Tsjechië

Inhoudsopgave *Inleiding *Deelvragen: 1) Kan de Tsjechische metaalmarkt, bij deelname aan de EU, overleven in de concurrentie met andere landen, vooral gelet op de buitenlandse investeringen? 2) Heeft Tsjechië genoeg mogelijkheden tot export? 3) Wat zijn de voordelen van zowel Tsjechië als de EU dat Tsjechië toetreedt tot de EU? 4) Wat zijn de gevolgen voor de werkloosheid? *Hoofdvraag: Is de Tsjechische industrie erbij gebaat als Tsjechië toetreedt tot de EU? Inleiding Onze motivatie voor het kiezen van dit land voor onze PO is simpelweg dat we beiden van mening zijn dat Tsjechië van alle kandidaat-lidstaten de meeste potentie heeft om een belangrijke aanvulling van de EU te worden, en daarom leek het ons interessant om het hierover te houden. In deze inleiding komen meteen wat economische feiten en statistieken, want het interesseert u waarschijnlijk vrij weinig dat ze in Tsjechië Tsjechisch praten en meer van dat soort onzin. Om een beeld te geven van de economische situatie aldaar, geven wij u alvast een overzicht van o.a de conjunctuur, handelspolitiek en de privatisering. De nieuwe onafhankelijke republiek Tsjechië bestaat sinds 1 januari 1993, toen het voormalige Tsjecho-Slowakije werd opgesplitst in Tsjechië en Slowakije. De twee nieuwe republieken sloten wel een douane-unie en kwamen overeen dat hun nationale munten voorlopig in waarde aan elkaar gekoppeld zouden blijven en vooralsnog dus een identieke wisselkoers zouden hebben. Het Europa-akkoord dat de EG had gesloten met Tsjecho-Slowakije werd vervangen door een gelijksoortig akkoord met Tsjechië, dat voorziet in economische, culturele en politieke samenwerking en moest leiden tot volledige vrijhandel met de EU. In maart 1998 besloot de EU toetredingsonderhandelingen met Tsjechië te beginnen. Naar het oordeel van de Europese Commissie is het land een volwassen democratie met een functionerende markteconomie die op middellange termijn de concurrentie op de interne markt aan kan. Extra aandacht verdienen hierbij landbouw, milieu en energie. Een negatief effect van de economische hervormingen is een stijging van de werkloosheid van 4 procent in 1996 tot bijna 9 procent in 1999. In oktober 1999 riep de Europese Commissie Tsjechië op, meer haast te maken met de aanpassing van wetgeving op het gebied van intellectuele eigendom, overheidsaanbestedingen, gegevensbescherming, staatssteun, en invoerrechten. Het Overzicht van Prioriteiten over Economisch Beleid, opgesteld door Tsjechië en de Commissie in november 1999, noemt transparantie van overheidsfinanciën en het openbaar maken van zogenaamde verborgen schulden als speerpunten van beleid. Voorts dienen prijzen die nog door de overheid worden vastgesteld, te worden geliberaliseerd. In maart 1999 trad Tsjechië toe tot de NAVO, kort voor de militaire operatie van de NAVO in Kosovo begon. De Tsjechische economie groeide het eerste halfjaar van 2000 met 3,1 procent. De prognoses voor de groei over het gehele jaar liggen tussen de 1,7 en 2,5 procent. Een belangrijke motor achter de positieve economische ontwikkelingen vormt de sterke groei van de Tsjechische export naar de EU landen. De groei in Europa heeft zijn weerslag op de Tsjechische economie. Niet alleen de buitenlandse vraag naar Tsjechische producten steeg, maar ook de binnenlandse consumptie nam toe. Verwachting is dat de groei van de vraag verder zal toenemen. De tweede factor achter het economisch herstel is de forse groei van de buitenlandse investeringen. Andere positieve factoren zijn de stijging van de industriële productie en de verbetering van de arbeidsproductiviteit. De stijging van de arbeidsproductiviteit bedraagt in mei 8,8 procent op jaarbasis. Verbetering van de arbeidsproductiviteit tekent zich vooral af bij bedrijven met buitenlandse investeringen. Het groeipercentage van Tsjechië is voldoende om niet verder achterop te raken bij de landen van de Europese Unie. Maar voor een inhaalrace is het onvoldoende. Het bruto nationaal product per hoofd van de bevolking bedroeg in 1999 5.170 US dollar, zo'n 65 procent van het gemiddelde in de Europese Unie. Na de omwentelingen in 1990 hebben de economieën in Midden- en Oost-Europa zich in een verschillend tempo ontwikkeld. Voor een groot gedeelde hangt dit af van de privatiseringen in de landen. Het aantrekken van buitenlandse investeringen, door middel van privatiseringen, is een efficiënte manier gebleken om een economie te herstructureren. In Midden-Europa is het meest geïnvesteerd in Polen, Tsjechië en Hongarije. In deze landen wordt dan ook een aanzienlijke deel van het BNP in de private sector verdiend. In Hongarije is dit bijvoorbeeld 85 procent.
Deelvraag 1 Kan de Tsjechische metaalmarkt, bij deelname aan de EU, overleven in de concurrentie met andere landen, vooral gelet op de buitenlandse investeringen? De metaalbewerking en machinebouw zijn de omvangrijkste sectoren in Tsjechië. Het land heeft een eeuwenoude traditie. Het meest succesvolle onderdeel van deze sector is de automobielindustrie, inclusief de levering van onderdelen. De grote Tsjechische bedrijven in de metaalsector als Vitkovice, Nova Hut, Škoda Plzeň en CKD Praha maken sinds de Fluwelen Revolutie van 1989 moeilijke tijden door en dienen grondig te worden geherstructureerd. In het licht van het toetredingsproces tot de Europese Unie vindt overleg plaats tussen de Tsjechische overheid en de Europese Commissie over een herstructureringsplan. Na overname van de omvangrijke schuldenlast en na herstructurering is het doel het geheel aan een buitenlandse investeerder te verkopen. Een dergelijk plan vormt één van de voorwaarden voor afsluiting van het Europese onderhandelingshoofdstuk over mededinging. Volgens de Confederatie van Industrie en Transport zijn er in Tsjechië meer dan 10.000 bedrijven die zich met metaalbewerking en machinebouw bezighouden. De meeste bedrijven behoren tot het midden- en kleinbedrijf. Een klein aantal daarvan is er inmiddels in geslaagd, meestal in samenwerking met en een kapitaalinjectie van een Westerse partner, hun bedrijf op moderne leest te schoeien. De meeste bedrijven zijn echter nog bezig de omslag te maken, hebben behoefte aan investeringskapitaal en management en zijn daarom geïnteresseerd in samenwerking met buitenlandse bedrijven. Tsjechië heeft een groeiend overschot op de handelsbalans in de sector metaalbewerking. In de periode 1995-2000 groeide de export van 1,18 miljard euro naar 1,93 miljard euro, en de import van 690 miljoen euro naar 1,25 miljard euro. Duitsland is de grootste handelspartner, gevolgd door Slowakije, Oostenrijk, Italië, Polen en Nederland. In de sector machinebouw overtreffen de importen sinds 1995 de exporten, maar Tsjechië is bezig een inhaalslag te maken: in 1995 bedroeg de import 3,12 miljard euro en de export 1,87 miljard euro, terwijl in 1999 voor een waarde van 3,74 miljard euro werd ingevoerd en voor een waarde van 3,49 miljard euro uitgevoerd. Duitsland is ook in deze sector de belangrijkste handelspartner, gevolgd door Italië, Slowakije, Oostenrijk en de Verenigde Staten. Gezien de omvang van de sector en de kleine thuismarkt zijn de metaal- en machinebouwbedrijven grotendeels aangewezen op export van hun producten naar West-Europa en andere geavanceerde afzetmarkten. Toeleveranciers van de staalgiganten zoeken bovendien nieuwe afzetmarkten en samenwerking met buitenlandse partners. Van een gegarandeerde afzet op de traditionele exportmarkten in Oost-Europa is na 1989 geen sprake meer. De bedrijven in de sector zijn daarom bezig de productie te verhogen en de kwaliteit van het exportproduct te verbeteren. Om een idee te krijgen van hoe de relatie van Tsjechië met de rest van Europa is volgt hier een uiteenzetting en een overzicht van de buitenlandse investeringen: Er is in de eerste drie kwartalen van 2002 voor 7,6 miljard euro aan directe buitenlandse investeringen naar Tsjechië gevloeid. Naar verwachting zullen de totale directe buitenlandse investeringen in 2002 ruim boven de 8 miljard euro uitkomen. Tsjechië is zeer succesvol in het aantrekken van buitenlandse investeringen. Na de dip in 1996-1997 introduceerde de Tsjechische overheid in 1998 investeringsfaciliteiten om de buitenlandse investeringen te stimuleren. Dat bleek succesvol te zijn, want in 1998 en 1999 verdubbelden de buitenlandse directe investeringen in Tsjechië bijna. De hoge investeringscijfers houden aan. De voorbereiding op de komende toetreding tot de Europese Unie, de gunstige ligging en de beschikbare technische arbeidskrachten tegen lagere lonen vormen een grote aantrekkingskracht. Privatisering is nog steeds een belangrijke bron van buitenlandse investeringen. Bijvoorbeeld de privatisering van het bedrijf Transgas (gasdistributeur) aan buitenlandse partijen, bracht 4,1 miljard euro op. Investeringen door uitbreiding van gevestigde buitenlandse bedrijven en vestiging van nieuwe bedrijven zijn ook een sterke factor. Veel West-Europese bedrijven hebben een deel van hun productie verplaatst naar Tsjechië of hebben plannen om dat te doen. Tsjechië trok in 2002 de hoogste totale buitenlandse investeringen aan binnen de landen van Centraal- en Oost-Europa; hoger dan Rusland, Polen en Hongarije. Meer dan 90 procent van de buitenlandse investeringen kwam in de eerste drie kwartalen van 2002 uit de landen van de Europese Unie, waarvan meer dan 60 procent uit Duitsland. Nederland was in deze periode met 596,7 miljoen euro de derde investeerder na Duitsland (4,8 miljard euro) en Oostenrijk (716,4 miljoen euro). Wat betreft de buitenlandse investeringen sinds 1990 was Nederland eind 2000 nog de grootste investeerder tot Duitsland ons in 2001 van de troon stootte. Met buurland Duitsland bestaan sterke economische en industriële banden. De investeringen van Philips en Ahold zorgen niet alleen voor de hoge Nederlandse investeringsgraad, maar ook een groot aantal hoofdkantoren van buitenlandse ondernemingen, gevestigd in Nederland vanwege het gunstige fiscale klimaat, investeert in Tsjechië. Deze investeringen worden gezien als Nederlandse investeringen. Frankrijk, België en Engeland behoren tot de belangrijke buitenlandse investeerders. De dienstensector trok bijna 84 procent van de investeringen aan in de eerste drie kwartalen van 2002, de industrie met 16 procent. Binnen de dienstensector trok de transport- en communicatiesector en de financiële dienstverlening hoge buitenlandse investeringen aan. Binnen de industrie gingen de meeste buitenlandse investeringen naar de auto- en elektronica-industrie. De hoge buitenlandse investeringen hebben een grote impact op de Tsjechische economie. Uit een onderzoek van CzechInvest, de Tsjechische overheidsinstantie ter bevordering van buitenlandse investeringen, komt dit naar voren. De Tsjechische bedrijven die in de jaren negentig buitenlands kapitaal hebben verworven, zorgen nu voor 65 tot 70 procent van de Tsjechische export van industriële producten. Deze bedrijven hebben 280.000 werknemers in dienst. Bovendien gebruiken de bedrijven met buitenlands kapitaal meer dan 10.000 Tsjechische toeleveranciers, die aan 500.000 werknemers werk bieden. De afronding van de privatisering, de nieuwe investeringen en de uitbreiding van bestaande investeringen zullen naar verwachting tot 2007 jaarlijks zorgen ongeveer 5 miljard euro aan buitenlandse investeringen. Er schuilt een gevaar in de grote toevloed van buitenlandse investeerders, zoals Hongarije al heeft ondergaan: de stijgende loonkosten en marktverzadiging. Met de uitbreiding van industriële parken en een speciaal zorgprogramma om nieuwe investeringen van bestaande investeerders te stimuleren, hoopt de Tsjechische overheid de toevoer van buitenlandse investeringen constant te houden. De Tsjechische overheid zal bij het aantrekken van buitenlandse investeringen de aandacht het komend jaar met name richten op de farmaceutische industrie, biotechnologie en strategische dienstverlening. Hier volgt een overzicht van de buitenlandse investeringen door de jaren heen: Directe buitenlandse investeringen in miljoen euro: 1993 559
1994 734
1995 1.982
1996 1.140
1997 1.152
1998 3.317
1999 5.933
2000 5.404
2001 5.487 (Bron: EVD, CNB, www.CBS.nl) Ter conclusie het antwoord op de deelvraag: Kan de Tsjechische metaalmarkt, bij deelname aan de EU, overleven in de concurrentie met andere landen, vooral gelet op de buitenlandse investeringen? Ja, dat vinden wij inderdaad, want als je op de groei van vooral de buitenlandse investeringen let (zie tabel hierboven), maar ook die van de metaalexport, zie je een grote jaarlijkse groei optreden, behalve in de periode 1999-2000, want dat was de economische dip. Als deze groei aanhoudt, is de kans zeer groot, sterker nog, wij zijn ervan overtuigd, dat Tsjechië dan goed kan meekomen met de andere landen in de EU. Deelvraag 2 Heeft Tsjechië genoeg mogelijkheden tot export? Om deze vraag goed te kunnen beantwoorden moeten we natuurlijk eerst kijken naar wat voor goederen Tsjechië exporteert. Getallen in miljarden Euro’s

Product 1999 2000 2000 2001 jan-dec jan-dec jan-nov jan-nov
Machine- en transportapparatuur 322,6 461,7 414,9 594,0
IJzer en staal 11,5 24,3 22,5 19,8
Aluminium en aluminiumlegeringen 9,0 6,9 6,2 8,0
Non-ferrometalen 10,6 9,6 8,7 9,9
Gespecialiseerde machines 23,1 29,9 28,6 98,5
Machines en toestellen 8,3 15,2 15,0 85,5
Diverse machines 29,8 45,9 42,4 48,9 (Bron CBS, www.CBS.nl) (TABEL 1) De Tsjechische buitenlandse handel geeft aan dat de Tsjechische industrie zich steeds meer oriënteert op productie met een hoge toegevoegde waarde. Dit verbetert de concurrentiepositie van het land en maakt het minder gevoelig voor externe prijsveranderingen. Belangrijke Tsjechische uitvoerproducten zijn transportmaterieel (16,7 procent van de Tsjechische export), machines en onderdelen (11,8 procent), bewerkte metaalproducten (6,5 procent) en elektronica (8,6 procent). In 2002 verdubbelde de uitvoer van kantoorautomatisering en computers. De uitvoer van rubber- en plasticproducten en drukwerk lieten ook een stijging zien. Vanuit het buitenland worden met name chemische producten (10,4 procent van totale import in 2002), machines en machineonderdelen (11,6 procent), transportmaterieel (9,7 procent) geïmporteerd. Belangrijke stijgers bij de importen zijn de invoer van kantoorautomatisering, transportmaterieel, communicatieapparatuur en voedingsmiddelen. Veredeling speelt een belangrijke rol in de Tsjechische buitenlandse handel. In 2002 was bijna 20 procent van de invoer bestemd voor actieve veredeling in Tsjechië en de export van de producten na veredeling bedroeg bijna 30 procent van de totale export. Het gaat hier om goederen als kantoormachines en -automatisering, communicatieapparatuur, drukwerk en metaalproducten. Op de volgende pagina staat een overzicht van de buitenlandse handel in Dollars, en een overzicht van de belangrijkste handelspartners in percentages van het geheel. Buitenlandse handel in goederen (f.o.b., x miljoen US dollar): (Tabel 2) Invoer Uitvoer
1997 27.257 22.319

1998 28.533 25.886
1999 28.161 26.259
2000 32.115 29.019
2001 36.477 33.349
2002 40.757 38.402
Bron: EIU Country Report/Czech ministry of Industry and Trade Belangrijkste handelspartners (in percentage van het totaal): (Tabellen 3a en 3b) Invoer 2002
Duitsland 32,5
Italië 5,4
Slowakije 5,2
Frankrijk 4,8
China 4,6
Rusland 4,5
Oostenrijk 4,3
Uitvoer 2002
Duitsland 36,5
Slowakije 7,7
Verenigd Koninkrijk 5,8
Rusland 5,5
Polen 4,7
Frankrijk 4,7
Italië 4,1
Het belangrijkste wat we hieruit kunnen herleiden is dus dat Duitsland Tsjechië’s nummer 1 handelspartner is, en dat de in- en exportinkomsten per jaar flink stijgen. Dit wetende zullen wij meteen antwoord geven op de deelvraag; Heeft Tsjechië genoeg mogelijkheden tot export? Absoluut, zeker gezien de getallen in de tabellen 1, 2, en 3b zijn wij ervan heilig van overtuigd dat Tsjechië genoeg mogelijkheden heeft om goed mee te komen met de andere landen in de Europese Unie. Deelvraag 3 Wat zijn de voordelen van zowel Tsjechië als de EU dat Tsjechië toetreedt tot de EU? De uitgebreide EU wordt de grootste gezamenlijke interne markt ter wereld. Dat zal de Europese economie zowel intern als extern verder versterken. Het Centraal Planbureau(CPB) heeft een onderzoek naar de macro-economische voordelen van de toetreding van Tsjechië gedaan, en voorspelden een grote impuls aan de wederzijdse handel. Ondanks de grote overgangsproblemen, die ook eerdere uitbreidingen met zich mee brachten, ziet de EU de toetreding van Tsjechië met vertrouwen tegemoet, mede doordat de reële economische groei de afgelopen jaren boven die in Nederland en de Unie lag . Bovendien zal de EU economie op de langere termijn profiteren van de effecten van de economische integratie. Tsjechië heeft in hoog tempo haar economië geliberaliseerd, en moet ook binnen de EU inhoud blijven geven aan economische hervorming. Het uitbreidingsperspectief is cruciaal om buitenlandse investeringen aan te trekken, die weer belangrijk zijn om het land in te burgeren in Europese productie- en distributienetwerken. Op termijn zullen de economische baten voor het bedrijfsleven aanzienlijk zijn. Het kan straks opereren in een stelsel van regelgeving dat in meer dan 25 landen bestaat. De voorbereiding op het EU-lidmaatschap verankert de economische en politieke hervormingen ,zodat een zeker en stabiel handelsklimaat ontstaat. Dit leidt tot aanzienlijk meer zekerheid bij het zakendoen in Midden- en Oost-Europa. Uitbreiding leidt straks tot een interne markt van bijna 500 miljoen consumenten en burgers. Dat betekent kansen voor ook het Nederlandse bedrijfsleven. Verschillende onafhankelijke studies hebben onderzocht dat uitbreiding in de eerste plaats in Tsjechië, maar zeker ook in de huidige lidstaten leidt tot versnelde groei van handel, werkgelegenheid en inkomen. Het investeringsklimaat van Tsjechië is aantrekkelijk, de financiële stabiliteit is verbeterd en de handelscontacten tussen EU en Tsjechië zullen blijven toenemen. De Europese Commissie verwacht dat de uitbreiding de toename van het BNP van Tsjechië met 1,3 tot 2,1% kan verhogen. Voor de EU landen schat zij de toename van het BNP als gevolg van de uitbreiding op 0,7%, en dat percentage zal per jaar stijgen. Het CPB verwacht op termijn voor Nederland toename van het BNP van 0,15% BNP Het is niet de verwachting dat uitbreiding tot verstoringen zal leiden in specifieke sectoren of regio’s. De handel in industrieproducten is al zo goed als vrij en dat heeft nauwelijks tot problemen geleid. Verdere veranderingen zullen de vergrote Europese economie concurrerender maken. Nog even de voordelen voor Nederland: Het Nederlandse bedrijfsleven scoort hoog als het gaat om economische presentie in Tsjechië. We behoren daar met Duitsland en Frankrijk tot de top-3 van investeerders. Nederlandse bedrijven hebben in de periode 1996-2000 7,3 miljard euro in Tsjechië geïnvesteerd. Nederlandse bedrijven doen het ook goed als het gaat om de handel, want in 2001 werd voor ruim 7 miljard euro geëxporteerd, en voor 5 miljard euro geïmporteerd. Met andere woorden, Nederland is goed gepositioneerd om optimaal in te spelen op de kansen die de vergrote markt biedt. De regering wil deze positie behouden en verstevigen. Het onderstaand cirkeldiagram geeft de verdeling van de investeerders in de kandidaat lidstaten weer. (Bron: Min. BuZa,
www.minbuza.nl) De voorwaarde voor succes is dat de vergroting van de interne markt zorgvuldig tot stand komt. Dat is van groot belang en daarvoor zet Nederland zich nadrukkelijk in. Tsjechië, maar ook de andere kandidaten moeten een goed functionerende markteconomie hebben, met voldoende concurrentievermogen om de krachten van de interne markt aan te kunnen. De economische hervormingsagenda moet na toetreding worden voortgezet. Ook moet de handhaving van de EU-regels gegarandeerd zijn, om scheve concurrentieverhoudingen te voorkomen. Deelvraag 4: Wat zijn de gevolgen voor de werkloosheid? Belangrijk om te weten is dat de verschillende percentages van werkloosheid heel erg verschillend zijn in Tsjechië. In twee districten is er zelfs sprake van een percentage van 16% en een percentage van 17%. Daarnaast is er ook een duidelijk verschil op te merken bij het percentage werklozen tussen mannen en vrouwen. Momenteel is er sprake van een afname van het percentage werklozen in Tsjechië. Anno 2000 bedroeg deze nog 8,8%. Het jaar erop was er sprake van een afname van 0,3%, en in 2002 was deze nog eens 0,2% gezakt tot 8,1%. Tevens is er ook sprake van een daling van de inflatie van 4,4% in 2001 en 4,3% in 2002. Prognoses wijzen uit dat naar alle waarschijnlijkheid de werkloosheid in Tsjechië zal oplopen bij deelname aan de EU. Tsjechië wil EU lidstaat worden, maar moet dan wel economisch herstructueren. Ook wordt verwacht dat na deze stijging van werkloosheid deze wederom zal zakken, na deelname tot de EU, wegens economische vooruitgang van Tsjechië, simpelweg door de voordelen van deelname aan de EU. Een andere rede voor progressie is dat Oost-Europa nummer 1 is qua investeringsmarkt. Het staat dus zelfs beter genoteerd dan China, die, het moge duidelijk zijn, vele malen meer inwoners heeft dan Oost-Europa. Ook hierbij geldt weer dat na toetreding en alle investeringen er eerst sprake zal zijn van een oplopende werkloosheid, gevolgd door economisch herstel en een afname van de werkloosheid. Algemeen wordt dus verwacht dat Tsjechië kopje onder gaat en dan weer van het droge mag genieten. Vooral de staal-, auto-, en chemische industrie zullen positief uit de bus komen na toetreding. Dit zijn de industrieën waar Tsjechië op draait.Tsjechië heeft veel kennis in huis, veel hoog opgeleid personeel. Zaak is nu dat er genoeg vraag is. Bovendien kunnen de werklozen waarschijnlijk in een ander land aan de slag: In het rijkere gedeelte van Europa is voldoende vraag naar hoog opgeleid personeel en na toetreding zijn de emigratiebarricades enorm verminderd. Dus als er mensen in een ander land gaan werken zakt het percentage werklozen alsnog. Logboek: Dit p.o. economie is verwezenlijkt door uitvoerig modern contact(lees: e-mail van A naar B, B werkt, wijzigt en vernieuwt en stuurt het vervolgens terug naar A, die precies hetzelfde doet). Voor ons idee was het een enigszins vergelijkbaar met het p.o. van vorig jaar. Uit een redelijke schatting van ons blijkt dat we over ons aantal voorgeschreven slu’s zijn gegaan: 22 uur. Hoofdvraag en deelvragen zijn in eerste instantie verzonnen door Stephan en, na commentaar van de docent, in overleg met elkaar gewijzigd. Stephan was voornamelijk bezig met het verwerven van informatie voor alle vragen, terwijl Joeri antwoord gaf op het merendeel van de vragen. Uiteraard heeft Stephan ook vragen beantwoord. Samenwerking is meer dan wenselijk geweest, zeker omdat we zo vreselijk simpel hebben mogen genieten van de moderne communicatie mogelijkheden. Daarnaast hebben in alle rust aan het p.o. kunnen werken: Maak het als je tijd hebt. Al met al zijn kijken wij terug op een uiterst soepel verlopen samenwerking en een, naar onze mening, behoorlijk resultaat. Antwoord op de hoofdvraag en conclusie: Voor de goede orde, de hoofdvraag is: Is de Tsjechische industrie erbij gebaat als Tsjechië toetreedt tot de EU? Het antwoord op deze vraag is JA, de Tsjechische industrie is er inderdaad bij gebaat als Tsjechië toetreedt tot de EU, en sterker nog, de EU is er óók bij gebaat als Tsjechië toetreedt, want Tsjechië kan als de ‘missing link’ tussen de EU en het Oostblok optreden, en is in staat om een goede handelspartner van de EU landen te worden. Ik moet trouwens wel opmerken dat ik het erg moeilijk vind om antwoord op de hoofdvraag te geven, want het is volgens mij niet de bedoeling dat ik alle informatie uit de deelvragen ga herhalen, dus ik laat het hierbij… Ter conclusie vonden wij het niet vervelend om deze PO te maken, want zo krijg je een andere kijk op de economie, namelijk de economie in het buitenland, waar we het bijna nooit over hebben in de lessen, en het is wat meer praktijkwerk in plaats van sommetjes maken en uit een boek leren, dus wij vonden het een geslaagde kennismaking met een nieuw onderwerp.