De muggen door Jos Vandeloo

De muggen
Roman van Jos Vandeloo
Geschreven en verschenen in 1973 Samenvatting De hoofdpersoon in het boek is David Wijsman. Hij woont en werkt in Antwerpen. Hij is getrouwd met Nora. Hij heeft een hogere administratieve functie bij een diamantslijperij. Hij is jood, zijn moeder leeft nog. Zijn vrouw is niet joods. Ze hebben geen kinderen. David is een rustige en behoedzame man die alleen bij zijn moeder tot zijn recht komt, daar kan hij zichzelf zijn. Nora, zijn vrouw, is dominerend en bazig. Zij werkt in een warenhuis waar zij naast de administratie ook toezicht houdt op de verkoopsters. Haar werktijden komen niet overeen met die van David zodat ze elkaar thuis maar weinig zien. Het verhaal begint heel rustig met een beschrijving van de levenssituatie van David en de mensen uit zijn naaste omgeving. De wat merkwaardige hobby van David wordt beschreven: hij verzamelt krantenknipsels over mishandelde en verwaarloosde kinderen. Hij zegt zelf veel van kinderen te houden en het jammer te vinden dat Nora geen kinderen wil. Ook worden de relaties met zijn moeder en Nora beschreven. Nora is een zelfstandige vrouw die haar eigen leven indeelt en weinig rekening houdt met David. Zijn moeder is een zachte beminnelijke oudere vrouw die veel aandacht aan David schenkt en het betreurt dat haar enig kind haar geen kleinkinderen geeft. Ook wordt een aantal collega’s van David beschreven, en hoe David met hen omgaat. Zo is zijn enige vriend een collega genaamd Abbie. Het jodendom is voor David ook belangrijk. Hoewel Nora het vervelend vindt dat hij daar vaak de nadruk op legt, krijgt David wel de ruimte om zijn jood-zijn te praktiseren hoewel hij beslist niet orthodox is. De muggen worden in hoofdstuk 7 geïntroduceerd. Het boek beslaat 13 hoofdstukken en beschrijft een periode van ongeveer een half jaar: voorjaar en zomer. Nora moet helemaal niets hebben van muggen en elke mug die het waagt de slaapkamer van Nora en David binnen te dringen moet door David doodgeslagen worden. Nora wekt David gedurende de zomer soms meerdere malen per nacht met de mededeling dat er weer een mug is, en dan moet David direct opspringen en de muggen doden. Hun behang zit dan ook vol met kleine rode vlekjes. De muggen gaan, zo zegt Nora, nu eenmaal altijd op haar zitten. De ommekeer van het verhaal komt na een vakantie in Spanje. Nora krijgt daar als “rijp opengebloeide vrouw” veel aandacht van de Spaanse Antonio. David onderhoudt zich tijdens de vakantie met een arts die net als hij veel van het jodendom weet. David geniet van de boeiende gesprekken met deze man. Bij terugkeer in Nederland komt na een paar dagen het bericht dat David’s moeder is overleden. Er hangt een mysterie rond haar dood. Ze zou ’s avonds op eigen kracht in de ziekenwagen zijn gestapt nadat ze onwel was geworden, maar volgens de gegevens van het ziekenhuis was ze overleden bij aankomst in het ziekenhuis terwijl de broeder van de ziekenwagen zei dat hij haar levend bij de EHBO had achter gelaten. David wordt hier erg boos over en kan de waarheid maar niet boven tafel krijgen. De medici dekken elkaar zo lijkt het. Dan verdwijnt Nora. David merkt dit pas na een paar dagen op. Hij heeft inmiddels een steeds nauwere band gekregen met Greetje; een collega van het werk. Het is een relatie aan het worden en de collega’s op het werk beginnen iets te vermoeden. Omdat Nora en David geen overlappende werktijden hebben en David veel tijd met Greetje doorbrengt, valt de vermissing van Nora pas laat op. Hij gaat naar de politie om aangifte te doen en zegt daarbij dat hij vermoedt dat ze naar de Spaanse Antonio toe is gegaan. Als na een paar dagen ook haar bontjas is verdwenen, lijkt dat voor David alleen maar een bevestiging van zijn vermoedens. Inmiddels heeft hij Greetje bij zich thuis uitgenodigd. Hij wil de slaapkamer opnieuw verven omdat hij van de rode muggenvlekken afwil. Hij begint de kamer geel te verven. Ondertussen heeft de politie zijn tuin omgespit. Hij meldt bij de politie dat er in zijn tuin gegraven is, en als de politie dan meldt dat zij het hebben gedaan, realiseert hij zich dat hij verdacht wordt van de moord op Nora. Het web sluit ongewild om hem heen. De politie vindt een motief in de vorm van Greetje. Ze ontdekken zijn lugubere hobby: het verzamelen van gruwelijke verhalen over mishandelde kinderen. Ze ontdekken bloedsporen van Nora in de slaapkamer die hij probeert te verschuilen achter de gele verf. Het boek eindigt met de aanhouding van David en er wordt een vermoedelijke veroordeling over hem uitgesproken. Aan het einde van het boek is nog een lijst opgenomen met een verklaring voor de in het boek gebruikte hebreeuwse woorden en uitdrukkingen uit het joodse leven. De keuze van het boek Dit boek heb ik gekozen omdat ook ik een hekel heb aan muggen op mijn slaapkamer. Zeker als klein kind vond ik het vreselijk en wilde niet slapen voordat ze allemaal gevangen waren. De titel “muggen” maakte mij daarom nieuwsgierig. Het boek voldeed ten aanzien van het bovenstaande aan mijn verwachting. Uiteraard kon ik Nora heel goed herkennen in het verhaal. We delen onze afschuw voor muggen op de slaapkamer (maar geldt dat niet voor de meeste mensen?). De beschrijving van David als jood maakte dat ik eens op een andere manier kennismaakte met het leven van een jood dan door de Tweede Wereldoorlog. De kant van de holocaust wordt vaak belicht in films (b.v. La vita e bella, die ik bij CKV heb gezien). Hier ging het over een man die toevallig joods was en dat vond ik eens een andere goede benadering.
Wat ik van het boek vond Het eerste gedeelte van het boek was vrij langdradig. Er gebeurde weinig; het was hoofdzakelijk een beschrijving van de diverse personen in het verhaal en hun onderlinge verhouding. Ook kwamen de gewoontes en eigenaardigheden van vooral David, zijn moeder en Nora aan de orde. Pas in de tweede helft van het verhaal wordt duidelijk waarom dit allemaal van belang is. Het verhaal wordt dan spannend en gaat op een detective lijken. De vraagt blijft tot en met het einde of David de moord op Nora wel of niet heeft gepleegd. Ik denk dat David de moord niet heeft gepleegd. Hij is een goedgelovige man, een beetje een doetje, die door de omstandigheden die tegen hem spreken van moord wordt verdacht. Ik denk dat Nora er vandoor is gegaan met Antonio; haar lichaam wordt nooit gevonden. David heeft gewoon pech dat alle feiten tegen hem zijn: zijn heel voorzichtige en prille verhouding met Greetje, de bloedvlekken op het behang, zijn vreemde verzameling krantenknipsels. Allemaal aanwijzingen die tot zijn ondergang leiden. Want ik denk dat David uiteindelijk tot een gevangenisstraf veroordeeld zal worden voor moord op zijn vrouw. Door de spannende tweede helft vond ik het uiteindelijk toch een goed en boeiend boek. Aan het einde begreep ik het eerste deel ook pas. Verdieping Het 1e gedeelte van het boek. Een citaat: “ Aan het eind van de straat is het centraal station, omhoogtorenend boven de kleinere huizen en gebouwen rondom. Daarachter uitgespreid weet hij het Koningin Astridplein met van in de ochtend al de drukte van dagjestoeristen, buitenmensen en schoolkinderen voor de ingang van de zoo. En voor het station is er de De Keyserlei, als een vooruitgestoken pols wijzend naar het hart van de mooie, oude stad. De mooie, oude, rijke stad Antwerpen”. Einde citaat. Dit is een voorbeeld van de langdradigheid die ik bedoel. De wat Vlaams aandoende woorden, zoals “omhoogtorenend”, maken dat het wat trager leest. Dan moet ik even terug om goed te “vatten” wat er staat. Dan vind ik de beschrijving op zich ook niet zo interessant. Ik ben wel eens in Antwerpen geweest en ook bij de zoo. Ik weet precies welke plek hij bedoelt. Maar ik vond het meer een drukte van auto’s en bussen zo vlak voor het station. Ook aan zo’n stukje zin als “ met van in de ochtend al de drukte van…” moest ik wennen om het te lezen. Maar gelukkig wende het toch wel snel. Als hij 20 bladzijden verderop schrijft:” Het is zachtjes beginnen te regenen”, kijk ik daar al niet meer vreemd van op. Hij gebruikt ook wel erg beeldende woorden om iets duidelijk te maken zoals “ als een vooruitgestoken pols (ik zou hier “vinger” zeggen) wijzend naar het hart van..”. En dan krijg ik soms toch wel een heel eigen beeld van wat hij beschrijft. Rond blz. 20 en verder is er een discussie gaande tussen Nora en David. Nora geeft weer eens uiting aan haar ergernissen rondom het orthodox joodse geloof. Ze vindt de sabbat maar niks en die “krullerige haarslierten die de heel jonge mannen dragen opzij van hun gezicht”. David gaat zachtjes in het verweer en probeert haar uit te leggen dat over het talmoedische voorschriften gaat en dat die een betekenis hebben. Door zulke stukken krijg ik een heleboel informatie in één keer. Ik leer wat over het jodendom en krijg uitleg over hun geloof en hun traditie. Daarnaast zegt het ook veel over de relatie tussen Nora en David. Nora probeert David, die ze maar een sulletje vindt, of een ezel zoals ze in het boek zegt, steeds belachelijk te maken. En David is heel geduldig met haar en probeert elke aanval van haar te verzachten en glad te strijken. Het jodendom hier in Nederland wordt steeds maar in verband gebracht met de Tweede wereldoorlog. Zo zeer zelfs dat ik van de verdere achtergrond van de joden erg weinig weet. Door over de joden te lezen die in Antwerpen wonen, krijg ik meer informatie over hun leefgewoontes. Gelukkig dat er een uitleg achterin stond over de vele vreemde woorden. Verderop is er weer een voorbeeld van een ruzie. Op blz. 43 zegt Nora:” Hoe je het ook draait of keert, de jood Jezus werd door de joden gedood. Ze wacht even op zijn reactie, maar als die uitblijft, voegt ze er kwalijk aan toe: door joden, niet door Duitsers bijvoorbeeld. Nu wordt hij echt, woest, dit is al te gortig. De Duisters hebben zes miljoen joden gedood, roept hij getergd, ZE HEBBEN ZES MILJOEN JEZUSSEN GEDOOD. “ (einde citaat). Hierin wordt niet alleen duidelijk verwezen naar de holocaust, ook wordt door de mond van Nora de jodenhaat verwoord zoals die bijvoorbeeld door de neo-nazi’s tegenwoordig ook weer wordt gebruikt. Via Nora is het mogelijk om een taal te gebruiken die eigenlijk niet gesproken mag worden. De taal van de (neo)-nazi’s. In Vlaanderen verwoord via het Vlaams blok, die nu weer sterk in opkomst is in onder andere Antwerpen. Het boek is geschreven in 1973 toen het Vlaams blok nog lang niet in zijn tegenwoordige sterkte bestond. Het lijkt wel of de schrijver geweten heeft dat de jodenhaat nog steeds sudderend onder de mensen leeft. Nu ik het boek voor een tweede keer gedeeltelijk herlees, zijn er al aanwijzingen te vinden in het begin dat het slecht af zal lopen met David. Zo staat er op blz. 25:” Zonder enige twijfel lijdt David het meest onder deze redeloze gevoelsuitbarstingen van zijn vrouw …. Hij is het slachtoffer van zijn beter karakter, hij zal altijd de partij zijn die aan het kortste eind trekt, bij voorbaat de verliezer in dit onmenselijke spel van twee wezens, die veroordeeld zijn om het goed met elkaar te stellen”. De ongelijke strijd tussen Nora en David wordt hier al aangekondigd met het resultaat dat David zal verliezen. Hoofdstuk 5 wordt voor het grootste gedeelte gevuld met krantencitaten over mishandelde en verwaarloosde kinderen. Na bijna 5 bladzijden van gruwelberichten, en ik al bijna misselijk was van alle nare verhalen, wordt David opeens wakker. Hij is kennelijk tijdens het lezen van zijn krantenknipsels in slaap gevallen en droomt dan verder over de wandaden. Dan eindigt de schrijver het hoofdstuk met een verhaal dat zo erg was dat het niet in de kranten verscheen maar dat David dan via een bekende van de politie hoort. Het gaat over een jongen die steeds wordt mishandeld omdat hij nog in zijn bed plast. Het eindigt met” toen greep de onmens het nietige piemeltje van de jongen vast en rukte het uit, en gooide het weg, en veegde zijn bebloede handen af aan zijn broek, en draaide zich om en ging weg”. Wat wil de schrijver hiermee bereiken, behalve dat ik mijn maag zo ongeveer voelde omkeren? Het lijkt toch weer een verwijzing naar de holocaust. De mensheid heeft niets bijgeleerd sinds de Tweede Wereldoorlog. Ze gaan nog steeds door met het vervolgen van onschuldige mensen, in dit geval kinderen. Hopelijk wil hij hiermee niet zeggen dat de joden net zo onnozel zijn als kleine kinderen. Of zijn de joden toch een beetje al te goedgelovig (geweest)? Ook lijkt het een verwijzing naar Pontius Pilatus. Ik ken het verhaal over Christus eigenlijk het beste via de film Jezus Christ Superstar en daarin wast Pontius Pilatus zijn handen in onschuld nadat hij Christus zijn doodsvonnis heeft gegeven. Het lijkt of de vader (de onmens) door zijn bebloede handen af te vegen ook zelf vindt dat hij niet schuldig is aan de marteling van de jongen. Het lijkt alsof die vader zegt dat het de eigen schuld is van het jochie doordat hij maar blijft bedwateren en daarmee zelf de straf over zich afroept. Het feit dat David bij het lezen van deze citaten in slaap is gevallen, betekent volgens mij niet dat hij het niet interessant vindt, maar dat de gruwelen zo erg zijn, dat ze niet te bevatten zijn. Hoogstens in een overgangswereld tussen waken en slaap, niet echt te begrijpen. Eigenlijk een overgangswereld van het “leven” dat de joden in de concentratiekampen hadden. Een soort werkelijke onwerkelijkheid tussen waken en slaap, tussen leven en dood. Hoofdstuk 7 is vooral gewijd aan de muggen. Een kort citaat:” In het holst van de nacht wordt hij ruwweg gewekt door een por in zijn ribben. Terwijl hij versuft ontwaakt, hoort hij haar iets roepen over muggen. Hoezo? schreeuwt hij. Er zijn weer muggen, zegt ze met een dunne stem. Duizeling van de diepe slaap gaat hij rechtop zitten afwachten, maar dat is niet de bedoeling. Je moet opstaan en ze vangen, David, zegt ze gebiedend, ik kan anders niet slapen. Terwijl ik ze moet vangen, kan ik ook niet slapen, zegt hij met een gedweeë poging tot zelfspot” (einde citaat). De laatste opmerking vond ik leuk zodat er gelukkig ook af en toe wat de lachen was in het boek. De haat van Nora voor de muggen lijkt gelijk te zijn aan de haat die David af en toe van binnen voelt voor Nora maar nooit tegen iemand durft uit te spreken. Er wordt in het boek geschreven over de muggen als een plaag die uitgeroeid moeten worden. Op dezelfde wijze heeft Hitler zich over de joden geuit. Staan de muggen hier symbool voor de joden. Het lijkt haast onwaarschijnlijk want zoveel muggen als er zijn, zullen er nooit joden (of een andere bevolkingsgroep) zijn. Zijn de joden hinderlijk zoals de muggen dat zijn? Hitler vond misschien van wel. Maar ik kan me niet voorstellen dat de schrijver zich wil verlagen om deze mensen te vergelijken met nietige insecten. Hun vernietiging vertoont wel gelijkenis met die van de joden: bruut en zonder medelijden. Het 2e gedeelte van het boek. Zoals eerder aangegeven vind ik dat er een ommekeer komt in het boek na de vakantie van Nora en David in Spanje. Dat begint met de dood van David’s moeder. Een citaat:” Nu pas dringt het ten volle tot hem door, dat hij met haar een nooit te vervangen toeverlaat verloren heeft. Het mysterie van haar plotse dood is voor hem een haast onuitstaanbare kwelling. Ze is in de grootste eenzaamheid gestorven” (einde citaat). De dood van zijn moeder lijkt voor David een nieuw tijdperk in te luiden. Een wankel evenwicht is doorbroken. Is de verhouding die hij later met Greetje begint niets meer dan een vervanging van zijn moeder. Iemand die hem op waarde schat en hem waardeert om wie hij is? Ik denk het wel. Het maakt het geheel alleen nog tragischer. Hij heeft geen verhouding voor seks, of lust, of omdat ze jong is, maar gewoon om een nieuw maatje te vinden. En zeker geen vervangster van Nora. Op blz. 100 staat:” Net als zijn moeder is ook zij (Greetje) altijd vol belangstelling voor alles wat hem beweegt en bezighoudt”. Ook het niet weten hoe een dierbare is overleden, leidt tot een kwelling. Miljoenen joden hebben eenzaam, ver van familie hun laatste momenten door moeten maken. Voor (de weinige) nabestaanden moet het ook afschuwelijk zijn niet te weten hoe hun naasten hun laatste ogenblikken hebben doorgebracht. De schrijver wijst hier naar de eenzame kant wat sterven uiteindelijk voor iedereen is. De laatste hoofdstukken vond ik best spannend. Ik merkte dat ik meeleefde met David en me niet voor kon stellen dat hij schuldig was. Toch was het niet te voorkomen dat David zich steeds verder in de nesten leek te werken ook door zijn eigen onnozelheid. Hij had pas heel laat in de gaten dat hij werd verdacht en dat alle feiten tegen hem waren. Sterker nog, hij hielp de politie met feiten die uiteindelijk tegen hem spraken en leidde zo zijn eigen ondergang in. Ook hier weer een verwijzing naar de joden? Ook zij konden niet geloven dat ze “schuldig” waren. Ook zij werkten mee aan hun eigen vernietiging door jodensterren te dragen en gedwee mee te gaan naar de kampen. Ook de muggen, die geen andere schuld hadden dan hun pogen tot instandhouding, lieten zich afslachten op de slaapkamer van David en Nora. Het eerste gedeelte heeft heel duidelijk het tweede gedeelte in zich al is dat pas achteraf merkbaar. Daarom heb ik me met de verdieping ook wat meer op het eerste gedeelte gericht. Secundaire literatuur Ik kon me herinneren ooit stukken van een film op tv gezien te hebben die ging over een joodse familie in Antwerpen. Na wat zoeken kwam ik erachter dat de film “Left lugage” heet van Jeroen Krabbé die zelf ook een rol in de film speelt. De film is gebaseerd op het boek “Twee koffers vol” van Carl Friedman. Via internet heb ik verslagen van dit boek gevonden. Toen ik de verslagen las, kwamen ook de beelden van de film weer duidelijker naar boven. De joodse wijk in Antwerpen waar de mannen in lange jassen lopen met een lange pluk haar langs hun slapen en de typische hoeden die ze dragen. De vrouwen die allemaal een pruik dragen omdat ze volgens het joodse geloof hun eigen haar niet aan anderen mogen laten zien. Ook de strenge opvoeding die de kinderen in het gezin kregen, stond me nog duidelijk bij. Er waren veel regels waar ze zich aan moesten houden. Deze beelden waren bij mij niet naar boven gekomen bij het lezen van de muggen. Wel zag ik andere overeenkomsten. In beide boeken komt de jodenhaat aan de orde. Zoals Nora, ook als is ze getrouwd met een joodse man, aangeeft dat ze de joden maar minderwaardig vindt, zo vindt ook de conciërge die hoort bij het huis waarin de fam. Kalman woont, dat joden maar weg moeten. Hij zegt de joden te haten. Ook de vriendin van Chaja, Sophie, vindt de joden maar niets en snapt weinig van de liefde die Chaja voelt voor Simcha. Door het boek De Muggen en door de boekverslagen van Twee Koffers Vol, heb ik een veel bredere kijk op het jodendom gekregen. Je kunt niet alle joden over een kam scheren, net zoals er veel verschillende Nederlanders zijn (van stugge Friezen tot carnaval vierende Limburgers) zo zijn er ook veel verschillende joden die hun geloof elk op hun eigen manier beleven. Zo vind ik ook bijv. de tv-serie “de Nanny” leuk om naar te kijken. Ook zij is joodse maar dat komt eigenlijk alleen tot uitdrukking in de feesten die bij het jodendom horen.