De Verlichting 6vwo
1. De Verlichting
In de 17e eeuw vond de wetenschappelijke revolutie plaats waarin geleerden veel nieuwe ontdekkingen deden. Sommigen waren op grond van zintuigelijke waarneming (empirisme), anderen waren op grond van verstandelijke redeneren (rationalisme). Deze nieuwe kritische, wetenschappelijke houding leidde rond 1650 tot het begin van de Verlichting. Verlichte denkers geloofden dat mensen de samenleving echt konden verbeteren (vooruitgangsgedachte). In een ideale samenleving zouden traditie en (bij)geloof plaats moeten maken voor verstand en rede.
Deze kritische houding leidde allereerst tot discussie over het geloof. Veel verlichte denkers hingen het mechanistische wereldbeeld aan: het idee dat de wereld, na Gods schepping, zelfstandig functioneert volgens natuurwetten. Machthebbers vonden dit soort ideeën erg gevaarlijk, omdat ze bang waren dat die het geloof zouden ondermijnen en daarmee de orde in de samenleving. Religie leerde mensen immers wat goed en kwaad was, en hoe je je moest gedragen. Veel denkers, zoals de Franse Voltaire, betwijfelden of ongeletterde mensen wel kritisch konden denken. De meeste verlichte denkers twijfelden overigens niet aan het bestaan van God, maar bekritiseerden het vasthouden aan de Bijbel als enige bron van kennis en de rol van de geestelijkheid. Het vervolgen van andersdenkenden vonden zij onrechtvaardig. Veel verlichte denkers pleitten voor religieuze tolerantie en dachten na over een scheiding van kerk en staat.
Verlichte denkers bekritiseerden ook de standensamenleving, waarin adel en geestelijkheid meer rechten hadden dan anderen. Zij gingen uit van het natuurrecht: het idee dat alle mensen van nature bepaalde rechten hebben zoals het recht op vrijheid, leven en bezit. Pas aan het eind van de 18e eeuw beargumenteerden enkele radicale denkers dat het natuurrecht universeel was en eisten zij volledige gelijkheid voor verschillende achtergestelde groepen zoals slaven en vrouwen.
Verlichte denkers dachten ook na over hoe de natuurlijke rechten van burgers het best beschermd konden worden tegen machtsmisbruik door de staat. Tijdens de periode van Verlichting streefden vorsten immers absolute macht na. De Franse koning legitimeerde deze machtsuitbreiding met het droit divin. Maar de situatie was niet overal hetzelfde.
John Locke schreef vooral over de Engelse situatie met een sterker parlement. Hij meende dat de burgerrechten ook in een monarchie gewaarborgd konden worden. Jean-Jacques Rousseau dacht meer vanuit de Franse situatie met een absolute monarchie, hij was radicaler. Beiden ondermijnden de absolute monarchie door hun ideeën over een sociaal contract en het recht van verzet (Locke) en over volkssoevereiniteit (Rousseau).
In sommige landen, zoals Pruisen en Oostenrijk-Hongarije, omarmden vorsten zelf verlichte ideeën, zonder het absolutisme los te laten. Dit heet verlicht absolutisme. Zij legitimeerden hun bestuur niet met het geloof, maar stelden dat een vorst die het algemeen belang vooropstelt, het beste in staat is om het land te besturen.
In de 18e eeuw ontstond een nieuwe politieke cultuur. Een groeiende groep burgers las tijdschriften en nam in koffiehuizen en salons deel aan het publieke debat over allerlei aspecten in de samenleving. Vorsten en bestuurders moesten steeds meer rekening houden met de publieke opinie, die in bredere lagen van de bevolking ontstond. Zij hielden de publicatie van verlichtingsideeën vaak angstvallig in de gaten en verboden ze vaak. Maar deze censuur kon niet voorkomen dat verlichte ideeën toch wijdverbreid raakten.
Tijdbalk
1650-1789: Absolutisme/ Wetenschappelijke revolutie/ Verlicht denken
1740-1789: Verlicht absolutisme
1789: Begin Franse revolutie
Voorbeelden (blz. 38-40)
- Locke en Rousseau over het sociaal contract
- Spinoza over de invloed van God op het dagelijks leven
- Voltaire over de vrijheid van denken en de rol van de staat
- Kant over de definitie van Verlichting en de gevaren van het rationalisme
2. De Franse Revolutie
‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap. Het beroemde motto van de Franse Revolutie ademt de geest van de Verlichting en doet denken dat de Franse Revolutie een direct gevolg is van de ideeën van verlichte denkers. In werkelijkheid dwong een lege schatkist de Franse koning Lodwijk XVI in 1789 tot het bijeenroepen van de Staten-Generaal, de standenvergadering. Veel afgevaardigden, die uit heel Frankrijk door de drie standen naar Versailles gezonden waren, namen lijsten met klachten mee, zogenaamde cahiers des doléances. Zij hoopten op verandering, maar waren niet van plan de standenmaatschappij te vernietigen. In de periode mei-juni 1789 ontstond er bij een deel van de afgevaardigden echter een revolutionaire stemming die leidde tot onvoorziene gebeurtenissen.
Voor het uitbreken van de Franse Revolutie is dus geen eenvoudige verklaring. Frankrijk was aan het einde van de 18e eeuw een absolute monarchie met een grote schuldenlast als gevolg van vele dure oorlogen. Bovendien kampte het land eind jaren tachtig met misoogsten.
Er waren verschillende oorzaken:
- Het mislukken van alle pogingen van de koning en zijn ministers om meer belasting op te halen en de schulden weg te werken.
- De groeiende ontevredenheid onder burgers van de derde stand over de oneerlijke belastingverdeling tussen de standen. Rijke burgers wilden alleen méér belasting betalen als ze méér zeggenschap kregen. Het was onmogelijk de armste burgers nog meer te belasten. Zij streefden naar eerlijkere grondverdeling, en afschaffing van feodale herendiensten en andere ‘heerlijke rechten’.
- Er ontstond een publiek debat onder burgers over het onvermogen van de koning om de problemen op te lossen. De verspreiding van verlichte ideeën werd nu echt merkbaar, ondanks de censuur. Burgers en afgevaardigden van de derde stand gingen serieus nadenken over politieke veranderingen en beriepen zich daarbij op de denkbeelden van auteurs als Rousseau en Montesquieu en op de ervaringen van revolutionairen in Amerika (1776-1783) en de Nederlandse Republiek (1780-1787)
De samenvatting gaat verder na deze boodschap.
Verder lezen
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden