Heksen/Vonnis van moeder en dochter

*Voorwoord:* Dit werkstuk is gemaakt naar aanleiding van MeMo Dossier 'Het Vonnis van Moeder en Dochter', te vinden op bladzijde 52-55 van het MeMo Handboek, Module 2 De weg naar de Brandstapel. Het algemene onderwerp van deze module gaat over heksen. In het werkstuk zal behandeld worden wie er voor heks werd aangezien en waarom. Bepaalde typische kenmerken van heksen. Ook zal er een proces in die tijd, met voorbeelden worden toegelicht. Daarop volgend de ontwikkeling van het geloof in hekserij, en met als laatste onderwerp de afname van de heksenvervolgingen *Inleiding:* Wanneer men je als heks beschouwde, was je je leven niet meer zeker. Je kon zo opgepakt worden. Een van de dingen die daarop konden volgen is de doodstraf, de brandstapel. In de periode 1590-1595 zijn een tiental mensen door de stedelijke rechtbank onderzocht op verdenking van hekserij. Doordat hiervan verslagen bewaard zijn gebleven, kunnen de terechtstellingen in deze tijd nog nauwkeurig beschreven worden. Eerst werd de zaak onder aandacht van de rechter gebracht. Mensen konden nou bij de rechter hun bewijzen gaan indienen over de persoon die beschuldigd werd. Die persoon zelf kon zichzelf ook melden bij de rechter. Dan werden mensen die klachten hadden ook opgeroepen en kon de persoon in kwestie zich verdedigen. Wanneer de aanklagers hun bewijzen niet hard konden maken, werd de beledigde gezuiverd. Wanneer dit niet lukte, probeerde de rechter informatie over de klager te verhalen, om te achterhalen of deze niet partijdig waren. Natuurlijk was dit niet altijd te bewijzen. Als de bewijzen zo goed als waren aangetoond, was het alleen nog wachten op een bekentenis. Foltering was een normaal middel om deze bekentenissen te verkrijgen, wanneer er aanwijzingen waren dat er sprake was van een ernstige misdaad.
*Wie en Waarom?*<?B> Over het algemeen waren het vrouwen, oudere vrouwen, die beklaagd werden. Dit was echter wel een misverstand. Ook mannen, echtparen en moeders met hun dochter werden beschuldigd. Al waren de vrouwen wel de meerderheid met driekwart van alle aangeklaagden. Er zijn enkele oorzaken dat vrouwen vaker werden verdacht dan mannen. Vrouwen zijn ten eerste naast huisvrouw, ook actief in verzorgende beroepen. Denk hierbij dan aan voedvrouwen, verplegers en genezers. Wanneer bijvoorbeeld bij een geboorte van een kind de moeder het niet zou halen, of het kind niet, werd de voedvrouw ervan verdacht zwarte magie gebruikt te hebben. In die tijd wisten ze echter niet dat de veel kinderen overleden door gebrek aan hygiëne en de slechte omstandigheden tijdens het eerste levensjaar. Ouders dachten dan ook gelijk aan een voedvrouw, een boze heks, wanneer hun kind overleed. Het verhaal ging dat heksen ongedoopte kinderen gebruikten om in hun rituelen aan de duivel te offeren of op te eten. Wijze oude vrouwen gaven raad bij ziekte. Zij gebruikten meer amuletten, poedertjes, drankjes en spreuken. Dit zijn dezelfde middelen als die bij zwarte magie gebruikt werden. Toch was het verschil met de officiële geneeskunde klein. Een andere oorzaak ligt het aan dat vrouwen een dommer en zwakker geslacht waren. Daardoor zouden ze makkelijker het slachtoffer worden van de duivel en zouden zij sneller toegeven aan seksuele begeerte. De vrouw had in die tijd meer seksuele behoeftes dan de man. De duivel stond erom bekend om onbeperkt seks te kunnen hebben. Vrouwen waren ook zwakker omdat ze een minder maatschappelijk invloed hadden. Vrouwen die werkten waren meestal alleenstaand, geen man, dus geen bescherming. Dat maakte ze kwetsbaar. Meeste beschuldigde kwamen uit de lagere klassen, vooral daar werkten de meeste vrouwen. De meerderheid van alle vrouwelijk beschuldigden waren bovendien niet meer de jongste. Zij waren met hun 50-jarige leeftijd bejaard. Oude mensen waren soms geestelijk minder gezond. Hierdoor hadden ze vaak onenigheid met andere mensen. Oude mensen praatten ook vaker in zichzelf, dit zouden volgens andere mensen toverspreuken (kunnen) zijn. Kort samengevat zou het typische beeld van een heks dus zijn: Oudere vrouwen. Zij woonden alleen, doordat hun man al was overleden. Meestal woonden ze buiten de stad of aan de rand van de stad. Daar hadden ze hun eigen huisjes met vaak een eigen kruidentuintje. Die kruiden zouden ze dan gebruiken voor hun drankjes en dergelijke. Doordat ze zich eenzaam voelden, weinig bezoek kregen, gingen vanzelf in zichzelf mompelen. Mensen die dit dan een beetje opvangen, 'vertaalden' dit dan naar toverspreuken. Zo werd een eenzaam oud vrouwtje dus op het eind van haar leven nog beschuldigd van hekserij. *Verloop van een Proces:* Aan de hand van een voorbeeld zal ik een proces beschrijven wat in die tijd plaats vond. Het ging over een vonnis van moeder en dochter. In 1595 worden Grietgen Willems (ook wel Margriet of Gryetgen genoemd) en haar dochter Adriana verdacht van het gebruiken van tovenarij. Voor Adriana is op dat moment 15 jaar jong! Dit gezin behoort tot de lagere klasse. Vader is invalide en moeder en dochter moeten veel werk verzetten om een minimaal loontje binnen te laten komen. Op een dag krijgen enkele vrouwen ruzie op straat. Adriana blijkt een andere vrouw, een weduwe, geslagen te hebben. In hun conflict vooraf is het woord 'tovenarij' gevallen. Mensen die zich bij de ruzie verzamelen mengen zich erin. Later woord de weduwe opgeroepen om een verklaring af te leggen voor de rechtbank over wat er is gebeurd. Zij vertelde dat zij was wezen spinnen bij Grietgen, de moeder van Adriana. Daar had zij een haring gegeten. Hiervan was zij ziek geworden. Daarop vroeg zij Grietgen haar te zegenen, het was in die tijd zo dat wanneer iemand een klacht had veroorzaakt er ook een zeker tegengif tegen had. Grietgen zegende de weduwe en de pijn verdween. Wanneer deze na een tijdje weer opwakkert gaat zij terug naar Grietgen om opnieuw gezegend te worden, waarop haar dochter Adriana boos wordt omdat haar moeder verantwoordelijk wordt gehouden voor de klachten van de weduwe. Na deze verklaring melden enkele buren om bij het gerecht een getuigenis af te leggen. Er wordt verteld dat vrouw Grietgen toververhalen verteld zou hebben, ze zou verantwoordelijk zijn voor de dood van een kind tijdens de doop ervan. Een ander kind zou gestorven zijn, nadat zij het gezegend zou hebben. Grietgen bekend de feiten, maar niet de tovenarij die erachter zou zitten. Ook dochter Adriana wordt beschuldigd. Beide worden later die week opgepakt en gevangengenomen. Weer worden er beschuldigingen gemeld. Kinderen zouden ziek zijn geworden nadat ze een appel hadden gehad van Grietgen en haar dochter. Dochter Adriana bekend dat ze een eigen duivel heeft, jong en in het zwart gekleed. Deze bekentenissen werden zonder foltering verkregen. Dat wil echter niet zeggen dat er geen sprake was van angst voor foltering. Moeder Grietgen blijft ontkennen. Het enige wat zij toegeeft is dat zij enkele jaren daarvoor in de buurt heeft gewoond van een heks. Geertgen Damen, die later is verbrand. Ook nieuwe getuigenverklaringen tegen Grietgen volgen, de man van Grietgen zou gezegd hebben tegen een van de buren dat zij hem elke donderdag het huis uit willen hebben. Dit kwam weer overeen met de bekentenis van Adriana, die gezegd had dat zij de maandag, en haar moeder de donderdag ontucht pleegden met de duivel. Dan heeft Adriana een gesprek met een predikant. Het gesprek eindigt met dat ze vertelt dat ze onschuldig is en dat ze al haar verklaringen intrekt. Ook Grietgen blijft haar onschuld volhouden. Wanneer de officier dreigt met foltering komen de bekentenissen bij Adriana al snel. Zij vertelde dat de duivel 's maandags bij haar kwam en de donderdag bij haar moeder. Zij hadden beide rattegif gekregen waarmee ze de mensen naar hun hand konden zetten. Later komt uit dat haar moeder haar door slagen en honder lijden tot tovenarij heeft gedwongen. Zo bekend Adriana bij het officiële gehoor alles wat haar ten laste gelegd wordt. Haar moeder bekend pas wanneer er gebruik gemaakt wordt van foltering. De moeder wordt executie als straf op gelegd; executie 'mitte viere'. Dat wil zeggen met vuur, ze zal levend verbrand worden op de brandstapel. Ook de dochter moet verbrand worden, maar de officier houdt rekening met dat ze nog een jeugdig meisje is, daarom zal ze eerst gewurgd worden. De uitspraak van het gerecht is echter dat Grietgen eerst gewurgd zal worden en daarna verbrand. Dochter Adriana zal in het openbaar
gegeseld worden en daar na in gevangenschap gehouden worden, met de hoop haar leven te beteren. Wanneer iemand dus beschuldigd wordt van tovenarij en/of de duivel vereren, moet hij of zij eerst een verklaring afleggen bij het gerecht. Hierop kunnen mensen uit de omgeving getuigenissen komen leveren, en de beschuldigde zal verhoord worden. Wanneer hij of zij niet zal bekennen kan er een vorm van foltering gebruikt worden. Wanneer er dan nog geen bekentenis loskomt kunnen ze de waterproef doen, dan kijken ze of diegene blijft drijven op het water, want alleen heksen en duivels zinken niet. Als hij of zij dus niet zonk, kon gelijk de volgende dag het vonnis geveld worden. Wanneer niet, dan konden er nog getuigenissen worden afgelegd. Daarop volgende een ander verhoor, ook hierbij kon foltering gebruikt worden. Dit was zeer pijnlijk en na een paar keer kunnen ze de pijn toch niet meer hebben en bekennen ze, ook wilden ze wel is bekennen om de pijn te ontkomen. Dus ook wanneer ze onschuldig waren! Daarna werd het vonnis uitgesproken. De ergste straf die je kon krijgen was om levend verbrand te worden. Je had geluk werd je eerst gewurgd! Ook werden schuldigen opgehangen, onthoofd en doodgeslagen met stokken. Bij een bekentenis vroegen ze meestal naar meer namen. Deze kregen ze ook los mede door foltering. Zo rolden ze meestal hele 'heksen-bendes' te gelijk op. *De ontwikkeling van het geloof in Hekserij:* Magiërs en alchemisten beweerden dat ze met de kennis uit boeken goud konden maken. Vaak hadden ze daarbij de hulp van geesten nodig. Doordat er hulp van boze geesten nodig was, deed je aan duivelverering. De inquisitie wou hier verandering in brengen. De inquisitie is een rechtbank die was ingesteld door de paus voor het onderzoeken naar ontrouw van mensen aan het geloof. De inquisitie pakte de duivelverering aan alsof het een georganiseerde godsdienst was. Zo gingen ze opzoek naar mensen die aan duivelverering zouden doen, maar ook gingen ze mensen zomaar verdenken en dwingen om toe te geven dat ze deden aan duivelverering, ook al waren zij onschuldig. Eerst waren er grote verschillen tussen de verhalen die men in diverse culturen vertelde, maar daar kwam verandering in. De inquisitie zorgde voor verspreiding van denkbeelden, maar ook voor de publicatie van boeken speelde hierbij een rol. Deze boeken gingen over de vervolging van heksen. Heksen werden aangeduid als mensen die schade aanrichtte en ze waren in staat bovennatuurlijke dingen te doen. Voor analfabeten was het moeilijk om de ingewikkelde theorieën van theologen te begrijpen. De volkscultuur besteedde niet veel aandacht aan de duivelverering. De juridische aanpak, een idee van de elitecultuur, maakte de veroordeling van de heksen makkelijker. Door mensen te dwingen tot bekentenis, kon men sneller hun schuld bewijzen en konden er meer mensen veroordeeld worden. De kerkelijke rechters hadden een belangrijke rol gespeeld bij het formuleren van de ideeën van de hekserij. Doordat de inquisitie snel mensen verdacht en strafte, verloor de kerk in de 15e eeuw veel van haar gezag. Het leek of ze uit waren op rijkdom en een lui leventje. Door de hervorming viel het gezag nog verder af. De rechtbanken vonden het terecht heksen te vervolgen, want ze beschouwden hekserij als een misdaad tegen de maatschappij. In de 16e eeuw bestond tussen de volkscultuur een oude traditie van ideeën over zwarte magie. Mensen gingen de heksenvervolging weer goed vinden. Hier brak de periode van de grootste heksenjachten aan. *Afname van de heksenvervolgingen: *, In de loop van de 17e eeuw nam het aantal heksenprocessen af. Steeds meer mensen beweerden dat heksen niet bestonden en vonden het vervolgen van heksen nutteloos. Maar ook door de publicatie van een aantal boeken lukte het niet om de volkscultuur ingrijpend te veranderen. Nog steeds was er een groot verschil tussen de elite- en de volkscultuur. Ook na de heksenjacht bleef het volk in heksen geloven en het idee van hekserij was nog heel lang een deel van de volkscultuur. *Conclusie: * Er is nu bewezen dat er in de middeleeuwen dus wel degelijk hekserij was. Mensen werden al heel snel beschuldigd van hekserij. En de reden is gewoon simpelweg dat de mensen bang waren. Ze wilden alles verklaren wat fout ging. En gaven daarom andere de schuld. Eerst namen de heksenvervolgingen erg toe, maar met de tijd werd dat minder. De mensen kwamen tot de conclusie dat heksen geen bovennatuurlijke krachten van bovenaf hebben, maar ook normale mensen waren. Het was puur een kwestie van geloof. Heksen werden gewoon gezien als een zondebok. Zij waren altijd de stichters van problemen. Er zijn veel mensen vermoord wegens hekserij, maar dat wil nog niet zeggen dat ze ook werkelijk aan hekserij deden. Als er echt heksen hadden bestaan dan hadden die mensen zich echt niet laten martelen of laten verbranden. Dan hadden ze het wel zo weten te 'toveren' dat ze er aan ontkwamen, of waren weggevlogen op hun bezems. Hekserij is gewoon een dom bijgeloof en dat hoort niet in het Christelijke geloof. Tegenwoordig worden heksen alleen maar in sprookjes gebruikt, zoals Hans en Grietje. Het zijn typische verhalen voor het vermaken van kleine kinderen.