijn diploma, krijgt hij ook te horen dat zijn vader zelfmoord heeft gepleegd. Hij heef zichzelf opgehangen aan de boom voor zijn huis. Hij gaat niet naar de begrafenis. Er wordt met hem gesproken over de studie die hij wil gaan doen. Hierbij kiest hij voor embryologie, omdat hij levens wil gaan scheppen om goed te doen.

In zijn wetenschappelijke loopbaan op de universiteit, krijgt hij een doorbraak als hij een paar muizen weet te klonen. Echter, hij doet geen herhalingsproef, omdat zijn hoofd –door zijn ziekte -, al bezig is met de volgende stap. Herhalingsproeven van anderen geven geen resultaat. Hij krijgt een kaartje van Rex Cremer, een andere wetenschapper, die hem feliciteert met het resultaat, en de woorden schrijft: ‘U heeft God het nakijken gegeven.’ Victor snapt dit niet, omdat hij alles altijd letterlijk opvat, en reageert met dat God er nooit mee zou zijn begonnen. Victor krijgt een zware slag te verduren als de eerste reageerbuisbaby geboren wordt. Hier was hij ook mee bezig, maar hij was dus te laat. Hij zoekt iets anders, en komt uit op het klonen van mensen. Hij probeert twee vrouwen die een kind van elkaar willen, een baby te geven. Dit lukt, maar het blijkt een Siamese tweeling te zijn. Hij kan echter geen levens nemen volgens zijn redenering, omdat dat hem slecht zou maken. Gelukkig voor hem krijgt de vrouw enkele dagen later een spontane abortus.

Omdat niemand zijn experiment met de muizen na kan doen, wordt hij beschuldigd van fraude, en er wordt een onderzoek ingesteld. Om zichzelf te bewijzen wil hij nog een stap verder gaan, en belt de vrouw die hem bij het eerdere experiment hielp. Zij en haar vriendin zijn inmiddels uit elkaar, en ze wil toch graag een kind, dus ze stemt toe. Victor heeft een draagmoeder nodig, en liegt tegen haar. Hij zegt haar dat zij de moeder van het kind zal zijn, en dat er geen man bij te pas zal komen. Hij gebruikt zijn eigen lichaamscellen bij het experiment, omdat hij een hazenlip heeft, en die afwijking voor iedereen uniek is. Als de kinderen dezelfde zullen hebben, kan hij aantonen dat het klonen is gelukt. Hij vertelt Rex Cremer over zijn experiment, die daar erg van schrikt, maar te laf is om het tegen te houden. Het meisje denkt dat ze een dochter zal krijgen, maar dit zijn in werkelijkheid drie jongens. Victor bekent dit pas de dag voor de bevalling, en het meisje wordt woedend. Ze wilt de kinderen niet. Victor verdooft haar en haalt ze weg zonder verder nog toestemming te vragen aan haar.

Deel I: Hij gaat terug naar Wolfsheim, de plaats waar hij geboren is, en probeert daar de kinderen op te voeden. Het dorp is erg wantrouwig tegenover hem en de kinderen, aangezien ze de kinderen nooit te zien krijgen. Ze zien ze slechts twee keer. De eerste keer kijkt iemand door de autoruit, en is geschokt als hij ziet dat hun hele gezicht open ligt. Hij weet niet dat dit het eerste stadium van een hazenlip is. De tweede keer zijn hun gezichten normaal, behalve dan een litteken op hun mond. Victor wordt populairder als hij het leven van een jongetje redt. Mensen gaan daarna ook vaker naar hem toe als ze ziek zijn.

Hij vraagt Charlotte Maenhout om op de kinderen te passen, iets dat ze aarzelend aanneemt. Ze wordt voorgesteld aan de drieling, die alleen uit elkaar zijn te houden door de gekleurde armbandjes die ze dragen. Ze komt er achter dat de kinderen ziek zijn nadat al hun haar uitvalt. Victor is echter erg vaag hierover en zegt dat hij een oplossing aan het zoeken is. Het wordt duidelijk dat hij de jongens alleen als experimenten ziet als hij ze tatoeëert nadat ze eens hun armbandjes hebben verwisseld. Frau Maenhout wordt hier woedend om. De jongens zijn zeer intelligent, en Victor vraagt aan Charlotte of ze de kinderen les wil geven. Hij wenst ook dat ze wel over de Bijbel te horen krijgen, maar alleen het Nieuwe Testament. Ook haalt hij het kruisbeeld van Jezus weg, het pijnlijkste deel van Jezus’ leven.

Op de vierde verjaardag van de jongens, valt er een uit het raam, doordat iemand zijn papieren kroontje in de notenboom heeft gegooid. Victor laat de boom omhakken. De werkelijke reden is waarschijnlijk zijn vader geweest, die zich erin heeft opgehangen. Hij behandelt zijn zoon, maar later ontdekt Frau Maenhout dat hij ook een stukje nier heef weggenomen. Ze besluit weg te gaan bij de kinderen, maar, omdat ze altijd erg geïnteresseerd waren in Aardrijkskunde, neemt ze hen mee naar het drielandenpunt als Victor weg is. Een van hen klimt op de toren, en schrikt van de hoogte. De beheerder haalt hem ervan af en brengt ze terug naar huis.

Victor is nog niet thuis, en na wat rondsnuffelen ontdekt Charlotte tijdschriften waar is geschreven over Victors’ carrière. Ze ontdekt de woorden fraude en chaos. Ook vindt ze fotoalbums waar telkens delen van de kinderen staan afgebeeld, om te zien of ze zich precies hetzelfde ontwikkelen. Op de kaften staat V1, V2 en V3 oftewel Victor een, twee en drie. Een andere aanwijzing dat hij ze alleen maar als experimenten ziet. Als hij thuis komt, spreekt ze hem en slingert ze ook de woorden fraude en chaos naar zijn hoofd, en verklaart dat wat hij doet slecht is. Hij begrijpt haar niet, omdat hij vindt dat hij toch alleen maar levens heeft gegeven. Hij besluit dat het kwaad in haar zit, en doet een dreigende stap naar voren. Charlotte stapt achteruit, warbij ze van de trap valt en haar nek breekt. Hierna zegt hij de woorden: ‘God geeft en God neemt,’, woorden die hij van zuster Marthe heeft geleerd.

Deel III: Rex Cremer neemt contact op met Victor om zijn experiment te zien. Victor heeft ondertussen vastgesteld dat de kinderen te snel verouderen en dat ze niet ouder als zes zullen worden. Rex schrikt van wat hij ziet, de kale kinderen, die ook al ouderdomsvlekken beginnen te krijgen.

Intussen wordt de dove Gunther Weber, een kind in het dorp, omver gereden. Zijn moeder is er kapot van. Victor gaat er op bezoek en wil het lijk zien. Hij neemt genetisch materiaal van de jongen weg, en zegt tegen de moeder dat hij haar een kind kan laten krijgen, dat precies op Gunther lijkt, en dat hij zelfs de doofheid kan verhelpen. Ze wil natuurlijk meedoen. Victor moet echter eerst proberen zowel het ouderdomsprobleem als de doofheid proberen op te lossen.

De draagmoeder van Michaël, Rafaël en Gabriël heeft ondertussen het adres van Victor gekregen van Rex.Als ze in het dorp komt wordt ze door de dorpsbewoners voor gek verklaard. Ze ziet in iedereen haar kinderen. Als ze eindelijk bij de doktor komt, blijkt dat er één van de kinderen, Michaël, al gestorven is. Victor heeft de andere kinderen ook al nagenoeg opgegeven, en kijkt er eigenlijk niet meer naar om. Hij is al bezig met de volgende stap van zijn experimenten. Rebekka –de draagmoeder-, probeert de kinderen nog enigszins te verzorgen.

Victor heeft intussen problemen met de kloon van Gunther. De eicellen sterven, en hij heeft dringend verse nodig, maar kan deze nergens krijgen. Ook krijgt hij de doofheid niet opgelost. Hij staat onder enorme tijdsdruk. De andere kinderen zijn ook gestorven, en als Rebekka eist ze te zien, blijkt dat hij ze op sterk water heeft gezet. Ze wordt woedend en steekt hem in zijn zij met een scalpel. Hierna dood hij haar. De priester komt langs, maar Victor zegt dat het niet meer nodig is, waarna hij weer weg gaat. Uiteindelijk brengt Victor toch de eicellen in in Vera.

Rex komt terug naar Wolfsheim –Rebekka had hem gebeld over dat Victor gek was geworden- en gaat naar Victors’ huis. Hij komt Victor tegen, die hem beschuldigt van verraad –zoals Jezus en Judas-. Nadat Victor vertrekt gaat hij toch naar binnen, waar hij het lijk van Rebekka en de opgezette kinderen ziet. Hij wist alle sporen uit en zet het huis in brand.

Hierna volgt er een bedevaartstocht naar La Chapelle, dezelfde als Victor ooit heeft gemaakt op het schooluitstapje. Echter, bij de kruisiging aangekomen, zijn de beelden verwijdert in verband met de poreuze steen. Op de plaats van Jezus hangt nu Victor, die zichzelf daar heeft gehangen. Zijn werk is immers voltooit, in de vorm van het ongeboren kind, zijn eigen kloon, dat Vera Weber met zich mee draagt.

Het laatste hoofdstuk dient als een soort epiloog, waarin blijkt dat het kind van Vera geen gehoorproblemen heeft. Het had wel een hazenlip, maar daar wordt verder niets over gezegd door de inwoners van het dorp, aangezien het bijgeloof gaat dat dit gebeurt als je heel erg schrikt tijdens de zwangerschap. Aangezien ze inderdaad erg geschrokken was van Victors’ zelfmoord, vinden ze dit aanvaardbaar.



C Analyse

1 Thema
Het gaat over het leven van Victor Hoppe. Hoe hij opgroeit, de strijd tussen hem en God, zijn wetenschappelijke carrière en de gevolgen daarvan.

2 Vertelwijze
a Probeer iets te zeggen over de manier waarop het verhaal in grote lijnen verteld wordt (veel beschrijvingen, veel dialogen, als herinnering aan vroeger, in welke werkwoordstijd, e.d.).
het verhaal is heel gedetailleerd beschreven, en er worden dan ook erg veel bijvoeglijke naamwoorden gebruikt. Het grootste deel van het verhaal bestaat uit beschrijvingen. Toch komen dialogen regelmatig voor. Ze zijn wel vaak erg kort. Het boek is in verleden tijd geschreven.

b Zijn er bepaalde eigenaardigheden met betrekking tot typografie, lay-out en dergelijke?
Gedachtes, citaten uit de Bijbel en brieven zijn in italics geschreven. In het tweede deel va het boek worden de stukken van de twee verhalen gescheiden door telkens drie sterretjes.


3 Titel, ondertitel en motto
Verklaar deze.
Titel: de engelenmaker. De hoofdpersoon, Victor Hoppe, maakt drie kinderen, de ‘engelen’ door middel van klonen. Hij vernoemt ze naar de drie aartsengelen, Michaël, Rafaël en Gabriël, omdat ze geboren worden op de naamdag van die engelen. Ook vindt hij zichzelf een soort engelenmaker, omdat hij levens schept, en dat als iets goeds ziet.


4 Opbouw
a Is het boek in hoofdstukken verdeeld? Zo ja, hoeveel?
Ja. Het boek bevat drie delen, waarvan twee zijn onderverdeeld in hoofdstukken. Het eerste deel heeft elf hoofdstukken, het tweede bevat er geen en het derde twaalf.

b Als het boek niet in hoofdstukken is verdeeld, hoe is dan de geleding?
Het tweede deel is niet in hoofdstukken verdeeld, maar bevat twee verhalen, die elkaar afwisselen. Telkens als er weer een stuk van het andere verhaal verteld wordt, komen er drie sterretjes.

5 Personages
Noteer van de voornaamste personen hun naam, leeftijd, functie/beroep/relatie en dergelijke, en wat ze voor soort personage zijn: rond/vlak karakter, type.
Opmerking: een duidelijke leeftijd is niet te noemen. Het verhaal beslaat een paar jaren, en niet van alle personages wordt sowieso de leeftijd genoemd.

Victor Hoppe: Wetenschapper, en daarna arts. Rond karakter

Victor heef een ziekte waardoor hij heel erg in ‘Zwart-wit’ denkt. Hij kan niet begrijpen dat iemand die slecht is ook goed kan doen, of andersom. In het klooster leert hij godsdienst, en komt tot de conclusie dat God slecht is en Jezus goed. Hij herkent zichzelf in Jezus en hij herkent zijn vader in God. Zelf wil hij koste wat kost goed zijn en levens scheppen. Hij bindt een strijd aan met God. God geeft levens dat wil Victor ook doen. Victor wilt alleen geen levens nemen. Hij wil alleen maar goed doen. Een uitspraak die hij vaak doet is: ‘iets wat onmogelijk lijkt is eigenlijk alleen maar moeilijk.’ Echter, Victor gaat veel te ver in wat hij doet. Om levens te geven schendt hij de mensen rechten. Ook wil hij altijd maar een stap verder gaan. Hij weet dat hij iets kan dus doet hij dat niet nog een keer. In zijn hoofd zit hij dan al bij de volgende stap. Dit geeft problemen met zijn experimenten.


Zuster Marthe: Novice in La Chapelle. Zij was als een soort moeder voor Victor, en was de enige die zijn intelligentie inzag. Ze was heel geduldig en lief en leerde hem lezen en schrijven. Uiteindelijk moest ze het klooster verlaten omdat ze een kind kreeg, maar een andere zuster ontnam haar dat kind met geweld. Hierna zei ze een zin tegen Victor die een groot deel van zijn leven bepaalde: ‘God geeft en God neemt, maar soms moeten we dat zelf doen.’ Rond karakter

Karl Hoppe: Arts. Karl Hoppe is Victors vader. Als Victor geboren wordt plaatst hij hem in een gesticht, waardoor hij later een schuldcomplex krijgt als blijkt dat Victor niet debiel is. Hij is echter wreed tegen Victor, ook als die naar huis terug keert. Vlak karakter


Rex Cremer: Wetenschapper. Rex is erg betrokken in de experimenten met muizen die Victor uitvoert. Hij is een van de enigen die in Victor gelooft. Als Victor hem verteld over zijn experimenten met mensen is hij te laf om het tegen te houden. Rond karakter

Frau Maenhout: gepensioneerd onderwijzeres en een tijdje de oppas van de drie kinderen van Victor. Ze liet weinig emotie zien, maar werd verschrikkelijk kwaad toen ze merkte dat Victor de kinderen had getatoeëerd, om ze uit elkaar te houden. Ze gaf erg veel om de kinderen. Rond karakter

Gabriël, Rafaël, Michaël.: Je komt niet echt veel over ze te weten, al draait een groot deel van het verhaal om hen. Ze zijn klonen van Victor, en zijn precies hetzelfde in alles. Zowel uiterlijk als innerlijk. Ze zijn hoogst intelligent, en zijn vooral geïnteresseerd in andere landen. Hierdoor neemt Frau Maenhout ze ook mee naar het drielandenpunt. Vlakke karakters


Vera Weber: Een inwoner van het dorp. Haar zoon sterft, en ze kan er niet overheen komen. Victor weet haar te strikken voor een van zijn eigen experimenten. Vlak karakter

Rebekka Fischer: De draagmoeder van de drie kinderen. Al eerder in contact geweest met Victor voor een ander experiment. Ze wilde een kind krijgen met een ander meisje. Dit mislukte, maar na een aantal jaren belde Victor haar weer op om hem te helpen. Ze dacht dat ze een kind zou krijgen dat alleen van haarzelf was, een meisje dat erg op haar leek, zonder dat hier een man aan te pas kwam. Victor loog hierover, en vertelde haar pas de dag voor de geboorte de waarheid. Ze wilde de kinderen eerst niet hebben, maar kreeg uiteindelijk spijt, en zocht Victor op. Ze is wanhopig als blijkt dat een kind al dood is, en de rest ook binnen een paar dagen zal sterven. Rond karakter.


6 Historische tijd
a Wanneer speelt het verhaal zich af? Waaruit leid je dat af?
Tussen 1945 en 1990. De data, en soms zelfs de precieze tijd staat in het boek.

b Is die tijd van belang voor de handeling of tamelijk willekeurig gekozen?
Het is van belang. Toen werden leerlingen op scholen sterk gelovig opgevoed, waardoor Victor een plek in dat geloof moet vinden en begon de wetenschap met het onderzoeken van veranderingen in de genetica en met klonen, waar hij later ook mee bezig is.


7 Plaats en ruimte
a Waar speelt het verhaal zich af?
Het plaatsje Wolfheim, vlakbij het drielandenpunt, in het gesticht La Chapelle, de universiteit van Aken, een huis in Bonn en het Gymnasium in Eupen.

b Is die plaats van belang of tamelijk willekeurig gekozen?
Wolfheim is van belang, omdat het dichtbij het drielandenpunt is, dat symbool staat voor de gewenste vrijheid en het verlangen naar verre landen van de drie kinderen die Victor creëert. Ook ligt er vlakbij La Chapelle, waar Victor het eerste deel van zijn leven doorbrengt. De andere plaatsen zijn tamelijk willekeurig gekozen. Victor had ook op een andere Universiteit of Gymnasium kunnen zitten.



8 Tijdsduur
a Hoe lang duurt het verhaal ongeveer?
Deel een en drie volgen elkaar op, en duren van dertien oktober 1984 tot zaterdag negentien mei 1990.
In deel twee loopt het eerste verhaal van dinsdag zestien december 1980 –om half vijf ’s middags -, tot vijftien juni 1984 en het tweede van maandagochtend vier juni 1945 tot half augustus 1960.

b Zitten er opvallende versnellingen of vertragingen in het verhaal?
Het verhaal blijft nagenoeg constant, al zit er wel een opvallende vertraging als Victor Hoppe’s moeder sterft.


9 Tijdsvolgorde
a Is het in grote lijnen chronologisch verteld? Zo nee, hoe is de tijdsvolgorde dan?
Deel een is chronologisch verteld. In deel twee zijn de twee door elkaar lopende verhalen ook chronologisch verteld, maar ze volgen elkaar telkens op. Deel drie is weer chronologisch verteld, en gaat verder waar deel een ophoudt.

b Wat is de functie van de afwijkingen in de chronologie?
Inzicht geven in het leven van het hoofdpersonage. Beide dooreenlopende verhalen gaan over delen in zijn leven. Het ene over zijn kindertijd, en het andere over toen hij wetenschapper was. Doordat ze elkaar afwisselen, zie je wat voor gevolgen het ene op het andere heeft. Ook begrijp je hierdoor deel één beter, en is ook deel drie duidelijk te lezen



10 Perspectief
a Wordt er door de auteur ‘van buiten af’ verteld (auctoriaal) of kruipt hij in de huid van één van de personages (personaal)?
Het is geschreven in een alwetend perspectief, waardoor de lezer de gedachtes van de personages hoort. Hierdoor wordt een beter beeld gevormd van de personages.

b Zijn er bijzonderheden met betrekking tot dit perspectief, bijvoorbeeld verschillende ikpersonen, wisseling van ‘ik’ naar ‘hij’, en dergelijke?
Nee, het blijft een alwetend perspectief, al is het wel zo dat de lezer sommige personen ‘volgt.’ In een situatie bijvoorbeeld, wordt iemand weggeroepen uit een kamer. De lezer volgt deze persoon, en krijgt later pas te horen wat er in de kamer is gebeurd.



11 Idee
Is het boek met een bepaalde bedoeling (‘idee’) geschreven, bijvoorbeeld om iets aan te vallen of om een pleidooi voor iets te houden? Zo ja, formuleer deze idee.
Ja, het is geschreven om een beter beeld te geven over goed en kwaad, maar dat er ook een tussenweg is. De hoofdpersoon heeft een ziekte waardoor hij alleen maar in zwartwit kan denken. Hierdoor heeft hij ook moeite met zijn geloof. God neemt levens, en is dus slecht. Jezus is goed. Het boek zit vol met verwijzingen naar de Bijbel. Ook de experimenten van Victor Hoppe zetten je aan het denken over wat goed en slecht is. Hij ziet zichzelf als Jezus, omdat hij levens probeert te geven, al zie je vanuit het perspectief van anderen dat het eigenlijk slecht is wat hij doet, al is hij er zelf van overtuigd dat dit niet zo is.



12 Genre
Hoort de roman tot een bepaald (sub)genre (bijv. oorlogsroman, streekroman, satire, detective, sociale roman)?
Psychologische roman.



13 Stroming
Hoort het boek tot een bepaalde stroming die in de literatuurlessen is behandeld? Zo ja, welke kenmerken daarvan vind je in het boek terug?
Moderne Nederlandse Literatuur.



D Beoordeling
Ga niet alleen in op de vraag of je het boek moeilijk of makkelijk vindt, maar geef ook aan waarom het je al of niet aanspreekt wat betreft de inhoud. Geef daarbij steeds argumenten.
Ik vond het een heel goed boek. Het was in het begin wel erg verwarrend, omdat je niet precies weet wat er nu precies aan de hand is met de kinderen. Het was desalniettemin erg boeiend geschreven, met veel uitgebreide beschrijvingen, waaroor je je een goed beeld kon vormen van de situaties tijdens het lezen. Er zaten geen stukken in waar ik me doorheen heb moeten worstelen, en ik heb het dan ook in één ruk uitgelezen. De diepere gedachte erachter vond ik ook erg interessant, de strijd tussen goed en kwaad van een mens, en de verwijzingen naar het katholieke geloof daarbij. Enerzijds zie je het door de ogen van iemand die alleen het onderscheid kan maken tussen goed en kwaad, en anderzijds zie je door de ogen van de mensen om hem heen, waar ook andere kanten worden belicht. Het zet je erg aan het denken wat nu precies ethisch verantwoord is, al geeft het boek er zelf geen precies antwoord op. Vooral het tweede deel van het boek vond ik goed geschreven. Je ziet constant een oorzaak- gevolg verband tussen zijn jeugd en de tijd die daarop volgt. Ook wordt het eerste deel er beter door begrepen. Soms was het wel een beetje verwarrend. Ik begreep eerst niet wat de V1, 2 en 3 betekenden. In het boek wordt er vanuit gegaan dat dit meteen wordt begrepen door de lezer en er wordt ook niet meer op terug gekomen. Al met al vond ik het een boek dat goed in elkaar zat, sterk geschreven was, en een intrigerende boodschap had.