Drie steden en kathedralen, gotiek in de 13e en 14e eeuw

3 STEDEN EN KATHEDRALEN, GOTIEK IN DE 13E EN 14E EEUW • adel, geestelijkheid en stedelijke burgerij=zeggenschap • kloosters vestigen zich in steden, nemen deel aan het stedelijk leven, kloosterorden krijgen giften van burgerij om in hun onderhoud te voorzien • kerk of kathedraal staat in het hart van de stad (resultaat van gezamenlijke inspanning van geestelijkheid, adel en burgerij) • kerk richt zich meer op burgers, er komt meer aandacht voor de geloofsverkondiging. • In en rond Parijs ontstaat een nieuwe stijl: de gotiek, verspreidt zich over heel Europa De middeleeuwse stad • In late middeleeuwen breid landbouw zich uit=handel, op knooppunt van handelswegen groeien de steden,hier wonen middenstanders:stadsbewoners die hun welvaart en macht niet meer ontlenen aan grondbezit • Kerk en stad raken verbonden en heeft veel gevolgen voor de verdere ontwikkeling van de kunsten • In de laatmiddeleeuwse stad staat kerk centraal, mis bezoeken, recht gesproken, markten • In steden met een bisschopszetel wordt een kathedraal gebouwd >zowel voor de bisschop als voor de stad zijn het prestigeobjecten:beelden, gebrandschilderde ramen, extra portaal en meer en hogere torens • Van buiten is de kathedraal imponerend, binnen valt pas de werking van de gebrandschilderde ramen op =kerk van de bisschopszetel

Troubadours aan het hof • Troubadours=hoofse dichters in Frankrijk, tussen eind 11e eeuw en begin 14e eeuw, makers van tekst en melodie en trekken langs adellijke hoven om hun gedichten en liederen ten gehore te brengen. hebben een opleiding genoten in het klooster, muziek klinkt gregoriaans • Belangrijk onderdeel van hun repertoire zijn de minneliederen, hierin wordt de hoofse liefde bezongen, naam voor het aanbidden en bezingen van de vrouw als hoogste maar onbereikbaar ideaal (de minnaar lijdt in stilte) • Motet=vocale compositie op geestelijke tekst, vaak polyfoon • De muziek van troubadours aan het hof beïnvloedt de verdere ontwikkelingen van de straatmuziek en kerkmuziek Vaganten • Straatartiesten (vaganten) zijn in middeleeuwse steden een bekend verschijnsel (speellieden,jongleurs, toneelspelers, berentemmers) staan in laag aanzien, wetten om te voorkomen dat ze op ongewenste plekken en tijden optreden. Hebben ook geen geloof. • Nauwelijks iets bekent, improviseerden vaak, ingehuurd ter verhoging van feestvreugde • Mengvorm van muziek, theater en circusachtige acts is in Romeinse Rijk populair maar raakt door de opkomst van christelijke kerk in verval • Kerk veroordeelt deze vorm van vermaak, hun muziek is in volkomen tegenspraak met de strenge kerkelijke muziek, desonsdank is deze vorm van volksvermaak generaties doorgegeven Mirakelspelen • In de loop van late-middeleeuwen vermindert het verzet van kerk tegen volksvermaak en worden er steeds vaker straatmuzikanten ingezet,binnen en buiten de kerk • Wanneer deze vieringen te uitbundig worden groeit hiertegen verzet. De kerk is tenslotte een gewijde ruimte waarin vaste rituelen plaats moeten vinden • Hierdoor ontstaan mirakelspelen=middeleeuws theatergenre verwant met het liturgisch drama. Menselijke drama's krijgen een ontknoping door tussenkomst van Maria of andere heiligen, waardoor het leven van zondaars ten goede keert, en passiespelen=vooral in de Late middeleeuwen,waarin het lijden van Christus het hoofdthema is, voortzetting in de volkstaal van de paas-liturgie (decors worden gevormd door verzameling huizen,spel beweegt ertussen) Wagenspelen • Variant op mirakel en passiespelen is het plaatsen van decors op wagens=wagenspelen, mensen maken een voorstellend al rijdend op de wagen en af en toe stilstaand op straat. Kloosters in de stad • Nieuwe kloosterorden in steden: franciscanen en dominicanen
gedachtegoed van bernardus clairvaux = soberheid en ontbering van luxe. • Franciscanen leven volgens de regel van Franciscus van Assisi, zijn invloed op gelovigen en kerkelijke machthebbers is groot. Franciscus doet net als lln van Christus, prediken zonder luxe, volgelingen reizen met hem mee. Hij wordt arm, met de armen. En probeert het geloof eenvoudig te verkondigen en mensen voor de kerk te winnen Christus als voorbeeld • Werkterrein van Franc. Is de straat, richt zich tot het publiek in taal van volk en geen Latijn, zingt als troubadour over schoonheid van Gods schepping, hij benadrukt de menselijke kant van het leven van Christus. • Christus wordt als mensenzoon afgebeeld, en niet meer als rechter, oordelend over goed en kwaad, thema's als de geboorte en dood van Christus worden populair • Franc volgt Christus ook in lijden, maar verborg opnieuw uit bescheidenheid tekens van zijn heiligheid onder zijn pij. Lijden is dus naar het voorbeeld van Christus. • Op goede vrijdag lopen gelovigen langs de 14 kruiswegstaties om te bidden en stil te staan bij het lijden van Christus
Eerste universiteiten • Bedelorden: religieuze orde waarvan de leden van giften van de burgerij in ruil voor diensten zoals het geven van onderwijs of het verzorgen van zieken: franciscanen, dominicanen, kapucijners • Vanuit de nieuwe kloosterorden ontstaan universiteiten >richten zich vooral op beschrijving en verklaring van schepping als volmaakt,kloppend systeem, geloven alleen is niet voldoende • Omdat het goddelijke schuilgaat achter de materiële wereld, zal bestudering van die wereld op den duur alleen maar kunnen leiden tot meer kennis en bewijs van God >deze denkwijze vertaalt zich in de late middeleeuwen ook in kunst Giotto • Franciscus krijgt in zij leven toestemming een eigen kloosterorde te stichten en twee jaar na zijn dood verklaart de kerk hem heilig. Op zijn graf in Assisi wordt de SAN FRANCESCO gebouwd. Het leven van de heilige is hier door Giotto vastgelegd in fresco's: muur of plafondschildering op een vers aangebrachte vochtige kalkondergrond met behulp van met water aangemaakte pigmenten • De ontwikkeling van de schilderkunst in de late middeleeuwen wordt voor een groot deel bepaald door de behoefte aan een menselijke voorstelling van religieuze thema's • In Italië ontwikkelt zich de menselijke uitbeelding van mens en natuur: Giotto is de eerste die bijbelse figuren weergeeft als mensen van vlees en bloed, de wijze waarop hij de gezichtsuitdrukkingen en lichaamshoudingen weergeeft getuigt van de grote belangstelling voor met het oog waarneembare zaken. Opvallend is de aandacht van Giotto die hij aan de lijst rond de voorstelling besteedt.Het is alsof je door een venster naar buiten kijkt • Hiermee loopt hij vooruit op de renaissance waarin het lijnperspectief: waarbij regelmatige verkleining naar een verdwijnpunt op de horizon het uitgangspunt is, wordt uitgevonden Piazza del Campo • In een middeleeuwse stad kom je terecht in het hart van de stad, hier staat meestal een kerk. In sommige Italiaanse steden is echter het stadhuis het centrum van de stad • Goed voorbeeld is SIENA,aantal inwoners stijgt explosief in late middeleeuwen. Bevolking wordt binnen de poorten gehouden, daarom is hoogbouw nodig om bewoners te kunne huisvesten. Daardoor blijft er in het midden van de stad ruimte over voor een ruim plein: de Piazzo del Campo. Vorm van een halve cirkel, oppervlak loopt wat hol. Rechts staat een paleis van het stadsbestuur = de Nove (negen) • Een imposante toren steekt veruit boven de middeleeuwse stad en onderstreept de status van het gebouw. Het plein wordt bestraat in een patroon van negen segmenten. Uit de hele planning van de stad en het plein spreekt de trots van de burgerij:hier is de macht niet in handen van een vorst of van de kerk, maar hebben de burgers het voor het zeggen. Het goede bewind • in 1383 geeft de Nove schilder Lorenzetti de opdracht twee fresco's in hun vergaderzaal te maken: op de ene gevolgen van een goed en verstandig bestuur,op de ander,tegenwoordig nog nauwelijks toonbaar door veel beschadigingen, de verschrikkingen van een slecht bestuur • Bijna alle terreinen waar het bestuur zich mee bezig houdt zijn in het fresco terug te vinden. Lorenzetti doet dit alles in een naturalistische stijl: hij heeft heel precies gekeken. Niet eerder in de geschiedenis is zo'n nauwgezet beeld gegeven van het alledaagse leven in de stad De bouw van een kathedraal • Gotische steden zijn voortdurend bezig hun kerk, ook nadat hij in gebruik is genomen, verder te verfraaien. • De Notre Dame is een van de meest zuivere voorbeelden van een gotische kathedraal. • De driedeling van de kerk, een middenschip met twee zijbeuken, is herkenbaar in de westgevel. In tegenstelling tot de oudere, Romaanse kerken is de gevel geen massief muurvlak. Overal zijn openingen en vensters. Het enorme roosvenster boven het middenportaal valt onmiddellijk op. =rond venster in west- of transeptportaal vaak voorzien van gebrandschilderde ramen • Stadsbewoners betalen mee aan de bouw. Soms leidt dat tot ongeregeldheden. Soms komen de inwoners in opstand tegen zoveel belastingverhoging. Ze verdrijven de leiders en oogsten op bouwmaterialen. Na drie jaar grijpt de koning in en wordt de bouw hervat. • Naast belasting worden er giften ontvangen, een vorm van sponsoring. Bv: een brandgeschilderd raam, wordt betaald door een gilde, op voorwaarde dat hun wapen en ambacht in het raam wordt opgenomen. Bouwloges • De leiding van de bouw van een kathedraal is in handen van bouwmeesters • Het werk aan de kathedraal wordt uitgevoerd door verschillende bouwloges: organisatie van ambachtslieden architecten en bestuurders bij de middeleeuwse kerkbouw. Ze hebben, gaat tenslotte om handwerk, een eigen stijl van werken. In de loop van de jaren veranderen de inzichten en technische mogelijkheden en nieuwe vondsten worden onmiddellijk toegepast. • Desondanks maken de kathedralen geen rommelige indruk. Binnen een vaste structuur, bepaald door de ritmische opvolging van pijlers, gewelven, gebogen bovenste afsluiting van een ruimte, wordt meestal geconstrueerd uit stenen die zijdelings tegen elkaar steunen en luchtbogen, constructie in de vorm van een boog of een halve boog met de bedoeling de druk van de gewelven en kapconstructie naar buiten af te leiden, is er ruimte voor solisten zoals glazeniers en steenhouwers • Bouwloges trekken van stad naar stad, dit is een van de redenen waarom gotiek zo'n internationale stijl wordt. • Wanneer de welvaart groeit in de loop van de 14e eeuw, krijgen kunstenaars en ambachtslieden ook vaak particuliere opdrachten. Steeds meer ambachtslieden vestigen zich dan met een eigen bedrijf in de stad en verenigen zich in coöperaties of gilden. Door deze gilden worden de belangen van de bedrijfstak veilig gesteld.
Skeletbouw • Bij een gotische kerk zijn dragende muren vervangen door een skelet van spitsbogen=boog gevormd door twee elkaar snijdende cirkelsegmenten met gelijke straal: kenmerk van gotiek • De ontwikkeling van skeletbouw=constructiewijze waarbij alle dragende functies op een geraamte worden overgedragen, maakt het mogelijk de kerken verschrikkelijk hoog te bouwen. De spitsbogen zorgen ervoor dat in de gevel de verticale richting het meest opvalt. Bij de verticale richting passen natuurlijk ook spitse torens, vaak ontbreekt dat echter. Geldgebrek speelt hierbij een rol, maar vaak zijn de torens te hoog en te iel van constructie om nog een torenspits te kunnen dragen • De kathedraalbouwers zijn waaghalzen, want zonder iets te wagen breek je nooit een record. • Een ander kenmerk van gotische architectuur is dat vanuit het dak gotische luchtbogen naar buiten steken. Het lijkt wel alsof de kathedraal nog steeds in de steigers staat. De luchtbogen leiden het gewicht van het gewelf via zware pijlers af aan de zijkant van de kerk. Kleine torentjes, pinakels, sluiten de bogen af. Deze fungeren als contragewicht en zorgen ervoor dat de zijwaartse druk wordt omgezet in een neerwaartse druk • Omdat de muren niet meer al het gewicht van de constructie dragen, is het mogelijk hierin grote vensters te maken. Abt Suger • Contrast tussen kathedraal en stad eromheen was enorm • 700 jaar geleden zal de mystieke sfeer in een kathedraal voor stedelingen enorm zijn geweest. • Suger, die aanzet gaf tot de gotische bouwstijl, hoopte dat bezoekers de kathedraal zouden ervaren als een plek 'ergens tussen hemelse heerlijkheid en het slijk der aarde' • In 12e eeuw is suger abt=mannelijke bestuurder van een abdij, van de SAINT DENIS • Kerk is gebouwd boven het graf van de heilige Dionysius, een martelaar=iemand die geleden heeft onwille van het geloof.ten tijde van de christenvervolgingen in het Romeinse Rijk was dit een eretitel, die een belangrijke rol speelde in de bekering van het Christendom. • Franse koningen werden ook begraven in de SAINT DENIS,in de buurt van Parijs • Ter meerdere glorie van de christelijke kerk begon Suger de SAINT DENIS te verfraaien • Hij beschrijft de verbouwing van dag tot dag, en belicht met trots zijn eigen rol hierin Kleurrijke vensters • Aan teksten van de heilige Dionysius ontleent Suger uitgangspunten van een nieuwe bouwstijl >gotiek • Uitgangspunt in geschriften van ^ is de gedachte:god is licht • Volgens Suger moet in kerkgebouw dit goddelijke licht zichtbaar worden • Verder vindt Suger voorstellingen in kleurrijke vensters erg geschikt om God's woord te verbeelden • Vensters hebben als doel bezoekers te verlichten:het is alsof door de oplichtende vensters God zelf tot de gelovigen spreekt • Hoe hoger+groter de ramen,hoe meer licht,daarom zijn ingewikkelde constructies nodig die massieve dragende romaanse muren overbodig maken en gebrandschilderde ramen=kunstvorm waarbij voorstellingen worden samengesteld uit stukken gekleurd glas die met elkaar worden verbonden door loodlijsten.Het gekleurde glas wordt beschilderd met email. • Het beschilderde glas wordt in de oven gebrand, vandaar de benaming
Chartes • 'hemelse heerlijkheid', waarvan het kerkinterieur een afspiegeling moet zijn. • Het evangelie(benaming voor bijbelboeken over het leven van Christus) is aanleiding voor steeds weer herhaalde thema's in de kunst • Deze verbeelding van het evangelie wordt wel omschrven als een plaatjesbijbel voor de arme en ongeletterde gelovigen • Annunciatie=ltt:aankondiging. Boodschap van aartsengel Gabriel aan Maria dat zij de heilige geest zal ontvangen en moeder zal worden van Christus • Roosvenster is een opvallend element in gotische bouwkunst • Maria met Christus op schoot staat symbool voor de kerk, vier duiven symboliseren de Heilige Geest (kerk Chartes) Liturgisch drama • Koor = belangrijkste deel van de kerk (hier speelt zich op en rond het altaar de liturgie af) • Herkenbare uitdrukking aan het geloof wordt merkbaar in vieringen in de kerk • Er wordt van alles gedaan om het publiek bij de diensten te betrekken, vaste rituelen maken plaats voor spektakel en er ontwikkelen zich vormen van drama als onderdeel van vieringen in de kerk • Liturgisch drama=uitbreiding van de liturgie met dialogen en andere theatrale middelen • Trope=toevoeging van een nieuwe tekst in een bestaande compositie, vaak toegepast in de gregoriaanse muziek tijdens de Middeleeuwen • Kerk wordt dan ingedeeld in locaties, hemel en hel, links of rechts van altaar • ^het liturgisch drama loopt vooruit op het passiespel dat buiten de kerk in volkstaal wordt gespeeld. Musica mundana • Muziek speelt bij vieringen een belangrijke rol, het is belangrijk bij het scheppen van een juiste atmosfeer in de kerk • Hemelse muziek: musica mundana=hemelse muziek die een afspiegeling is van wetmatige verhoudingen en bewegingen in de kosmos of de schepping • Muziektheorie stond in hoog aanzien als een manier om Gods werk te doorgronden • Music mandana wordt naar middeleeuwse inzichten het dichtst benaderd door de menselijke stem, de musica humana=de muziek van de mens:met de menselijke stem voortgebracht • ^ menselijke stem ademt,vergelijkbaar met het licht, geest van God, muziekinstrumenten werden voor dit doel minder geacht, die waren meer voor troubadours of dansmuziek op straat. • Het ontbreken van muziekinstrumenten in de kerk,is een stimulans geweest voor de ontwikkeling van de polyfone,meerstemmig gezongen kerkmuziek
Polyfonie • Polyfone muziek maakt het mogelijk meer emotie toe te voegen aan gezongen teksten • Contratenor=ltt:stem tegenover(contra)de tenor, toegevoegd aan de tenor • Cantus firmus=meestal bestaande aan het gregoriaans ontleende hoofdmelodie die als uitgangspunt gebruikt wordt in de polyfone compositietechniek • De NOTRE_DAMESCHOOL legt basis voor polyfonie,meerstemmige muziek • Tot eind 16e eeuw ontwikkelt de polyfonie zich en wordt de muziek steeds complexer • Verzet hiertegen door Paus Johannes XXII:die meent dat deze opeenstapeling van noten zich uitsluitend leent voor zeer speciale gelegenheden
La messe de Nostre Dame • Cantor=in vroeg-christelijke kerk het ambt van liturgische zanger,later leider van het koor en muziekdocent verbonden aan de kerk • Katholieke eredienst wordt nog altijd grotendeels bepaald door een opeenvolging van gezangen die in de loop van de 12e eeuw een vaste vorm krijgt • Elke mis bestaat uit vaste onderdelen en die onderdelen veranderen al naar gelang het moment in het kerkelijk jaar • Vaste onderdelen zijn: het Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei, vormt afsluiting van de gezongen mis met de tekst: 'Lam gods dat de zonden der wereld wegneemt, ontferm u over ons en geef ons vrede' • Complexe zangpartijen lijken aan te sluiten met de architectuur van een kathedraal. • Romaanse structuur is bv eenvoudig en eenduidig, net als het gregoriaans
Trecento • In Italië wordt de Franse polyfonie vooral ingezet voor niet kerkelijke muziek • Trecento is de Italiaanse benaming voor de 14e eeuw, Italiaanse meerstemmige muziek uit de 14e eeuw • Repertoire van Francesco Landing bestaat uit - madrigalen=vocale compositie op tekst - ballate=in middeleeuwen soort verhalend danslied met volksliedkarakter met couplet en refrein
1. als eerste in een lange reeks componisten zet Landini ook teksten van Dante op muziek, teksten zijn geschreven in volkstaal en dat is uitzonderlijk in die tijd, ze lenen zich uitstekend als liedteksten • de kunstenaars van het trecento, zijn de wegbereiders van de Renaissance