Er wordt verkeerd beoordeeld over kunst

Er wordt verkeerd beoordeeld over kunst

Bij kunsthistorie wordt gekeken naar de ontwikkelingen van de kunst door de eeuwen heen, de kunstcriticus legt onder andere aan de hand hiervan waarde aan het kunstwerk. Hij plaatst het kunstwerk in zijn tijdsperiode, en kijkt met kunsthistorische kennis naar verbanden die het werk heeft met eerdere stromingen. De diepgravende recensies van de kwalitatieve kunstcritici beginnen echter concurrentie te krijgen van ‘amateuristische kunstliefhebbers’ die hun meningen over tentoonstellingen ventileren. Peter de Ruiter, kunsthistoricus aan de Rijksuniversiteit Groningen, grijpt aan de alarmbel: ‘In de huidige kunstkritiek gaat de educatieve en oordelende taak verloren’. ‘Het is de taak van kwaliteitsbladen om lezers duiding te bieden, hen te vertellen welke kunst er echt toe doet en kunstverschijnselen te ontwaren.’ en ‘Zonder kennis mis je diepgang’ zijn uitspraken van de Ruiter hierover (Baneke, 2017 via Trouw.nl). Maar is kennis wel het enige waar naar gekeken moet worden bij kunstkritiek, en is dat wel de enige manier om diepgang te verkrijgen en een waarde vast te kunnen stellen?

De waarde of kwaliteit van een kunstwerk bepalen is met de tijd steeds ingewikkelder geworden. Hoe kunst eerst een uiting van kennis was, is het steeds meer een uiting van de persoonlijke ervaring geworden. Is het dan nog wel rechtvaardig om het op kennisniveau te beoordelen?

Wat men bij de huidige beoordelingscriteria van kunst achterwege laat is de esthetische waarde. 

Esthetica is de tak van filosofie die zich bezighoudt met schoonheid en kunst, het is de leer van de zintuiglijke waarneming. Filosoof Immanuel Kant bracht  in de laatste decennia van de achttiende eeuw een drieluik boeken uit, één daarvan is de Kritik der Urteilskraft (kritiek van het oordeelsvermogen). Het gaat hier over de analyse van ons gevoel van behagen en onbehagen, wat aanvangt met zijn boek ‘Ontledingsleer van het schone’. Kant stelt vast dat een belangeloos welbehagen essentieel is voor het esthetische oordeel. Dit is tegengesteld aan een puur objectief, dus kennisoordeel, wat over de eigenschappen van iets gaat, en tegelijk ook tegengesteld aan de situatie waarin je een belang hebt bij iets. Zo is het esthetische oordeel zowel subjectief als objectief. Subjectief aangezien het op basis is van de zintuiglijke ervaring, maar objectief omdat er geen enkel belang van de toeschouwer bij komt kijken. 

Om nu op deze manier kunst te beoordelen moeten we dus niet kijken naar een eigenschap van het kunstwerk, maar naar de ervaring van de menselijke rede (het geheel van gevoel, verstand en rede). 

Wanneer een kunstenaar zijn subjectieve ervaring kan objectiveren en op zo’n manier kan verwezenlijken dat het een collectieve ervaring wordt van de toeschouwer, maakt hij waardige kunst. 

Waarom deze wijze van beoordeling belangrijk is voor kunst, en van meer waarde dan enkel een kennisoordeel, zal ik aan de hand van Plato’s (427 v.C - 347 v.C) allegorie van de grot uitleggen. Dit is een van de beroemdste passages uit zijn werken, waarin hij praat over het mens-zijn en de menselijke kennis in relatie tot de realiteit. Plato verdeelde de realiteit in twee domeinen. De ene wereld was de waarneembare wereld van de mensen waar ‘alles wordt, niets is’. In deze wereld heersen de dimensies ruimte en tijd, en bestaat perfectie niet. Alles in deze wereld is slechts een mimesis (nabootsing) van de andere wereld, de wereld der abstracties. Hier bestaan ruimte en tijd niet, en heerst een perfecte orde en permanentie. In deze metafysische, alleen voor het denken toegankelijke wereld bestaat ‘het goede, het ware en het schone’, de ultieme wereld zou je kunnen zeggen. Wij aardewezens kunnen dit ultieme niet zomaar bereiken, laat staan omvatten en begrijpen, behalve met kunst. En hiermee bedoel ik niet uitsluitend schilderkunst, maar elke vorm die kunst aan heeft genomen en aan zal nemen (denk aan muziek, film, literatuur etc.) Met deze middelen kunnen we het dichts bij de bovenaardse, haast goddelijke wereld komen. 

Wanneer men door middel van het esthetisch oordeel naar kunst leert kijken, leert hij in zichzelf te kijken. Op deze manier kan kunst invloed hebben, het geweten zijn en zelfs de maatschappij hervormen. 

Is kunsthistorische kennis dan compleet onbelangrijk? Nee, met kunsthistorie kunnen we ons verdiepen in het vakmanschap. De geschoolde kunstcriticus heeft een educatieve taak, die op een kennis en kunde niveau diepgang kan bieden. Maar met de verandering en uitbreiding van kunstvormen moeten we er op een andere manier naar gaan kijken en beoordelen.

Neem bijvoorbeeld videokunst, waar van tijd, ruimte, beweging en geluid gebruik wordt gemaakt. Het bekijken hiervan is in feite een zintuiglijke ervaring. Met kennis kunnen we dit enkel omschrijven en verklaren tot in zekere mate, maar daarmee mis je de ervaring. En de ervaring, het raken van een gevoelige snaar en het aan het denken zetten van de toeschouwer is bij de moderne kunstvormen de essentie. Slechts met kennis kan dit niet bereikt worden. De ‘betekenis’ van het werk kan alleen gevoeld worden door de toeschouwer zelf, dan pas kan het begrepen worden. Iemand van buitenaf kan een welbespraakte, intellectuele interpretatie geven, maar als jij zelf als toeschouwer deze gegeven betekenis niet begrijpt of zelf kan ervaren, zal het werk voor jou geen schoonheid bevatten en zal je het (al niet kunst in het algemeen) de rug toekeren. 

Met slechts beoordelingscriteria op een kennisniveau kan de waarde van kunst niet meer bepaald worden, dit is niet toereikend. Men moet verder gaan kijken dan dat, en een esthetisch oordeel vellen, om op een adequate wijze kunst te bekritiseren