Hoofdstuk 3

PWW 2

H3 Regenten en vorsten

H3.1 Machthebbers in Europa

A  Absolute vorsten

Lodewijk XIV

• 1638: Koningin Anna beviel à geschenk van god à ijdel
• 4 jarige koning
• Regeren tot 18 jaar à Mazarin
• 1661: Lodewijk XIV gaat regeren
• Levensgenieter à toch harde werker
• † 1715: 72 jaar koning / 54 jaar zelf geregeerd

De zonnekoning

• Franse koningen vanouds niet machtig

• Problemen:

  • Eigen wetten
  • Eigen legertjes
  • Godsdienstoorlogen
• 1598: Edict van Nantes
• Fa katholiek, maar hugenoten (= protestanten) kregen ook rechten
• 1648: Weer burgeroorlog. Edelen in opstand tegen regering à wil voor sterke Lodewijk
• Leger onder controle
• Einde macht en zelfstandigheid edelen
• Absoluut vorst naam zonnekoning
• Zon middelpunt heelal à Lodewijk middelpunt in Fa
• Versailles moet zijn macht uitstralen
• Absolutisme: koning bepaalt de godsdienst van zijn volk

à In Frankrijk allen Katholicisme

• 1685: Einde edict van Nantes à Hugenoten vluchtten naar buitenland (m.n. Nederland)

B  Regenten in Nederland

• 17^e eeuw à Nederland republiek
• Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden à Zeven onafhankelijke staatjes (de gewesten)
• Staten-Generaal
• Limburg en Noord-Brabant bestuurd door Staten-Generaal à Katholiek
• Staten: hoogste bestuur van elk gewest
• Gewest Holland: Rijkste en machtigste gewest
• Oligarchie: land geregeerd door bevoorrechtte bovenlaag

Regenten en stadhouders

• Regenten: bestuurders in Nederland
• Stadhouder: Machtigste, opperbevelhebber leger en vloot, mocht in veel steden regenten ontslaan en benoemen
• Filips II à Willem van Oranje à Maurits à Frederik Hendrik à 1647 Willem II
• Stadhouder te veel macht
• Einde tachtigjarige oorlog à geen stadhouder
• †1650: Willem II
• Johan de Witt machtigste man
• 1672: Einde stadhouderloos tijdperk à Zoon Willem II (Willem III) greep de macht en werd stadhouder

H3.2 Nederland en Europa

A Handel en nijverheid

De Amsterdamse grachtengordel

• 1617: neef Maurits schreef: schoonheid, bruggen, huizen en grachten.
• Pas gegraven grachtengordel à oude stad afgebroken
• Rand centrum drie brede grachten:
  • Herengracht
  • Prinsengracht
  • Keizersgracht

è woonplaats rijke kooplieden

Handel in de gouden eeuw

• Grachtengordel symbool gouden eeuw
• Republiek à rijkste land Europa
• Amsterdam à rijkste stad
• Fam. Trip en De Geer è rijkste kooplieden

Wapenhandelaren

Luik:                                    Zweden

-    IJzer bedrijven              -    Bossen

-    Gieterijen

-    Mijnen

• Republiek: centrum handelskapitalisme economisch systeem waarbij kooplieden zich bezig houden met handel en nijverheid en waarbij ze een deel van hun winsten weer investeren in hun onderneming.
• Amsterdam: stapelmarkt

    O.a.  graan en hout

Uit Oostzeegebieden   |   Rusland, Zweden en Noorwegen

• Verhandelen naar:

• Duitsland
• Republiek
• Tot o.a. Italië, Spanje tot in Zuid-Europa

Uit Holland: haring         &       walvistraan

                    Noordzee               Noorden van Rusland en Groenland

Vanuit Middelburg en Dordrecht:

• Wijn uit Frankrijk
• Wol uit Engeland

Nijverheid en landbouw

• Vlaanderen à belangrijk textielcentrum
• 1580: textielarbeiders en -ondernemers vluchtten voor oorlog en Spaanse inquisitie
• à Leiden belangrijkste textielcentrum
• Zaanstreek:
  • Honderden schepen per jaar
  • Verf
  • Papier

• Koloniale handel:

  • Suikerraffinaderijen
  • Tabakspinnerijen
  • Bloei productie aarden wegwerppijpjes à Gouda honderdduizenden pijpjes per dag.
• Graaninvoer à boter, kaas en vlees à klaas werd een belangrijk exportproduct

B Politieke verhoudingen

Oorlog met Spanje

• Nederland militair sterk

  • Rijkdom à groot, goedbewapend huurleger
  • Duitse en buitenlandse huursoldaten
• Na 1576: 80-jarige oorlog uitgevochten in de zuidelijke Nederlanden à Economisch ver achterop
• 1620: Spaanse troepen namen Breda en Amersfoort in. à Spaanse schatkist leeg.
• Tot 1684 à Republiek en Spanje: Vrede van Münster.

Oorlog met Engeland

• Engelsen wilden eind maken aan overmacht Nederlandse handelaren à drie handelsoorlogen op zee

  • 1652-1654
  • 1665-1667
  • 1672-1674
• Engelse zeeoorlogen à Michiel de Ruyter populairste zeeheld

Oorlog met Frankrijk

• Derde zeeoorlog à Engelsen vochten samen met de Fransen.
• Franse koning Lodewijk XIV wilde Republiek uitschakelen à geheim verbond met Engelse koning, Keulen en Münster.
• 1672: Rampjaar à op zee Frans-Engelse vloot verslagen, maar vanuit het Oosten kwamen de Duitsers en Fransen diep Nederland binnen.
• Paniek in Holland: Regenten kregen de schuld, omdat ze het leger hadden verwaarloosd. Volk riep om Oranje en Willem III werd stadhouder.
• Johan en Cornelis de Witt werden in Den Haag doodgeslagen.
• Na rampjaar à Willem III kon de Fransen verdrijven. Samen met Spanje bleef hij vechten in d zuidelijke Nederlanden. à Frankrijk werd grootste vijand.
• 1688: Willem III viel Engeland binnen en veroverde de troon om een nieuwe Frans-Engelse vloot te voorkomen.
• Tot 1713: Nederland en Engeland bleven vechten tegen Frankrijk à zware aanslag op de schatkist.
• 18^e eeuw: Nederland raakt economische voorsprong kwijt aan Engeland.

H3.3 Europa en de wereld

A Handel met Azië

De kaarten van Blaeu

• +- 1600: Willem Blaeu begon met het maken van Kaarten en globes à Informatie kreeg hij van zeelieden teruggekeerd uit Oost-Azië en andere werelddelen.
• Blaeu richtte snel een drukkerij en uitgeverij op om zijn werk te verkopen. à rijk
• Willems zoon Johan zette het bedrijf voort à 1662: Hij zette de gigantische Atlas Major (de  Grote Bosatlas) op de markt. Kopers: o.a. Willem III en Karel I.
• Laatste informatie gekregen via VOC, maar bleef bedrijfsgeheim.

De VOC

• Opgericht in 1602
• Tijd van regenten en vorsten: wereldeconomie begon te ontstaan. à VOC speelde een grote rol.
• In Holland en Zeeland waren al handelscompagnieën geweest, maar door onderlinge concurrentie maakten ze niet veel winst meer.
• Staten-Generaal besloten om de zes compagnieën samen te voegen tot één compagnie: de VOC. à VOC kreeg octrooi op de handel in Azië. Ze mochten dus als enige handel drijven in Azië.
• Niet alleen handelsmonopolie, maar mochten ook forten bouwen, oorlog voeren, verdragen sluiten en veroverde gebieden besturen.
• VOC schepen hadden kanonnen en soldaten aan boord à verdedigen tegen piraten en Portugese en Engelse concurrentie uitschakelen.
• Jan Pieterszoon Coen
  • Gouverneur-generaal van de VOC
  • Veroverde op Java de stad Jacatra, die hij omdoopte tot Batavia

• Batavia werd de aankomst- en vertrekhaven van alle VOC schepen die tussen Europa en Azië voeren.
• Factorijen: handelsposten à werden op alle Aziatische kusten en soms ook in het binnenland gesticht.
• Zijde in Isfahan (Iran) à katoen in Suratte (Kust van India) à Zilver (Japan) à Specerijen voor Europa.

Koffie en thee

• VOC behaalde meeste winst met specerijen en peper.

  • Later ook

    • Katoen (India)
    • Kleurstof indigo (India)
    • Kaneel (Sri Lanka)
    • Porselein (China)

• Rond 1700

• Koffie
• Thee

Geen koloniale macht

• VOC à grootste handelsorganisatie ter wereld, mar hadden alleen macht op de Molukken en in delen van Java en Ceylon.
• Rest van Azië was de VOC afhankelijk van lokale vorsten, zoals Grootmongool, die over het grootste deel van India heerste.
• 17^e eeuw: het mogolrijk beleefde zijn grootste bloei. De Taj Mahal¹ en het Mausoleum werden gebouwd.
• In Japan was de VOC afhankelijk van de shoguns à deze heersers wilden niet dat de bevolking in contact kwam met de buitenwereld. Nederlanders waren de enige Europeanen die toestemming kregen om daar handel te drijven. Er werd een eilandje aangelegd, China mochten ze niet in.

B Handel met Amerika en Afrika

• 1621: de Staten-Generaal gaven het handelsmonopolie voor West-Afrika en Amerika aan de WIC.
• WIC: West-Indische Compagnie; was net als de VOC een Hollands-Zeeuwse onderneming.

• 1628: het lukte Piet Hein om de zilvervloot te kapen

Nederlandse slavenhandel

• 1637: WIC veroverde:

  • Fort Elmina in Ghana
  • Grote delen van Brazilië op Portugal in Amerika
  • Aantal Antilliaanse eilanden op Spanje
• Door deze veroveringen konden ze deelnemen aan de driehoekshandel
• WIC was niet zo succesvol. Na een paar jaar verloor het zijn kolonie in Brazilië weer aan Portugal. Het hield alleen Elmina, Suriname en de Antillen. Zuid-Amerika was aan het eind van de 17^e eeuw grotendeels in handen van Spanje en Portugal.
• Spanjaarden, Fransen en Engelsen waren de baas in het Caribisch gebied, waar de meeste suiker werd geproduceerd.

1