Verwachting en eerste reactie
Een aantal jaar geleden heb ik een serie boeken gekocht via school, de beroemde ‘Penta Pockets’. Ik heb er nog nooit wat aan gehad, laat staan dat ik er een gelezen heb. Toevallig was mijn vorige boek van Harry Mulisch net als dit boek, ik zag dit en dacht bij mezelf “hé, dit is dezelfde schrijver, dus als ik het vorige boek mocht lezen waarom dan niet dit boek?”. Een logische constatering al zeg ik het zelf, dus begon ik na al die jaren eindelijk eens te lezen een van mijn befaamde Penta Pockets. Ik verwachtte een tamelijk slap verhaal wat veel clichés bevatte dit beeld werd mede veroorzaakt werd door de achterflap en de illustratie op de voorkant. Beide zijn niet echt spectaculair, maar toch heb ik het boek gekozen. Ik denk omdat ik nu na pak hem beet vier jaar, nu eindelijk wel eens een van mijn ‘eigen’ boeken wil lezen. Dat lijkt me een hele nieuwe ervaring, het is namelijk nog nooit gebeurd, ik heb simpel weg niets anders dan die vijf pocketboekjes en schoolboeken. Het leek me het proberen waard. Waarom ik juist De Aanslag heb gekozen uit die vijf is vrij eenvoudig te verklaren, deze titel kwam de meeste van mijn klasgenoten het bekendst voor. Ze verklaarde mij dat het wel een aardig boek was, dus je kunt je voorstellen dat mijn besluit vanaf toen vaststond. Waarom nog verder van huis zoeken als je gewoon een boekie uit de kast kan trekken?

Samenvatting
Het verhaal bestaat uit vijf episodes voorafgegaan aan een proloog, dus ook de samenvatting zal deze elementen in zich hebben.


Proloog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde Anton Steenwijk in Haarlem. Aan de kade lagen vier huizen: in "Welgelegen" woonden de Beumers, in "Buitenrust" Anton met zijn ouders en broer Peter, in "Nooitgedacht" meneer Korteweg en zijn dochter Karin, in "Rustenburg" het echtpaar Aarts, met wie men weinig contact had. Anton lag vaak in het jaagpad langs het kanaal.

Eerste episode, 1945
In januari 1945 zat de twaalfjarige Anton in de achterkamer met zijn ouders en zijn 17-jarige broer Peter een spelletje Mens-erger-je-niet te doen. Plotseling klonken er zes schoten. De NSB'er Ploeg lag dood voor het huis van Korteweg. Anton kende Ploegs zoon, Fake, die bij hem in de klas zat. Meneer Korteweg en Karin legden Ploeg voor Antons huis neer. Peter ging naar buiten om Ploeg te verleggen, al waren Anton en zijn moeder het daar niet mee eens. Toen de Duitsers er aan kwamen, vluchtte hij met het pistool van Ploeg bij Korteweg binnen. De Duitsers doorzochten het huis van de familie Steenwijk en staken het daarna in brand. Anton werd in Heemstede in een cel gestopt bij een gewond meisje dat hem troostte en met hem praatte over donker en licht. Na enkele uren werd Anton teruggebracht naar Haarlem, en vandaar ging hij met een konvooi naar Amsterdam. Tijdens de reis stierf een officier bij een luchtaanval. In Amsterdam kwam oom Peter Anton afhalen van het Wehrmachtsheim.

Tweede episode, 1952
Na de bevrijding bleek dat Antons ouders en Peter diezelfde avond van de aanslag doodgeschoten waren. Anton bleef graag bij zijn oom en tante wonen. Aan de aanslag dacht hij niet vaak, hij had het gebeurde diep in zichzelf hermetisch afgesloten. Na het gymnasium ging Anton medicijnen studeren. In 1952 werd hij uitgenodigd voor een feestje in Haarlem. Er werd over Korea gepraat. Anton ging naar de kade; waar hun huis had gestaan groeide nu veel onkruid. Mevrouw Beumer zag hem en riep hem binnen. Ze vertelde dat de Kortewegs kort na de bevrijding verhuisd waren. Ze wist kennelijk niet dat Ploeg eerst voor het huis van Korteweg had gelegen. Anton had het nog nooit aan iemand verteld. Aan het eind van de kade was een monument opgericht, waarop ook de namen van Antons ouders stonden. Anton wilde nooit meer in Haarlem terugkomen. Voor het eerst voelde hij iets van angst.

Derde episode, 1956
Na zijn kandidaatsexamen ging Anton op kamers wonen. Hij specialiseerde zich in anesthesie. Hij las veel, behalve over de oorlog. Voor politiek interesseerde hij zich niet. Toen in 1956 razende meutes alles wat met communisme te maken had vernielden, naar aanleiding van de Russische aanval in Hongarije, kwam Anton - voor zijn deur bekneld geraakt tussen de mensen - Fake Ploeg tegen, die een grijze kei in zijn hand hield. Anton nodigde Fake uit binnen te komen. Fake verdedigde zijn vader hartstochtelijk. De dood van zijn vader en van Antons ouders was de schuld van de communisten. Anton probeerde hem ervan te overtuigen dat zijn vader fout was geweest, maar dat hij daarom toch wel van hem kon houden. Kwaad gooide Fake de kei tegen Antons spiegel. Ondertussen ontplofte de kachel ook nog. Fake rende weg, maar hij kwam terug om te zeggen dat hij nooit zou vergeten dat Anton hem op school een keer geholpen had. (Fake was toen in uniform; de onderwijzer wilde daarom geen les geven en hield iedereen buiten de klas, maar Anton glipte onder zijn arm door en brak het verzet.)

Vierde episode, 1966
Anton deed artsexamen en kreeg een assistentschap in de anesthesie. In 1961 trouwde hij met Saskia de Graaff, die hij in Londen ontmoet had, en op wie hij meteen bij het zien van de blik in haar ogen verliefd werd. In 1962 werd hun dochtertje Sandra geboren. In 1966 was de begrafenis van een oud-verzetsstrijder, een vriend van Saskia's vader die in de oorlog een functie had gehad in een overkoepelend orgaan van verzetorganisaties. Na de begrafenis werd er door de oud-illegalen nog wat nagepraat. Opeens hoorde Anton iemand vertellen over schoten. Het was Takes, de man die Ploeg doodgeschoten had. Takes had liever gewild dat de aanslag niet gepleegd was. Niet omdat Antons ouders vermoord waren, want dat was niet te voorzien. Bovendien hadden de moffen dat gedaan, niet de illegalen. Maar Takes had de aanslag samen met zijn vriendin gepleegd, die gewond gevangen was genomen en later in de duinen was geëxecuteerd. Anton begon te huilen. Het moest het meisje in de cel zijn geweest. Nu pas stierf zij voor hem. Onbewust had hij haar zijn hele leven gezocht. Later op de avond ontdekte hij dat Saskia beantwoordde aan het beeld dat hij zich van het meisje in de cel gevormd had. De volgende dag ging hij naar Takes toe. Hij zag de foto van het meisje, Truus Coster: ze had inderdaad dezelfde blik in haar ogen als Saskia. Takes wilde weten wat Truus gezegd had in de cel, maar Anton kon het zich niet herinneren. Takes had van Truus gehouden, maar hij had twee kinderen en een vrouw, van wie hij inmiddels was gescheiden. Takes dronk veel. Hij maakte zich kwaad over de vrijlating van Willy Lages, vroeger hoofd van de SD of Gestapo in Nederland. Een vriend van Takes uit het verzet pleegde daarom zelfmoord.


Laatste episode, 1981
Anton was gescheiden van Saskia en hertrouwd met Liesbeth. Hij kocht huizen in Toscane en Gelderland. Rond zijn veertigste belandde Anton in een crisis die in Italië tot een uitbarsting kwam. Toen Sandra zestien jaar was, ging Anton met haar naar Haarlem en naar de plaats waar Truus geëxecuteerd was. Hij herinnerde zich opeens dat Truus gezegd had van Takes te houden. Hij had Takes nooit meer gezien, alleen een keer op tv. Daarentegen zag hij steeds vaker bestelwagens met daarop "Fake Ploeg Sanitair B.V." In november 1981 kreeg Anton erge kiespijn. Hij belde de tandarts die hem alleen wilde helpen als hij mee zou lopen in de vredesdemonstratie. Tegen zijn wil deed Anton dat; zijn zoontje Peter uit zijn tweede huwelijk ging mee. De demonstratie viel mee, Anton voelde zich verbonden met de mensen. Opeens kwam hij Karin Korteweg tegen, Ze vertelde dat zij en haar vader kort na de bevrijding naar Nieuw-Zeeland geëmigreerd waren. Daar had haar vader in 1948 zelfmoord gepleegd. Hij was altijd bang geweest dat Anton wraak zou nemen. Hij had het lichaam van Ploeg verlegd om zijn hagedissen te sparen. Nadat Antons ouders doodgeschoten waren, had hij zijn hagedissen doodgetrapt. Hij had het lijk niet voor het huis van de familie Aarts gelegd, omdat zij joden verborgen hielden. Verward nam Anton afscheid van haar. "Was iedereen schuldig en onschuldig?" Maar Anton had zichzelf weer snel in de hand, het was of al die duizenden mensen hem hielpen. Met Peter aan zijn hand liep hij verder. Hij was een van de laatste die de oorlog nog meegemaakt hadden.

Hoofdpersonen

De hoofdpersoon is Anton Steenwijk. Het hele verhaal wordt vanuit zijn ogen verteld.
Anton heeft als jongen het donkere en bruine van zijn vader. Hij heeft een nootkleurige huid, die rondom zijn ogen iets bruiner is. Hij is als jongen naïef omdat hij als de Duitsers de ramen inslaan, hij boos wordt, omdat er in de oorlog nergens glas te krijgen is. Hij heeft dus niet door dat de Duitsers het huis in de brand zullen steken. Als Anton ouder wordt en het artsexamen heeft gedaan heeft hij langer haar. Hij sloft dan ook wat om de verpleegsters aan te trekken.
In 1960 trouwt hij zijn eerste vrouw. Ze heet Saskia de Graaff. In 1967 scheidt hij weer van haar en weer een jaar later trouwt hij met Liesbeth. Hij heeft veel last van migraine en op zijn veertigste voelt hij zich neerslachtig en moe. Ook heeft hij last van nachtmerries. Ook heeft hij last van aanvallen, die op den duur wel weer minder worden.
In elke episode komen een aantal bijpersonen voor.
Eerste Episode:
Peter: die wil als het lijk van Fake Ploeg door de buren voor het huis van de familie Steenwijk is neergelegd, het lijk weer terugleggen of bij de familie Beumer leggen. Als hij bezig is, komen de eerste politieagenten en moet hij vluchten. Als hij bij de buren naar binnen vlucht, en hen met de dood bedreigd, omdat zij het lijk hebben verplaatst, wordt hij door een Duitser gezien en doodgeschoten.
Vader is een griffier bij de bank. Hij kijkt alleen maar toe als de Duitser binnenvallen. Hij doet niets. Als hij Peter wil roepen durft hij niet.

Moeder probeert om Peter tegen te houden als hij Fake Ploeg wil verslepen.
Truus Coster is de verzetsvrouw. Ze heeft samen met Cor Takes de aanslag op Fake Ploeg gepleegd. Zij zat samen met Anton in de cel van het politiebureau in Heemstede. Zelfs in de cel met de dood voor ogen blijft ze hoge ethische waarden handhaven.

Derde Episode:
Fake Ploeg
Vierde Episode:
Saskia
Cor Takes heeft met Truus Coster de aanslag op Fake Ploeg gepleegd. Hij was verliefd op haar. Hij is een vriend van de vader van zijn eerste vrouw, De Graaffs. Hij praat veel met Anton over de aanslag en Truus Coster.

Laatste Episode:
Sandra is Antons eerste vrouw

Analyse
De aanslag verwijst naar de eerste episode waarin Fake Ploeg wordt neergeschoten voor het huis van de Kortewegs.
De ruimte speelt af en toe een rol, zoals de straat in Haarlem waar hij nooit meer naar toe wilt. De ruimte is dan ook erg bepalend voor de sfeer: een bankje in het park, een rokerig café, het centrum van Amsterdam met de rellen en demonstraties. De precieze bepaling van de ruimte wordt niet echt duidelijk.
Dobbelsteen: Dit symbool van het lot komt een aantal keer voor als Antons leven een belangrijke en ingrijpende wending neemt, bijvoorbeeld vlak voor de aanslag en aan het begin van de crisis die hij doormaakt in Italië.


“Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog woonde een zeker Anton Steenwijk met zijn ouders en zijn broer aan de rand van Haarlem”, aan de hand van dit voorbeeld is vast te stellen dat Mulisch het vertellers-perspectief hanteert.

Het thema is de oorlog, Anton is namelijk na de oorlog bezig om de oorlog en de aanslag op Fake Ploeg te verwerken en te verklaren. Iets wat een belangrijke rol heeft in dit verhaal is de schuldvraag. Wie had de dood van zijn familie op zijn geweten? In het begin wil Anton niet meer aan de oorlog denken, hij wil het vergeten.

Het verhaal speelt zich in diverse periodes in Nederland af, die achtereenvolgens de volgende jaargetallen betreffen: 1945, 1952, 1956, 1966 en 1981. De vertelde tijd is bijna 37 jaar. De verteltijd is 254 bladzijden. Het verhaal wordt chronologisch verteld, maar er zijn af en toe wel flashbacks naar het verleden. Uit de genoemde periodes worden steeds maar één of twee dagen uitvoerig beschreven. De ene periode is wat ruimer beschreven als de ander en door het gebruik van periodes komen sommige delen van zo’n periode niet aan bod.

Het taalgebruik is vrij gemakkelijk, dit komt voornamelijk door weinig moeilijke woorden, de makkelijke zinsopbouw en de weinige dialogen die in het verhaal voorkomen. Anders als bij mijn vorige boek van Harry Mulisch “Het zwarte licht”. Je leest het boek makkelijk en snel uit. Er zit vrijwel geen humor in het verhaal, maar aan de andere kant kun je dat ook niet verwachten in een boek over oorlogsverwerking.

Eindoordeel
Om maar gelijk bij een negatief punt te beginnen, de hoofdstuk indeling tezamen met de episodes. Dit vind ik persoonlijk een hoogst vervelende manier van lezen, ik had zoiets ook nog nooit meegemaakt. Eerst dacht ik dat de proloog een soort voorwoord was (weet ik veel), de episodes de hoofdstukken. Je begrijpt dat ik in verwarring werd gebracht toen er ineens normale hoofdstukken in het verhaal verschenen. Dat is jammer want dan gaat je aandacht meer uit naar de grafische indeling en bewerking van het boek in plaats van naar het verhaal zelf. Ik vond het dan ook moeilijk om me te concentreren, maar dit kan ook andere redenen hebben, zo was het fenomeen PWS nogal een zwaar blok aan mijn toch been geworden. Toch heb ik geprobeerd om ook aan dit boek mijn aandacht te schenken, het is tenslotte ook mijn eigen boekie. Het verhaal zelf vond ik goed, ik vond het zeker interessant om de gedachtegang van een oorlogsslachtoffer te lezen ook vooral als je weet wat er in de oorlog gebeurt is. De vraag wie de schuldige was voor Anton in de oorlog en hoe hij zoekende is naar een zondebok vond ik leuk om eens te lezen. Vooral dit aspect, want voor mij was het al duidelijk: de schuld lag bij de Duitsers. Maar dit bleek voor Anton geen echte optie.
Ik vond het boek ook erg realistisch geschreven, ik kon me goed inleven. De verhalen zouden naar mijn mening echt gebeurt kunnen zijn. Hoewel ik over de inhoud positief ben, blijft het een raar soort verhaal. Ik hou niet echt van verhalen met een hoog psychologie gehalte, waarbij het vooral om de gedachtegang van de hoofdpersoon gaat. Dit lag in ‘de aanslag’ gelukkig niet hoog, waardoor ik het misschien wel een hoge waardering geef. Een aanrader voor de volgende lichting vwo.
Het werken aan het boekverslag verliep zoals het hoort te verlopen, een uurtje of twee typen of je leven er vanaf hangt, even printen en klaar. Alleen haperde het wat aan het leesproces, door de zware eisen en de grote hoeveelheid tijd die het PWS in beslag nam, verliep dit moeizaam en had ik soms gewoon geen tijd om te lezen. Al met al is het me uiteindelijk weer gelukt om een, naar eigen zeggen, goed boekverslag te produceren.

Verwerkingsopdracht

Directeur Fake Ploeg voormalig crimineel


HAARLEM – Zaterdag ochtend is de directeur van Fake Ploeg Sanitair BV aangehouden nadat rechercheurs via een anonieme tip de directeur van naoorlogse criminaliteit verdachten. De man wordt verdacht van het verkeerd handelen in de politiek, een korte opsomming van overtredingen zijn: inbraak, mishandeling, afpersing, bedreiging, poging tot doodslag en medeplichtigheid aan moord. F. Ploeg was in de oorlog een voorbeeldige jongen die ondergedoken zat voor het Duitse gezag. In de laatste hongerwinter werd zijn vader terugkerend van zijn werk als politieagent doodgeschoten vlakbij zijn huis. Niemand wist wie de daders waren, er is ook nog nooit een onderzoek naar geweest. F Ploeg beweerde echter altijd te weten wie de daders waren, de communisten. Zijn vader werkte als wijkagent in Haarlem maar werkte in vele ogen voor de Duitsers, ondanks dat hij het leven in de wijk zo plezierig mogelijk probeerde te maken. Hij stond daarom ook bekend als een streng man die geen enkele vorm van criminaliteit tolereerde, velen vonden hem ook te streng maar koesterden geen wrok jegens hem.
F. Ploeg heeft dit onverwachte verlies waarschijnlijk nooit kunnen verwerken, vlak na de dood van zijn vader trok hij zich op het sociale vlak terug. Pas na de oorlog kwam F. Ploeg weer uit zijn schelp. Hij werd een van de meest radicale jongeren die Nederland ooit heeft gehad, bij vrijwel elke demonstratie in het bijzonder tegen de communisten was hij volop aanwezig. Na uitvoerig onderzoek bleek dat hij een van de breinen van een groep die jarenlang vele protesten maar ook aanslagen op zijn geweten heeft. Pas na een aantal jaar besloot F Ploeg het slechte pad vaarwel te zeggen en ging werken in de bouw. Het duurde niet lang voordat hij zijn eigen bedrijf begon met succes. Nu blijkt dat F. Ploeg zijn oude leventje tot halverwege de jaren 80 door heeft gezet. Een aantal leveranciers zegt regelmatig bedreigd te zijn met verminking van vrouw en kinderen.
De directeur erkent de beschuldigingen als ongeldig, en verklaart ze als een complot van concurrenten die hem op deze wijze slechte publiciteit willen geven. Ploeg zegt zelf bedreigt te zijn door een aantal van zijn voornaamste concurrenten Leeferink en Hans Verkerk. Justitie bestempeld Ploeg als de ‘grootste vangst van het jaar’. De zaak Ploeg komt volgend jaar maart voor het gerecht, tot dan zit F. onvoorwaardelijk vast.