Op reis in het scriptorium door Paul Auster

OP REIS IN HET SCRIPTORIUM, EEN REIS TE VER

Met een nieuw soort luisterboek tracht regisseur Stef De Paepe het hoorspel van onder het stof te halen. Maar doet hij met dit medium de literatuur geen onrecht aan? Waarom schrikt het luisterboek ons af, terwijl juist de grootste literatuur gegroeid is uit mondelinge tradities, uit vertellingen die aan het haardvuur van mond tot mond gingen? Onbegrijpelijk, hoe – in de meeste huiskamers – het visuele primeert boven auditieve rijkdom en grote vertellers!

Nog nooit een luisterboek gelezen? Dan mis je iets! Want goede vertellers als Jan Meng geven elk verhaal met hun stem een extra dimensie. Als een echte troubadour blaast Meng Tolkiens ‘In de Ban van de Ring’ nieuw leven in. Met zijn melodieuze stem laat hij complexe zinnen als golven over je heen rollen en gestaag sleurt hij je mee in de spannende strijd tussen Hobbits en Orks. Voor alle personages – en dat zijn er veel – weet hij een apart stemtimbre te bedenken. Zijn klankrijkdom staat in functie van het verhaal en prikkelt ieders verbeelding.

Ten dode opgeschreven?

Ondanks zware investeringen van Radio 2 en Klara, raakt Vlaanderen niet in de ban van hoorspelen en audioboeken. In Amerika, Groot-Brittannië en Duitsland bestaat nochtans een tiende van de boekenmarkt uit gesproken literatuur. Niet alleen handige toestellen als de IPod liggen aan de basis van dit succes. Luisteren naar literatuur, op weg naar je werk of tijdens het koken, is ook een cultuurfenomeen. “Nederland en de Angelsaksische landen zijn meer vertrouwd met literatuur,” oppert Stef De Paepe. “Daarom zetten ze de stap naar het luisterboek sneller. Wij Belgen, een volk van kookboeken en strips, verdiepen ons amper in literatuur, laat staan audioboeken.”

Onze bibliotheken promoten luisterboeken evenmin bij een breed publiek en lenen een groot aantal gesproken boeken enkel uit aan personen met een leeshandicap. Onder het motto ‘ik kan zelf wel lezen’ laat de gemiddelde Belg de beste luisterboeken aan zijn neus voorbijgaan. En ten onrechte, want dankzij het audioboek kan je ook zonder te lezen van literatuur genieten.

Een halve eeuw geleden was voorgelezen literatuur bestemd voor blinden of slechtzienden zonder braillekennis. Pionier van het audioboek voor het brede publiek is Renate Rubinstein met een opname van ‘Nee heb je’. Het boek ging grif over de toonbank en dat betekende twintig jaar geleden de start van Uitgeverij Rubinstein, nu de grootste, Nederlandse producent van luisterboeken. Na het succes van de Harry Potter-cd’s spitsen meer uitgeverijen zich toe op audioboeken. Sinds 2005 organiseren ze jaarlijks de Week van het Luisterboek. Met voordelige acties en een ‘Prijs voor het Beste Luisterboek’ zet dit initiatief het gesproken boek in de spotlights. De organisatoren zien ‘het luisterboek’ erg ruim: zowel audioboeken, hoorspelen, verkorte werken als mengvormen komen aan bod.

Zo vinden als maar meer lezers hun weg tot het gesproken boek. Steeds meer boekhandels en bibliotheken beschikken over een uitgebreid audioassortiment. Poëzie, hoorcolleges, romans, psychologische werken, alle bestsellers verschijnen in audioformaat. Niet alleen op cd in de winkel, maar ook als mp3 kan je de bestanden van internet plukken. Bij het inspreken gaat de voorkeur uit naar professionele vertellers, acteurs of auteurs. Stuk voor stuk weten ze verhalen correct te interpreteren en met stemnuances te verrijken. Van schrijvers als J. Bernlef of Arthur Japin krijg je kippenvel en acteurs als Jacques Vriens of Jeroen Willems leggen feilloos de juiste accenten.

Films zonder beeld

Bij audioboeken vertolkt één verteller een volledig werk. In hoorspelen, daarentegen, hoor je verschillende stemmen en achtergrondgeluiden. Zoals bij theater, herwerkt de regisseur het origineel tot een verkorte versie. Met zogenaamde ‘audiofilms’ wekt Stef De Paepe het hoorspel weer tot leven: “We larderen bestaande verhalen met dramatische scènes. Net als bij films wordt elke rol geacteerd. Meer dan bij film prikkelen we de verbeelding van de luisteraar, met speciale geluidseffecten, stemmen en muziek. Bewust hebben we ons gedistantieerd van het louter vocale ‘hoorspel’ uit de jaren ’60, toen iedereen nog aan de radio gekluisterd zat, want die term klinkt zo oubollig. Omdat wij de allernieuwste technologie gebruiken, noemen we onze producties ‘audiofilms’.”

Theatermaker Stef De Paepe is al twee jaar aan de slag bij Het Geluidshuis, een actieve speler op vlak van radioreclame. In rijk geïllustreerde uitgaven presenteert hij werk van Annelies Verbeke, Louis Paul Boon en Lars Gustafsson als audiofilm. Sinds een actie van Humo kent hij succes en in 2009 werd hij genomineerd voor de Prijs van het Beste Luisterboek. Of deze audiofilm ook een schot in de roos wordt, weten we pas in juni, tijdens de zesde Week van het Luisterboek.

‘Op Reis in het Scriptorium’ is gebaseerd op Paul Austers gelijknamige roman. Sinds zijn publicatie van de New York Trilogy is Auster een begrip in de Amerikaanse literatuurgeschiedenis. De zoektocht naar identiteit en persoonlijke betekenis speelt een belangrijke rol in zijn werk. Ook deze fantasierijke droomvertelling neemt je mee in een bevreemdend universum met typisch Beckettiaanse trekken.

Een wrang nasmaakje
Om het verhaal beter te begrijpen, lees je, vol nieuwsgierigheid, Austers origineel. Maar ook dan raak je de weg kwijt, op deze duistere reis door een scriptorium vol verwarring, waar waarheid en waanbeelden met elkaar versmelten. Het scenario lijkt geschreven voor critici, misvormd door het existentialistische gedachtegoed. Een man raapt herinneringen uit zijn verleden samen. Volledig gedesoriënteerd, ontwaakt hij in een vreemde kamer. Zit hij in een cel of in een ziekenhuis? Waarom is hij opgesloten? Vanwaar al die korte bezoekjes en verwijten van onbekenden? En wat hebben die schokkende foto’s en het manuscript op zijn bureau met hem te maken? Worstelend met honderden vragen, zoekt de oude man aanwijzingen over zijn identiteit en zijn verleden. Intussen neemt een camera iedere seconde een foto van hem, en een microfoon registreert genadeloos elk geluid.

De roman parodieert machtsmisbruik en geheugenverlies. Niet voor niets heet de man meneer Blanco, wat staat voor ‘onbegrijpend’ en ‘losse flodder’. Want seksuele prikkels zijn het enige lichtpunt in zijn sombere bestaan. Hij kan zijn lot niet in handen nemen, laat staan eraan ontsnappen. Zoals een middeleeuwse kloosterling in een eenzaam schrijfvertrek of ‘scriptorium’, is hij volledig op zichzelf aangewezen. Klassieke spanningsbogen ontbreken, wat de doelloosheid van het menselijke bestaan weerspiegelt. Ideaal voor liefhebbers van pure chaos of experimentele thrillers met een open einde, vol raadselachtigheid en mysterie.

Leve het hoorspel!

Huiveringwekkend en schimmig tegelijk, brengen de acteurs personages tot leven met een geheim verleden, veranderlijke identiteiten en een duistere folteraar. De hoofdrol is voor Dirk van Dyck, die met zijn ontreddering de rillingen over je rug doet lopen. Geert Van Rampelberg speelt zijn alterego. Verder kruipen Gène Bervoets, Chiel Van Berkel, Johan Van Assche en Adriaan Van den Hoof in je oren, stuk voor stuk topacteurs met vocale kwaliteiten. Doordat het hoorspel in Dolby Surround is opgenomen, waan je je middenin de kamer en de hersenspinsels van meneer Blanco. Met een zuigende, helse kracht laat de soundscape van Pepijn Caudron je in de diepste krochten van de menselijke geest neerdalen.

De Paepe kleurt Austers droge verslagstijl met spookachtige stemverklanking en sfeervolle achtergrondgeluiden. Maar helaas legt hij – net als bij film – de interpretatievrijheid van de luisteraar aan banden. Veel mooie beelden uit de brontekst gaan verloren, waaronder Blanco’s ontroerende jeugdherinnering aan zijn eerste grote liefde op schaatsen. Vooral de lelijke, perverse kantjes zet De Paepe in scène, met donderende scheten en dierlijk gekreun, als blijk van seksueel genot. Door de moeilijkst vertolkbare passages meedogenloos te schrappen, spreidt hij een theatraal staaltje boekverkrachting tentoon, verbazingwekkend sensationeel, maar inhoudelijk bijzonder oppervlakkig. Wat een geluk dat Dimitri Verhulst zijn werk zelf inleest en niet door deze schijnbaar vernieuwende reclamemachine laat mismeesteren!

Onder de fonkelende naam ‘audiofilm’ schuilt nieuwlichterij, die meegaat met bestaande cultuurtrends. Thema’s als waanzin en hulpeloosheid lijkt Het Geluidshuis te ontlenen aan absurde radiodrama’s als ‘Huis Clos’, ‘Koningin van Shaba’ of ‘Een PF. 3’. Ook hoor je – net als bij dvd’s – op de cd’s reclame voor nieuwe producties van eigen makelei. Maar niet alle hoorspelen dompelen je onder in deze wereld vol verkoopstrucs, verwarring en bijtend cynisme. ‘De gelukkige klas’, ‘Heksen’, ‘Verhalen van Dario Fo’ en de radioserie over hoofdinspecteur Van In betoveren je van begin tot einde met scherpzinnige ironie, een heldere plot, spannende muziek en uitstekende acteerprestaties. Je zou voor minder aan je stereo gekluisterd zitten!

Redactie: Ellen Kil (tekst vrij te publiceren)