Literaire stroming

‘De Passievrucht’ is de tweede roman van Karel Glastra van Loon. Zijn eerdere roman is ‘Vannacht is de wereld gek geworden’ (1997). ‘De Passievrucht’ is voor het eerst uitgegeven in april 1999. Nu, eind 1999, zijn er inmiddels negen drukken van het boek uitgegeven. Bovendien heeft Karel Glastra van Loon met dit boek de ‘Generale Bank-prijs’ gewonnen. De grote populariteit van het boek, is wellicht te wijten aan de stijl.

‘De Passievrucht’ is geschreven in een eenvoudige, goed leesbare stijl. Het boek heeft kenmerken van de moderne roman, maar ook de nieuwe zakelijkheid is in het boek vertegenwoordigd. Er wordt namelijk veel gebruik gemaakt van reeds bestaande teksten. Bovendien zijn de vele flash backs kenmerkend voor het boek. In sommige hoofdstukken worden zowel het heden als het verleden door elkaar gebruikt. Dit lijkt niet verwonderlijk, maar wel als blijkt dat een hoofdstuk slechts uit ongeveer 3 bladzijden bestaat.


In een recensie uit ‘de Volkskrant’ wordt gezegd dat het boek is geschreven in een hartstochtelijke, geladen stijl. Bovendien wordt gezegd dat de lezer als een springveer door de roman schiet. Dit zijn uitspraken die ik, beide, kan beamen. De schrijver beschrijft bepaalde scènes zeer uitvoerig met grappige details. Zo vertelt hij dat het kind is verwekt met toestemming van de politie. Als hij het uitlegt, blijkt dat Monika en Armin de liefde bedreven in een auto. Dan komen er twee agenten aan die kijken waar het paartje mee bezig is en lopen dan, zonder ophef, weer weg. Uit deze liefdesscène is, zo denkt Armin althans, zijn zoontje, Bo, ontstaan.

In zijn roman zorgt Karel Glastra van Loon voor zinnen die pas na enig nadenken prachtig blijken te zijn. Zo is er een passage (blz. 128 van de achtste druk) waarin Armin bij de vrouw van zijn hoofdverdachte, Anke Neerincx, is. Hij heeft zich bij haar voorgesteld als Erik Aldenbos en is met een smoes binnen gekomen. Hij heeft continu tegen haar gelogen, met name als het gaat om zeer persoonlijke zaken. Dan vraagt Anke aan hem: “Heb jij eigenlijk kinderen?”, waarop Erik zegt: “Nee.”, en hij denkt: “Je liegt de waarheid.”.

Het valt me zwaar om ‘De Passievrucht’ tot één bepaalde stijl of stroming te groeperen. Als ik het dan toch zou moeten afwegen zou ik kiezen voor een moderne roman. Dit mede door overleg met U. Ik vind de citaten namelijk zeer typerend voor het boek. Ik wou dan ook de stroming die gebruik maakte van readymades toevoegen, maar op advies van U, en bij nader inzien, groepeer ik ‘De Passievrucht’ tot een moderne roman.

Samenvatting van de inhoud

'WERELDWIJD is een op de tien kinderen niet verwekt door de man waarvan men aanneemt dat hij de vader is. Dat cijfer is in de westerse wereld niet anders dan elders.' Dat is een verbluffend percentage, als je er even bij stilstaat bij het zien van een uitgaande school, of een crèche met leuke geëmancipeerde afhaalpapa's met draagzakbaby. Een op de tien is dus een schijnverwekker, hun geliefde een vreemdgangster, een leugenaar. Deze nepvaders zijn de genetische verliezers op het slagveld van de liefde: 'Een op de vijfentwintig concepties vindt plaats terwijl zich in de baarmoeder van de betrokken vrouw minstens twee verschillende spermalegers bevinden.'

Deze statistische gegevens treft Armin, de hoofdpersoon in de roman De passievrucht, aan tijdens zijn zoektocht naar de harde feiten over vruchtbaarheid, conceptie en de wegen der genen. Hij stort zich in het onderwerp sinds de dag dat een arts hem vertelde dat hij lijdt aan de ziekte van Klinefelter, een afwijking aan de geslachtschromosomen die tot totale onvruchtbaarheid leidt. 'De kinderen die een vrouw gaat baren, lijken op degene die ze liefheeft. Als dat haar man is, dan lijken ze op haar man. Als dat een echtbreker is, dan lijken ze op die echtbreker', leest hij in het voorwetenschappelijke Evangelie van Philippus. Ook die observatie geeft te denken: de 13-jarige Bo die hij al die tijd zijn zoon noemde, lijkt sprekend op hem. Natuurlijk, want Bo's moeder, de tien jaar geleden overleden Monika, hield van hem.
Wat doet een man die na dertien jaar tot de verbijsterende ontdekking komt dat zijn kind zijn kind niet kan zijn? Dat het aanbiddelijke jongetje dat hij, de weduwnaar, elke dag koesterde, voorlas, in bad deed, met wie hij door de stad sjouwde, ging vissen en hagedissen zoeken, andermans zoon is? Dat zijn grote liefde een geheim meenam in haar graf, en hij bij zijn nieuwe vriendin nooit een kind zal kunnen verwekken? Zo'n man wil zich koste wat het kost wreken op de vader. 'Op de dader'. De vijandelijke spermalegers mogen aan zijn lamme zaadcellen een makkie hebben gehad, de tegenstander dient alsnog vermorzeld te worden. Dit intrigerende gegeven koos Karel Glastra van Loon voor zijn tweede boek, opvolger van de verhalenbundel Vannacht is de wereld gek geworden uit 1997. En hij werkt het op sublieme wijze uit.

De roman is zorgvuldig opgebouwd. Het verbeten en systematische recherchewerk vormt de hoofdlijn in het verhaal. Armin maakt een lijst van verdachten. Hij zoekt hen op, confronteert de potentiële verwekkers met zijn waarheid, en moet de meeste weer doorstrepen op zijn lijst. Op een na, Niko, de softe versierder met wie Monika op een alternatief reisbureau werkte. Deze Niko noemde zijn officiële oudste zoon ook Bo, de schoft. In zijn familiealbum treft Armin, onder valse voorwendselen bij zijn echtgenote binnengedrongen, een foto van Monika aan. Vreemd is alleen dat zijn Bo, Monika's Bo, geen steek lijkt op deze Niko.
Het hoofdverhaal wordt doorsneden met hoofdstukken die in het verleden spelen. Daarin wordt het verhaal verteld van drie liefdes. Armins vijf jaar durende, zeer gelukkige verhouding met Monika, die plotseling stierf aan een hersenvliesontsteking. Zijn grote liefde voor Bo, met wie hij ontredderd achterbleef en voor wie hij bleef zorgen toen hij zich na Monika's dood onderdompelde in alcohol. En zijn liefde voor Ellen, Monika's vriendin, die hem uit het moeras trok en met wie hij ging samenwonen. In de jaren na Monika's dood stierven Armins moeder en vader. Sinds de komst van Monika had hij voor het eerst het gevoel dat zijn vader hem als zijn gelijke beschouwde, en niet langer als de mislukte zoon. Zijn vader was 'een alleskunner'.


De roman eindigt met een klassieke catharsis. Tijdens een korte vakantie op Ameland, waar Armin met Bo naartoe is gegaan om tot rust te komen, barst zijn zelfbeheersing. Als hij de 14-jarige Bo 's ochtends in bed aantreft met een meisje, krijgen vader en zoon voor het eerst slaande ruzie. Armin, nog dronken van de nacht ervoor, schreeuwt dat hij zijn vader niet is. 'Hoor je dat? Ik ben je vader niet, je vader is een of andere rokkenjager uit Haarlem die niet van je moeder kon afblijven. Daar kijk je van op he? Die lag ongetwijfeld ook al op zijn veertiende kleine meisjes te neuken!' En dan, als het eenmaal gezegd is, en Armin er schuldbewust in berust dat hij de verwekker niet zal achterhalen, vindt hij hem. Bij toeval. Het is iemand die niet op zijn lijstje stond.
De passievrucht is geschreven in een hartstochtelijke, geladen stijl. De roman schiet vooruit als een springveer, verteld door een ik-figuur die zich hyperbewust is van zijn eigen, wonderlijke gedrag. Iemand die, woedend, jaloers en ontgoocheld als hij is, alle zintuigen op scherp heeft staan. Ieder uitgesproken zinnetje, iedere coïncidentie, iedere minieme verandering beschouwt hij als een aanwijzing. Door de uitgebalanceerde afwisseling van scènes uit verleden en heden word je als lezer gedwongen eigen hypothesen te ontwikkelen en te verwerpen. Kleine voorvallen uit het leven van zoon, vader en grootvader blijken onnadrukkelijk te 'rijmen' op elkaar. De schrijver heeft het geheel superieur in de hand.
Maar die superioriteit wordt niet met trots vertoond. Glastra van Loon laat zijn verteller door het slijk wentelen. Bovendien heeft hij de verkwikkende eigenschap ook de meest genante en kinderlijke gedachten, die iedereen het liefst snel wegduwt, gewoon op te schrijven. Zo zitten Armin, zijn vriendin Ellen en de begrafenisondernemer bij het lijk van zijn vader. 'We bespreken de dingen die op zo'n moment besproken moeten worden, precies zo als twee jaar geleden. Het is zelfs dezelfde man. Alleen mijn vader neemt niet deel aan het gesprek. Hij zit met gesloten ogen in zijn stoel.'

Uiteindelijk vindt ieder in dit ingewikkelde kluwen van levens weer zijn plaats. De passievrucht, begonnen als een verbitterde speurtocht, eindigt als een roman over de genezende kracht van de liefde. Liefde tussen minnaars, vaders, broers en zonen. Een spannende, zeer ontroerende roman, met groot vakmanschap geschreven, waarin nurture uiteindelijk triomfeert over nature. De met blinde wetmatigheid opererende genen en chromosomen hebben in dit fascinerende gevecht tenslotte het nakijken. En dat is een geruststellende gedachte voor de vaders van een op de tien kinderen.


Titelverklaring

In het woordenboek staat als betekenis voor passievrucht:

benaming voor een plantengeslacht in Tropisch Amerika

Ik denk niet dat Karel Glastra van Loon deze plant heeft bedoeld als titel voor zijn boek. Ik denk dat hij het woord letterlijk heeft genomen. Het boek gaat over vruchtbaarheid. Armin dacht dat zijn zoontje uit een ‘passievrucht’ was geboren, maar dat blijkt niet zo te zijn, althans, niet uit de ‘passievrucht’ van Armin.

De passievrucht staat misschien ook voor de natuur. Armin is erg betrokken met de natuur. Hij houdt ervan om de vogels te bestuderen en om de waddeneilanden te bezoeken.

Een derde verklaring is wellicht wat ver gezocht en, omdat de secundaire literatuur over dit boek beperkt is, moeilijk te traceren op waarheidsgehalte. Ik denk dat Karel Glastra van Loon misschien het ‘passief’ dat in het woord zit als je het uitspreekt heeft willen gebruiken. In het boek blijkt Armin tot zijn onwil passief. Er zijn verschillende dingen gebeurd die hij graag anders had gezien, die hij ‘actief’ had willen bestrijden of voorkomen. Dit kon hij echter niet en hij moest ‘passief’ toezien.



Interpretatie van het motto

From the start
Most every heart
That’s ever broken
Was because
There always was
A man to blame
Doly Parton (‘It Wasn’t God Who Made Honkytonk Angels’)

Dit motto zegt dat er altijd een man verantwoordelijk is geweest voor het breken van harten. In dit boek is dat de ‘dader’ geweest, die de biologische vader van Bo is. Deze ‘dader’ is dan ook een man. Hij heeft ervoor gezorgd dat het hart van Armin is gebroken. En zelfs dat van Ellen en van Bo.


Opbouw, Structuur

Het boek is, concreet, onder te verdelen in 240 bladzijden, die weer onder te verdelen zijn in 46 hoofdstukken.

Het boek begint direct met het probleem. Er blijkt al snel dat Armin zijn hele leven onvruchtbaar is. Dit is het begin van een zoektocht naar de ‘dader’ en het ophalen van herinneringen.


Gedurende het grootste deel van het boek is Armin op zoek naar de ‘dader’. Zijn grootste verdachte is Niko Neerincx. Het is een oud collega van Monika. Armin komt in contact met zijn vrouw, wat een groot deel van het boek beslaat. In dit stuk stijgt de verdenking van Niko.

Dan wordt lang de vakantie van Armin en Bo besproken. In deze vakantie verteld Armin aan Bo, in een uitbarsting van woede, dat hij zijn vader niet is.

Het eind van het boek bestaat uit het overlijden van de vader van Armin. Er wordt dan tevens bekent wie de ‘dader’ was, dat was namelijk de vader. Bo verandert in theorie van zoon tot halfbroer van Armin. In de praktijk werkt het iets anders.

Dit is een globale indeling van het boek. Tussendoor wordt in allerlei flash backs een aantal zaken duidelijk gemaakt. Onder meer de verhouding van Armin en Monika, de verhouding van Armin en Ellen. De herinneringen aan mogelijke ‘daders’ worden boven gehaald.


Personages

Armin Minderhout is de hoofdpersoon van het boek. Hij blijkt onvruchtbaar te zijn, en dus blijkt zijn zoon, zijn zoon niet te zijn. Hier is hij dermate van geschrokken dat hij voortdurend op zoek is naar degene die wel de vader van zijn ‘zoon’ is. Hij noemt deze man de ‘dader’. Armin had een verhouding met Monika, waar hij ook zijn ‘zoon’ Bo bij heeft gekregen, maar na haar overlijden begint hij een verhouding met haar goede vriendin Ellen. Armin is erg tot zichzelf gekeerd en trekt zich weinig aan van anderen. Zo volgt hij de adviezen van zijn grote vriend en collega Dees slechts zelden op. Armin heeft als beroep corrector. Hierdoor heeft hij veel verstand van de wetenschap gekregen.

Erik Aldenbos is een naam die Armin zichzelf heeft gegeven als hij naar Anke Neerincx gaat. Hij wil met haar praten zonder dat haar man, die Armin heeft gekend, weet wie Armin is. Vandaar dat hij ‘undercover’ gaat en zichzelf Erik noemt.

Bo is de zoon van Monika, de ‘zoon’ van Armin en de zoon van de vader van Armin. Hij zegt in het boek niet veel, wat niet verwonderlijk is, want hij is nog een kind. Hij heeft een sterke band met zijn ‘vader’ Armin. Ze gaan vaak vissen en bezoeken regelmatig de waddeneilanden. Ook Bo is erg in de natuur geïnteresseerd en doet fanatiek mee met de hobby van zijn ‘vader’, het bestuderen van vogels. Op zijn veertiende krijgt Bo voor het eerst een vriendinnetje.

Monika was de vriendin van Armin. Zij was erg spontaan en hield veel van haar vriend. Ze was erg gehecht aan uitspraken die uit het hart kwamen. Op een dag, toen Monika met de vader van Armin het huis aan het verven was, bedroog ze Armin met zijn eigen vader. Het gebeurde slechts één keer, maar het was gelijk raak. Hierdoor werd ze zwanger van Bo.

Ellen was een goede vriendin van Monika. Ze wisten alles van elkaar. Na het overlijden van Monika wordt Ellen de vriendin van Armin. Ze wil hem alleen niet vertellen wie de ‘dader’ is. Ellen is zeer open in haar relatie met Armin. Ze vindt het geen goed plan van Armin om op zoek te gaan naar de ‘dader’.


Thematiek, motieven en symbolen

Al snel maakt Karel Glastra van Loon duidelijk dat het hoofdthema van het boek het bedrog is, waardoor Armin niet de vader van zijn ‘kind’ blijkt te zijn. Verder blijkt dat de personages erg veel van elkaar houden en daar ook erg veel waarde aan hechten. Een ander thema is dus liefde. Verder zijn de thema’s die aan bod komen, thema’s als bedrog en wantrouwen. Armin wordt bedrogen door Monika en hij wantrouwt verschillende personen, waarvan hij er velen als ‘dader’ ziet. Wat ook erg naar voren komt, is hoe paranoïde Armin wordt. Hij vindt zelfs de huisarts verdacht als het gaat om de biologische vader van ‘zijn’ kind.

Het motief van ‘De Passievrucht’ is het achterhalen van de ‘dader’. Daar is Armin voortdurend mee bezig en dat zal hem uiteindelijk ook lukken. Hij blijkt zeer gefrustreerd te zijn door het nieuws van de dokter dat hem duidelijk maakt dat hij niet de vader van Bo is.

Een symbool is de natuur. Armin is erg gehecht aan de natuur, net als zijn eerste vriendin, Monika. De natuur symboliseert de oorsprong van de mens.

Armin gaat geregeld naar de waddeneilanden terug om herinneringen aan Monika op te halen en om dat hij vindt dat daar de tijd stil blijft staan. Het maakt niet uit wanneer hij er komt, het ziet er altijd hetzelfde uit. Dit is ook een symbool. Het symbool voor de angst om te sterven, of beter, de angst om anderen te zien sterven, zoals Monika.

Het getal 13 fungeert ook als symbool. Het staat voor het verlies van de onschuld. Bo is namelijk 13 als Armin hoort dat hij de vader niet is. Armins vader was 13, toen hij zijn vader verloor. En Monika was 13 toen ze werd ontmaagd. De reden dat andere momenten van het verliezen van onschuld niet met 13, maar met 14 zijn aangegeven is te wijten aan het chronologische. Bo was namelijk 14 toen hij voor het eerst met een meisje sliep, en toen voor het eerst hoorde dat zijn ‘vader’ zijn vader niet was. Het kan ook zijn dat Karel Glastra van Loon hiermee juist het begin van een nieuwe periode aangeeft.

Armin is corrector. Dit symboliseert iets dat Armin ligt, het controleren, het verbeteren van andermans fouten. Hij controleert normaal dus de spelfouten van anderen, maar nu blijkt dat hij zelf een spelfout in zijn genen heeft.


Perspectief

Het verhaal in ‘De Passievrucht’ wordt zowel in het heden als in het verleden verteld. Dit gebeurt door de ik-persoon. De ik-persoon in dit boek is Armin Minderhout. Verder worden er veel citaten gebruikt, die handig zijn om het begrip in de wetenschappelijke aspecten, die aan bod komen, te vergroten.


Tijdsverloop

‘De Passievrucht’ wordt over het algemeen chronologisch verteld. Er zitten wel verschillende flash backs in, maar de grote lijn is chronologisch. In het totaal worden er zo’n 15 jaar besproken. Namelijk van het moment dat Monika en Armin elkaar ontmoeten, tot het moment dat Bo, ‘hun’ zoon, 14 is.


Het is duidelijk dat het om de afgelopen 15 jaar zal gaan, aangezien er zeer recente zaken aan bod komen, waarvan het gras in het stadion, de ‘Amsterdam ArenA’ een sprekend voorbeeld is. Ik schat dus dat het boek de periode 1984-1999 bestrijkt.
Ruimte

Het boek ‘De Passievrucht’ speelt zich voornamelijk af in Amsterdam. Hier woonden Armin en Monika en wonen Armin en Ellen. Verder speelt een deel van het boek zich af op de waddeneilanden, waar Armin graag kwam met Monika en waar hij graag komt met Bo. Ook wordt er gesproken over ‘het zuiden’, waar Monika vandaan kwam en haar ouders wonen. De exacte plaatsnaam ben ik vergeten, maar ik geloof dat die ook zelden wordt gebruikt. Een ander groot deel van het boek speelt zich af in Haarlem, de plaats waar Niko Neerincx woont en waar Armin vele gesprekken met zijn vrouw voert.

Over de sociale ruimte wordt weinig concreets verteld. Ik denk dat het om een normaal gezin gaat. Armin is corrector, geen alledaags beroep, maar ik geen beroep met uitzonderlijke status. Er zijn wel mensen die veel aanzien hebben zoals Niko, de baas van een reisbureau.


Eigen mening

Ik vrees dat mijn objectiviteit bij vlagen enigszins verdwenen is en dat al duidelijk is geworden wat mijn mening over het boek is. Bij de meeste boeken die ik uit heb gelezen had ik daarna het gevoel, dat dat het mooiste boek was dat ik gelezen had. Dat was bij ‘De Passievrucht’ ook het geval. Ik heb het boek gelijk bij enkele personen aanbevolen.

Wat me erg aanspreekt aan het boek is ten eerste, dat zal ik niet ontkennen, de eenvoudige stijl, die ervoor zorgt dat het een boek is dat in no-time uitgelezen is (zelfs bij mij tamelijk snel). Naar mijn idee hoeft een boek niet stijlvol te lijken om stijl te hebben. Dit is daar een prima voorbeeld van. Het boek lijkt niet stijlvol, maar juist daardoor van ik het een boek met veel stijl. Het dramatische wordt niet gedramatiseerd. Het vertederende wordt niet vertederd.

De directe stijl bevalt me ook. Er wordt gezegd wat er wordt gedacht. Een voorbeeld is wanneer Armin, Ellen en een begrafenisondernemer de bij het lijk van zijn vader zitten. “We bespreken de dingen die op zo’n moment besproken moeten worden, precies zoals twee jaar geleden (toen zijn moeder overleed). Het is zelfs dezelfde man. Alleen mijn vader neemt niet deel aan dit gesprek. Hij zit met gesloten ogen in zijn stoel.
Kortom, ik vind ‘De Passievrucht’ een uiterst mooi boek en ik zal het ook iedereen aan blijven bevelen. Het is dan ook meer dan terecht, naar mijn idee, dat Karel Glastra van Loon de Generale Bank-prijs heeft gewonnen, hoewel ik dan eigenlijk de boeken van de andere kandidaten ook zou moeten lezen.



Secundaire literatuur

Zoals al eerder vermeld is er over ‘De Passievrucht’ weinig secundaire literatuur te vinden. Hierdoor ben ik op zoek gegaan op het tamelijk nieuwe medium internet. Op de pagina van de Volkskrant kon ik gelukkig zowel een interview met de auteur als een recensie vinden. Er stond zelfs een link naar een pagina met het individuele juryrapport over het boek.

 De Volkskrant, Ontgoocheling van een schijnverwekker, 23 juli 1999
 De plantage, De Passievrucht; individueel juryrapport, aflevering 8
 De Volkskrant, ‘De trend is alles terug te voeren op de genen’, interview van Arjan Peters met Karel Glastra van Loon, 29 oktober 1999