Mozart in de Lage Landen door Jos van der Zanden

Gegevens van het boek
Auteur: Jos van der Zanden (geboren in 1954)
Titel: Mozart in de Lage Landen
Voor het eerst gepubliceerd in: 2002
Uitgeverij: Bluestone Publishers BV, Leeuwarden, 2002, 1e druk
Aantal pagina’s: 191
Genre: muziekgeschiedenis



Samenvatting van het boek
In zijn voorwoord geeft Van der Zanden aan, dat reizen voor componisten in het Europa van de achttiende eeuw een noodzakelijk fenomeen was. Door de gebrekkige communicatiemiddelen verspreidde de roem van een componist zich immers niet zo snel. Wilde een componist die uitbuiten, dan moest hij op reis. Leopold Mozart (1719 – 1787) was zich daar goed van bewust. Hij ondernam om die reden dan ook de nodige concertreizen in Europa met zijn twee wonderkinderen, Wolfgang Amadeus (1756 – 1791) en Maria (“Nannerl”) Anna (1751 – 1829). Verder wijst Van der Zanden erop, dat de politieke situatie in de achttiende eeuw een geheel andere was dan de huidige. De Zevenjarige Oorlog (1756 – 1763) zorgde voor de nodige onrust in Europa en dat had een negatieve invloed op de concertreizen van de familie Mozart. Verder zag Europa er staatkundig in die tijd heel anders uit dan nu. Nederland toen bestond uit de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. En Duitsland bestond uit talloze zelfstandige vorstendommen. Het is goed om deze verschillen in het achterhoofd te houden bij het lezen van dit boek, aldus Van der Zanden.

In het eerste hoofdstuk (“Eten tussen de varkens”) vertrekt de familie Mozart in oktober 1763 vanuit Salzburg naar de Zuidelijke Nederlanden. Ze reizen met een eigen koets en dat is niet altijd even comfortabel. Zo gaat er wel eens een wiel stuk, dat dan weer gemaakt moet worden. En Leopold beklaagt zich over het iedere keer weer opnieuw moeten wisselen van geld als ze in een nieuwe stad of nieuw gebied komen. Het bijhouden van een sluitend kasboek is op die manier niet gemakkelijk, omdat de wisselkoersen niet altijd gunstig zijn. Ook logeren ze soms in herbergen waar tijdens het eten de varkens in de gelagkamer rondscharrelen. Toch zijn de concertreizen belangrijk, omdat ze geld in het laatje brengen en ook bijdragen aan een bruikbaar netwerk voor de familie. Via de universiteitsstad Leuven komen de Mozarts op 4 oktober 1763 in Brussel aan. Leopold wil graag een concert geven aan het hof van prins Karel van Lotharingen (1712 - 1780), de landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden. Karel is een broer van keizer Frans I van Oostenrijk. Omdat het nogal lang duurt voordat de Mozarts hun concert kunnen geven, gedragen ze zich als echte toeristen en verkennen ze als zodanig de stad. Het concert voor prins Karel vindt uiteindelijk plaats op 8 november 1763. Daarna vertrekken de Mozarts naar Parijs, waar ze op 18 november aankomen. De ontvangst aan het Franse hof is positief. Leopold constateert echter ook, dat de armoede op straat schrijnend is. De eerste opusnummers van Wolfgang verschijnen hier in druk.


In het tweede hoofdstuk (“Een 'musicalis Wonder'”) besluit Leopold met zijn familie de oversteek te wagen naar Engeland. Hem is namelijk verteld, dat ook het Engelse hof zijn kinderen positief zal ontvangen. Koning George III (1738 – 1820) ontvangt de Mozarts op 27 april 1764 inderdaad vorstelijk. De Mozarts blijven ruim veertien maanden in Engeland. In die tijd worden talloze concerten gegeven. Het succes daarvan is enorm. Een krant in Haarlem beschrijft Wolfgang als een “musicalis Wonder”. Op 1 augustus 1765 vertrekken de Mozarts vanuit Dover naar Calais. Vervolgens reizen ze naar Duinkerken en Rijsel. Na oponthoud daar vanwege ziekte van Leopold en Wolfgang reizen ze naar Gent en Antwerpen. Wolfgang speelt daar op het orgel van de kathedraal. Omdat de Nederlandse gezant in Londen er bij de familie Mozart tijdens haar verblijf aldaar fanatiek op aangedrongen heeft naar Nederland te reizen, gaat de reis vervolgens op 9 september 1765 naar Den Haag.


In het derde hoofdstuk ("De mens wikt, God beschikt") komt de familie Mozart op 11 september aan in Den Haag, waar ze op 18 september voor de minderjarige prins-stadhouder Willem V (1748 – 1806) concerteren. Zijn zuster, prinses Caroline van Nassau-Weilburg (1743 – 1787), is zeer muzikaal en ziet direct het genie van de jonge Wolfgang. De prins resideert in wat nu de gebouwen van de Eerste Kamer zijn en de prinses in wat nu de Koninklijke Schouwburg is. De Mozarts geven ook twee keer een concert in wat nu het gebouw van de Sint Sebastiaansdoelen is. Helaas wordt Nannerl na aankomst ernstig ziek. De lijfarts van prinses Caroline, professor Thomas Schwenke (1694 – 1767), biedt uitkomst en helpt Nannerl er weer bovenop. Vervolgens wordt Wolfgang flink ziek, maar ook hij komt er gelukkig weer bovenop. Leopold doet in de brieven die hij naar Salzburg stuurt uitvoerig verslag van het ziekbed van zijn beide kinderen. Door deze ziektes blijven de Mozarts veel langer dan gepland in Nederland. De concerten leveren echter voldoende geld op.


In het vierde hoofdstuk (“Klokken en geldgerinkel”) gaat Leopold met zijn familie naar Amsterdam. Amsterdam is in die dagen - januari 1766 - nog een kleine stad. Er is geen hofcultuur en het muziekleven is bijzonder commercieel. De Mozarts geven op 29 januari en 26 februari 1766 een concert, waarbij Wolfgang en Nannerl vierhandig klavecimbel spelen. Leopold legt gemakkelijk enkele belangrijke contacten. Na het laatste concert wil Leopold eigenlijk naar huis gaan, maar hij beseft, dat het winstgevend kan zijn om nogmaals naar Den Haag te gaan, omdat daar op dat moment de meerderjarigheid van prins Willem V groots gevierd wordt.


In het vijfde hoofdstuk (“Een eerbetoon met ‘muzikale wartaal’”) kijken de Mozarts hun ogen uit wanneer ze in Den Haag alle pracht en praal zien die plaatsvindt tijdens de feesten rondom de installatie van prins Willem V. Het is niet zeker of de Mozarts betrokken waren bij het maken van muziek tijdens de feesten aan het hof, maar Van der Zanden acht dat wel waarschijnlijk. Wolfgang heeft er in ieder geval muziek voor gecomponeerd, namelijk de “Muzikale wartaal” (KV 32), bestaande uit achttien korte deeltjes. Wolfgang componeert ook enkele aria’s voor prinses Caroline en de zes vioolsonates (KV 26 t/m 31). Leopold laat de sonates nog voor zijn vertrek uit Nederland publiceren. De Mozarts vertrekken beladen met eer uit Den Haag.


In het zesde hoofdstuk (“’Enig in zyn soort’”) gaat Leopold in april 1766 met zijn familie naar Haarlem. Dat heeft te maken met de presentatie van de Nederlandse vertaling van een leerboek over vioolspel (“Grondig Onderwijs in het Behandelen der Viool”) dat geschreven is door Leopold. Het is vertaald, uitgegeven en gedrukt door Johannes Enschedé in Haarlem. Ongetwijfeld zal Enschedé aan het uitnodigen van de Mozarts ook economische motieven ten grondslag gelegd hebben. De aanwezigheid van Leopold zal ongetwijfeld een positief effect op de verkoop gehad hebben. Het boek van Leopold heeft zich in 1766 al internationaal bewezen. Het behandelt op degelijke, grondige en logische wijze de viooltechniek en bevat ook een stuk muziekgeschiedenis. Leopold legt in zijn boek de nadruk op bescheidenheid, discipline en trouw aan de aanwijzingen van de vioolcomponist. Hij zal dit ongetwijfeld ook wel op de opvoeding van Wolfgang toegepast hebben. De verkoop van het boek in Nederland valt overigens tegen. Dat heeft vooral te maken met de hoge verkoopprijs. Tijdens zijn bezoek aan de werkplaats van Enschedé maakt Wolfgang gelijk van de gelegenheid gebruik om aansluitend het orgel in de Sint Bavokerk te bespelen.


In het zevende hoofdstuk (“Een laatste rondje Nederlanden”) gaat de familie nogmaals naar Amsterdam. Er wordt daar nog een concert gegeven en op 18 april 1766 vertrekken de Mozarts naar (de stad) Utrecht. Op 21 april wordt ook daar een concert gegeven. Dan komt het definitieve afscheid van Nederland. Via Rotterdam en Moerdijk reizen de Mozarts naar Antwerpen, waar ze op 29 april arriveren. Ook in Antwerpen wordt een concert gegeven. Via Brussel en Kamerijk reizen de Mozarts dan naar Parijs. Op 10 mei 1766 komen ze daar aan. Na het geven van enkele concerten gaat het dan via Genève en München eindelijk naar huis (Salzburg). Daar viert Wolfgang zijn verdere triomfen. Wellicht heeft zijn bezoek aan Nederland daar ook een (heel) klein aandeel in gehad.



Beoordeling van het boek
De musicoloog Jos van der Zanden heeft met dit boek een uitermate vlot en goed leesbaar verslag van de reis van de familie Mozart naar en in Nederland geschreven. Het boek bevat veel interessante wetenswaardigheden voor de liefhebber van klassieke muziek en voor de historisch geïnteresseerde lezer. De opgenomen illustraties in zwart-wit verhogen het leesgenot in bijzondere mate. Het boek bevat ook een overzicht van de door Wolfgang in Nederland gecomponeerde werken. Het geheel wordt afgesloten met een praktisch register.

Van der Zanden maakt in ruime mate gebruik van de brieven die Leopold Mozart tijdens de reizen van de familie geschreven heeft aan Johann Lorenz Hagenauer (1712 – 1792). Hagenauer was een rijke specerijenhandelaar in Salzburg en tevens de huisbaas van de familie Mozart. Dankzij zijn bemiddeling kon de familie zonder al te veel problemen reizen. Hij zorgde namelijk voor aanbevelings- en kredietbrieven. De citaten uit de brieven verhogen de authenticiteit van het boek en geven ook een direct en levendig beeld van hoe Leopold tegen allerlei zaken aankijkt.