Irrungen Wirrungen door Theodor Fontane

I Primaire gegevens

1. Primaire gegevens

Auteur: Theodor Fontane
Titel: Irrungen Wirrungen
Uitgeverij: Universal Bibliothek Berlijn 1888
Aantal bladzijden: 182
Verteltijd: ongeveer 8 uur + 5 uur voor de opdrachten
Datum boek uit: 10 januari 2002

2. Samenvatting

Baron Botho von Rienäcker, een luitenant van de Curasiers, voelt zich aangetrokken tot de strijkster Lene, een eenvoudig, natuurlijk en gevoelig meisje. Tijdens hun uitstapjes in de natuur in de omgeving van Berlijn en in de tuin van Lene's huis beleven de twee uren van innig en oprecht geluk. Botho's diepste wens is dan ook te trouwen met Lene. Helaas, door de verarmde toestand van zijn familie wordt hij gedwongen te trouwen met Käthe von Sellenthin, een meisje van gelijke stand. Botho vindt het vreselijk de relatie te  verbreken. Lene echter is zich in tegenstelling tot Botho altijd bewust geweest van de onmogelijkheid van hun relatie en het gedoemde einde van haar geluk. Zij realiseert zich dat het een illusie is dat twee zo verschillende mensen samen kunnen leven en schikt zich in het onvermijdelijke. Ook zij trouwt later met een meer geschikte man en beide huwelijken zijn door een kalme berusting niet ongelukkig.

3.  Tijd en ruimte

lente 1875
Eerste ontmoetingen
Afwisselend Lene’s huis in Wilmersdorf en Botho’s appartement in Berlijn
Confrontatie verschillende milieus

september 1875
Botho verbreekt de relatie
Botho trouwt met Käthe

1876
Lene gaat in Berlijn wonen
Frau Nimptsch, Lene’s moeder, overlijdt
Lene trouwt met Gideon Franke

4. Thema en motieven

"Irrungen Wirrungen is de roman van een zogenaamde verhouding; hij is volkomen reëel en geeft blijk van belangstelling voor de lagere standen van de maatschappij. In tegenstelling tot zijn pedant Stine, dat tragisch eindigt en een minder evenwichtig paar als handelende personages laat optreden, wordt deze roman gekarakteriseerd door gematigdheid en ernst. De zeer ondogmatische opvatting van de ordening der maatschappij stemt overeen met het specifieke realisme van Fontane, die elke onvoorwaardelijkheid en grote 'antieke' hartstocht van de hand wijst. Het ontwijken van het tragisch conflict is in Irrungen Wirrungen omfloerst door en zekere stemmingsrijkdom; ook het milieu wordt niet zonder sentiment geschilderd." (uit: Moderne Encyclopedie der wereldliteratuur, Hilversum 1965)

Volgens mij geeft deze tekst goede informatie over Irrungen Wirrungen op zich, alleen ontbreekt het thema: een onmogelijke liefde.
De motieven hierbij zijn de grote klassenverschillen van de 19e eeuw, het onwerkelijke, lege bestaan van de bourgeoisie en de schoonheid van de natuur. Ik vind het opvallend dat de encyclopedie de laatste twee motieven niet noemt, maar aan de andere kant leest iedereen iets anders in een boek en zijn boekanalyses daarom ook erg persoonlijk.

II Over de auteur

1. Biografie van Fontane

Theodor Fontane wordt op 30 juli 1819 in Neuruppin geboren. Zijn ouders zijn afstammelingen van naar Duitsland geëmigreerde Hugenoten. Fontanes jeugd en ontwikkeling worden sterk beïnvloed door zijn strenge calvinistische moeder en zijn royale, innemende vader die zijn zoon onderwijst met behulp van verhaaltjes en anekdoten. Deze onschoolse opvoeding in combinatie met zijn Franse herkomst en de typisch Belijnen sfeer van de 19e eeuw wordt vaak gezien als belangrijke stimulans voor de ontwikkeling van Fontanes romans. In de autobiografieën Meine Kinderjahre (1894) en Von Zwanzig bis Dreissig (1898) heeft Fontane zelf zijn  ontwikkeling beschreven.
In 1836 komt Fontane in de leer bij een apotheker in Berlijn. Als zelfstandig apotheker woont hij o.a. in Leipzig en Dresden. Fontane interesseert zich voor politiek en dichten, hij vereert Herwegh en was lid van de Lenau- en Platenverenigingen. Achteraf is hij vaak aangeduid als een echte 'Biedermeier figuur'.

De naam Biedermeier is ontleend aan de door Ludwig Eichrodt in het midden van de 19e eeuw geschreven gedichten Des schwäbischen Schullehrers Gottlieb Biedermeier und seines Freindes Treuherz. In de eerste instantie werd met deze term de kleinsteeds bekrompen burger uit de jaren 1815-1849 bedoeld, later de burgerlijke woonstijl uit die tijd en tenslotte betekende Biedermeier het totale levensgevoel van toen en neerslag ervan in de literatuur.
Door de terugslag na het enthousiasme van de overwinning op Napoleon en door de reactionaire politiek van Metternich na het Congres van Wenen ontstond er onder de Duitssprekende burgers een gevoel van machteloosheid, vermoeidheid en teleurstelling, vermengd met een streven naar tevredenheid, gematigdheid en het zoeken naar kalm geluk. Men keert zich af van de grote problemen van die tijd en van de strijd om roem, eer en hartstochtelijk geluk. Als alternatief wordt de stille tevredenheid van beheersing van hartstochten en wensdromen gezien. Zowel persoonlijke als letterlijke ordening zijn belangrijk. Men trekt zich terug in huiselijke kring en luistert naar Mozart en Schubert. Het doel van de Biedermeier beweging is een verzoening tussen idee en werkelijkheid te creëren
In de literatuur zijn al deze kenmerken terug te vinden, aangevuld met een veelvuldig voorkomen van zonderlinge figuren en een voorliefde voor de plaatselijke natuur. De hoofdpersonen zijn vaak passieve, meer lijdende dan handelende mensen. Onder invloed van diepe teleurstellingen ruilen zij hun hooggespannen verwachtingen in voor een kalme tevredenheid en een bescheiden innerlijk leven.

In 1849 besluit Fontane journalist te worden, een toen nog nieuw en onzeker beroep. Een jaar later trouwt hij. Door zijn journalistieke werk vergeet hij zijn plannen om drama's en een epos te schrijven. In 1852 en later van 1855 tot 1859 werkt Fontane als correspondent in Engeland; van 1860 tot 1870 is hij hoofdredacteur van het conservatieve Neue Preussische Zeitung. Ook is hij een tijdlang oorlogscorrespondent. In al deze bezigheden kan hij slechts met veel moeite in zijn levensonderhoud voorzien. Na de boeken over Engeland Ein Sommer in London (1854) en Jenseits des Tweed (1860) begint hij aan de Wanderungen durch die Mark Brandenburg (1889), een vroeg voorbeeld van een realistische reisbeschrijving. In 1876 wijst hij vanwege zijn vrijheidsdrang een goedbetaalde baan met pensioen af en begint aan zijn roman Vor dem Sturm. Hij weet nu zeker dat zijn toekomst bij de roman ligt, en deze periode wordt daarom wel Fontanes geboorte als romanschrijver genoemd. Fontane was toen 57 jaar oud. Bekende boeken uit zijn laatste twintig jaar zij o.a. L'adultera (1882), Stine (1890) Effi Briest (1895), Die Poggenpuhls (1896) en natuurlijk Irrungen Wirrungen (1888). In 1898 sterft Fontane in Berlijn.

Uit het feit dat Fontanes meesterwerken pas op latere leeftijd ontstonden, is de afstand te verklaren waarmee hij alles beschouwt, net als de wijsheid en opgeruimde berusting en scepsis tegenover het leven. Fontane geeft zeer veel details en ziet de relativiteit van het menselijk handelen.

2. Relatie tussen biografie en gelezen werk

De schrijver Fontane is zoals gezegd duidelijk gevormd door zijn tijd. In zijn werk kun je duidelijk het opkomend realisme en het Biedermeier idee terugzien. Zo ook in Irrungen Wirrungen.
De liefde waarover Fontane schrijft is gebaseerd op kalm en ontspannen geluk, hartstochtelijke uitingen van grote gevoelens ontbreken. Het lijkt soms of Fontane zelfs tegen de liefde in totaal is, bijvoorbeeld in dit fragment: '"Jott, Kind, Sie verfärben sich ja; Sie sind wohl am Ende mit h i e r dabei (und sie wies aufs Herz) und tun alles aus Liebe? Ja, Kind,
d e n n  is es schlimm, denn gibt es 'nen Kladderadatsch."' Op het eind van het boek leven Botho en Lene dan ook gescheiden, met iemand van wie ze niet houden maar met wie ze niet ongelukkig zijn.
Ook zijn Fontanes hoofdpersonen tevreden met het eenvoudige: ze hebben genoeg aan het allernoodzakelijkste en verblijven het liefst in de natuur, ver van alle luxe en drukte van de stad. Eén van de redenen waarom Botho op Lene valt is dan ook haar eenvoudige, ongekunstelde persoonlijkheid.
Ten derde zijn Lene en Botho doordrenkt met een grote liefde voor de natuur. Ze zijn het gelukkigst als ze samen door het bos wandelen, of op een bankje naar de vogels luisteren. Fontane geeft lange, lyrische beschrijvingen van de natuur: 'eine tiefe Stille herschte, nur in den alten Ulme ging ein wehen und rauschen und alles, was eben noch von Verstimmung in ihrer Seele geruht habe mochte, das schwand jetzt hin, als sie den Blick immer indringlicher und immer entzückter aus das vor ihr ausgebreitete Bild richtete. Das Wasser flutete leise, der Wald und die Wiese lagen im abendlichen Dämmer, und der Mond, der eben wieder seinen ersten Siechelstreifen zeigte, warf einen Lichtschein über den Strom und liess das Zittern seiner kleinen Wellen erkennen. "Wie schön", sagte Lene hochaufatmend. "Und ich bin doch glücklich", setzte sie hinzu.'
Daarnaast komen er in Irrungen Wirrungen een aantal zonderlinge personen voor. De belangrijkste zijn Frau Dörr en haar man Dörr, de buren van Lene en haar moeder. Zíj is een praatzieke, vermoeiende en naïeve bemoeial die voortdurend op haar man afgeeft, terwijl hij zich vooral bezig houdt met de tuin en het liefst tegen zijn hond Sultan praat. Fontane beschrijft tot in detail hun vreemde gewoontes en gesprekken, maar velt geen oordeel. Dit is een kenmerk van het realisme.
Tot slot is berusting een belangrijk element in het boek. Eigenlijk berusten alle personen in hun lot, ongeluk, verdriet of dood, kortom in hun levensloop. 'Zo is het nu eenmaal' is één van de uitdrukkingen die veel in het boek voorkomt. Ook Lene en Botho berusten in het eindigen van hun relatie en in het feit dat ze niet met hun grote liefde trouwen. Grote emoties zoals extreem verdriet of verlangen vermijden ze.

3. Vragen aan de auteur

Zoetermeer, 10 februari 2002

Geachte mijnheer Fontane,

Mijn naam is Margot Pol. Ik ben achttien jaar oud en ik heb met veel plezier uw boek Irrungen Wirrungen gelezen. De roman heeft echter een paar vragen in mij opgeroepen die ik graag beantwoord zou zien. Ik hoop dat u zo vriendelijk zou willen zijn om deze te beantwoorden en Irrungen Wirrungen op die manier nog leuker om te lezen te maken.  

Ten eerste: gelooft u in echte, eeuwige liefde? De hoofdpersonen in het boek houden van elkaar, maar u laat ze elkaar verliezen en met een ander trouwen. Bedoelt u daarmee dat echte liefde onmogelijk of onwenselijk is? En waarom bent u dan zelf getrouwd?
Wat denkt u van de standenverschillen waarover u schrijft, of over de adel? In deze tijd, de 21e eeuw, zij alle standenverschillen nagenoeg verdwenen. In uw boek levert u echter geen commentaar op de ongelijkheid van de 19e eeuw.
Kunt u mij zeggen waar uw liefde voor de natuur vandaan komt? Heeft dit te maken met uw Franse afkomst of met uw stadse leven? Gezien de vele natuurbeschrijvingen in het boek ben ik hier erg benieuwd naar.
Daarnaast ben ik ook erg benieuwd hoe Irrungen Wirrungen ontvangen is toen het in 1888 verscheen. Was men geschokt door de lijdzame berusting van de hoofdpersonen? Het realisme was toen nog een tamelijk nieuwe stijl. Kreeg u veel kritiek op die manier van schrijven?
En tot slot: vindt u dat Lene en Botho de juiste beslissing hebben genomen door de relatie te beïndigen? In deze tijd ziet men het juist als bewonderenswaardig om ondanks alles samen door te gaan, voor elkaar te kiezen. Waarom berusten Lene en Botho in hun lot, waarom vluchten ze bijvoorbeeld niet samen weg en gaan ze op een boerderijtje op het land wonen? Vindt u het niet belangrijk dat we in deze korte tijd op aarde écht gelukkig zijn, in plaats van compromissen te sluiten?

Ik hoop ten zeerste dat, ook al bent u in 1898 overleden, u mij antwoord kunt geven op mijn vragen.

Met vriendelijke groet,

Margot Pol

III Literatuurgeschiedenis

a. Irrungen Wirrungen is van 1888 en behoort daarom tot de stroming van het 'Poëtischer Realismus'.
b. Kenmerk van deze Duitse stroming is dat schrijvers in hun literatuur de werkelijkheid willen beschrijven, maar die dan wel niet iets mooier maken dan ze in realiteit is. Andere kenmerken van het realisme zijn een overvloedig gebruik van details en een concentratie op de eigentijdse werkelijkheid in plaats van op het verleden. Realistische romanfiguren hebben niets heldhaftigs, maar zijn mensen van vlees en bloed: de psychologische kant van de held is veel belangrijker dan zijn werkelijke daden.
c. Een voorbeeld van Fontanes realisme in Irrungen Wirrungen is de titelverklaring die duidelijk een berustende toon heeft: 'Botho drückte jetzt auf die Fäder und nahm, als das fach aufsprang, ein kleines Briefbündel heraus, das mit einem roten Faden umwunden war, obenauf aber, und wie nachträglich eingeschoben, lagen die Blumen, von denen er eben gesprochen. Er wog das Päckchen in Händen und sagte, während er den Faden ablöste: "Viel Freud, viel Leid. Irrungen Wirrungen. Das alte Lied."'
Daarnaast beschrijft Fontane iedere gebeurtenis, iedere plaats en ieder persoon heel gedetailleerd, soms mooier dan de werkelijkheid, wat ook een kenmerk is van het (poëtisch) realisme. Een voorbeeld: 'Und damit ging er, um gute Plätze zu finden, vorauf, und wählte nach Einblick in verschiedene kleine Kabinetts schliesslich ein mässig grosses, mit einem lederfarbnen Stoff austapeziertes Zimmer, das trotz eines breitenund dreigeteilten Fensters weinig Licht hatte, weil es auf einen engen und dunklen Hof sah. Von einem hier zu vier gedeckten Tisch wurde im Nu das vierte Kuvert entfernt, und während die beiden Offiziere Pallasch und Säbel in die Fensterecke stellten, wandte sich der alte Baron an den Oberkellner, der in einiger Entfernung gefolgt war, und befahl einen Hummer und einen weissen Burgunder.'
Tot slot worden in Irrungen Wirrungen geen dappere helden beschreven, maar gewone mensen die meer lijden dan daadwerkelijk handelen, Lene bijvoorbeeld. Haar gedachten en persoonlijkheid worden door Fontane uitgebreid behandeld.
d. De stijl die Fontane gebruikt is realistisch met lange zinnen, gecombineerd met veel natuurgetrouwe dialogen. Fontane beschrijft zoals gezegd uitgebreid en volgens de werkelijkheid, zie onderdeel c. De dialogen zijn erg belangrijk voor het boek. Het verhaal wordt in feite gedragen door de gesprekken tussen de hoofdpersonen. Deze zijn absoluut niet verheven of belerend, maar juist in spreektaal opgeschreven, compleet met (volkse) uitdrukkingen en dialecten. Een voorbeeld:
'"Sechs Blatt mit 'ner Quart."
"Gut."
"Und du?"
"Vierzehn As, drei Könige, drei DamenUnd du machst keinen Stich." Und er legte das Spiel aus den Tisch schob im nächsten Augenblick die Karten zusammen, während der andere mischte.
"Weisst du schon, Ella verheiratet sich."
"Schade."
"Warum Schade?"
"Sie kann dann nicht mehr durch den Reifen springen."
"Unsinn, je mehr sie sich verheiraten, desto schlanker werden sie."'

IVVerwerkingsopdrachten

1. Twee gedichten met hetzelfde thema

TWEE REDDELOZEN

Zij gaat 's nachts vaak naar de haven
Waarheen ze vroeger met mij ging,
Aan de eeuwige zee, aan de sterren,
Vraagt ze waarom het voorbij ging -  

En de wind en de lichten der schepen
Zeggen dat al wat voorbijgaat
Op een reis is zonder thuisreis
Naar een einde waar niemand ons bijstaat -

In mijn hoge verlichte venster
Tussen schoorstene' en torenklokken
Heb ik tegenover de hemel
Een eenzame voorpost betrokken.

In alles tekort geschoten,
Staar ik bij het raam op de stad
En vraag: was ik groter geworden
Wanneer ik had liefgehad?

(Martinus Nijhoff)

Dit eerste gedicht heeft net als het boek het thema mislukte/onmogelijke liefde. Ook hier zijn de vroegere verliefden droevig over het verloop van hun liefde. Het verschil is echter dat in het gedicht de man de vrouw niet genoeg liefhad, terwijl in het boek ze elkaar wel liefhadden, maar gewoon niet mogelijk was om samen te zijn. Het resultaat is in het gedicht ook treuriger dan in het verhaal, waar de hoofdpersonen berusten in hun lot en er het beste van maken.

GROOT EN KLEIN

Onder de grond liggen, Goddomme, koning en bedelaar,
Zonder complimenten en als broertje en zusje bij elkaar,
Maar je most er, God verdomme!
Boven de grond eens om komme.

(Gerrit van de Linde jzn.)

Dit tweede gedicht behandelt de klassenverschillen een motief van het boek. Het lijkt alsof de schrijver er laconiek mee omgaat, maar net als de hoofdpersonen in het boek is hij eigenlijk verontwaardigd over zoveel ongelijkheid.
2. Waarom het boek over honderd jaar nog steeds interessant is

Irrungen Wirrungen is een prettig leesbaar boek, met een spannend verhaal en goed uitgewerkte karakters. Dat is een reden waarom ik zeker weet dat het boek over honderd jaar nog steeds populair zal zijn.
Maar ook het thema en de motieven van de roman spelen een rol. Het thema 'onmogelijke liefde is namelijk universeel en van alle tijden. Er zal altijd liefde zijn en daarom ook mislukte of ongelukkige liefdes. Ik denk daarom dat iedereen zich in het thema van het boek kan herkennen en dat ook zal blijven doen. Ook de motieven in Irrungen Wirrungen, namelijk de leegheid van het bourgeoisiebestaan, de liefde voor de natuur de ongelijkheid tussen verschillende groepen mensen lijken mij de komende honderd jaar nog wel actueel te blijven.
Vooral ongelijkheid is op dit moment en in de toekomst een hot issue, al is het niet meer ongelijkheid tussen verschillende lagen in de bevolking op basis van macht en geld, maar meer op basis van afkomst, uiterlijk en sekse. Ik weet zeker dat iedereen wel eens te maken heeft gehad met een ongelijke of oneerlijke situatie en weet hoe frustrerend het is om beoordeeld te worden op eigenschappen waar je zelf geen invloed op hebt. Helaas is dit fenomeen nog lang niet uitgestorven, waardoor de herkenbaarheid van de mogelijkheid om je in te leven in de roman nog groter wordt.
Tot slot denk ik dat de beslissingen die de hoofdpersonen in Irrungen Wirrungen nemen, namelijk om de relatie te verbreken en zich aan het van hen verwachte gedrag te houden, nog lang stof tot nadenken zal geven. In onze tijd zijn we juist gewend om ergens voor te vechten, net zo lang door te gaan tot we krijgen wat we willen. Ook in de liefde willen we het uiterste: het lijkt alsof we ons geluk opeisen alsof we er recht op hebben. De passieve, lijdende houding van Lene en Botho komt nu vreemd op ons over. Toch schreef Fontane realistische romans en was het opgeven van je echte liefde du wel iets wat wel vaker voor kwam in de 19e eeuw. Men moet er een reden voor hebben gehad om het streven naar hartstochtelijk geluk op te geven: wat zou die reden kunnen zijn? Wie weet kunnen we er ook nog iets van leren, bijvoorbeeld om net als Lene en Botho gewoon door te gaan als het leven niet loopt zoals wij  willen. We kunnen ons in ieder geval gelukkig prijzen dat we in deze eeuw zelf onze man of vrouw kunnen uitkiezen en niet afhankelijk hoeven te zijn van rang of stand.

V Reflectie op de manier van werken

1. Wat ik zelf geleerd heb door deze tekst te lezen en de vragen te maken is dat een praktische opdracht toch iedere keer weer heel veel tijd kost, maar dat het wel leuk blijft om te doen en om de boeken te lezen.
2. Wat ik moeilijk vond/vind, is door mijn enthousiasme niet zo diep op de stof in te gaan dat ik er bijna een scriptie van maak, in plaats van een praktische opdracht.
3. Om beter te leren wat ik moeilijk vind, zal ik minder tijd aan de opdrachten moeten besteden en beter de tijd in de gaten houden.
4. Wat mij het meest interesseerde, was toch het verhaal van Irrungen Wirrungen. Ik vond het boek echt leuk om te lezen. Ik was heel erg benieuwd naar het einde en eigenlijk verwachtte ik dat Lene en Botho òf samen weg zouden lopen, òf dood zouden gaan òf zelfmoord zouden plegen. Een meer spectaculair einde dus. Maar het feit dat ze juist niets abnormaals doen, maar gewoon verdrietig zijn en doorleven, was in feite bijzonderder dan de andere opties. Daarom vond ik het erg leuk om het boek te lezen.