Roken

Voorwoord Ooit heb ik de verleiding niet kunnen weerstaan om een eerste sigaretje aan te steken in gezelschap van vrienden. Na verloop van tijd ben ik tot de conclusie gekomen dat dit verkeerd was. Maar toen was het al te laat. Was dat de basis van een verslaving? Toen kreeg ik de kans om dit onderwerp uit te diepen. Ik nam de kans om mijn fout beter te kunnen inzien. Ik hoop ten stelligste dat ik door dit eindejaarswerk de basis heb gelegd om een gezond leven zonder roken te kunnen aanvatten. Inleiding en de geschiedenis van het roken Als gevolg van het roken zijn tientallen miljoenen mensen overleden en talloze miljoenen arbeidsongeschikt of ongelukkig geworden of van een geliefd persoon beroofd. Tabak werd al van oudsher gerookt door de oorspronkelijke bewoners of indianen van Amerika. Tabak werd ongeveer 500 jaar geleden ontdekt door Colombus, die het op zijn beurt meebracht naar Europa. De tabaksplant heeft zijn naam (nicotiana) te danken aan de fransman Jean Nicot. In de 18de eeuw vond roken doorgaans Europa een ingang. In begin 19de eeuw voorzag men de pijpenrekjes van het opschrift: ‘Hij is geen man, die niet roken kan’. Maar vooral tijdens de laatste eeuw vond het roken een enorme opmars. De verkoop van tabak gaf een piek met name tijdens en na WO en WO. Roken werd er zo als normaal beschouwd dat men automatisch een bedrag achter hield van het loon om sigaretten te kopen. Zo werden regeringen meer afhankelijk van de taksen op de sigaretten. In 1950 begonnen artsen gegevens te verzamelen over longziekten en hun verband met roken. Dit was de aanleiding naar de vele uitgebreide wetenschappelijke onderzoeken die er op zouden volgen. Er werd bewezen dat roken longkanker en chronische bronchitis veroorzaakt in de jaren ‘60. Het gevolg was een plotselinge immense rokersstop. De tabaksfabrikanten werden zo in een nauw hoekje gedreven en om de consumptie terug op te krikken dwarsboomden ze wetenschappelijke onderzoeken, kochten politici af, lachten de gevolgen van het roken weg, enz. Als antwoord op de dalende consumptie brachten ze de lightsigaretten op de markt. Enkele jaren later werd dan ook onomstotelijk bewezen dat roken en passief roken zeer schadelijk is. ‘Roken is een hatelijke gewoonte: schadelijk voor het brein en gevaarlijk voor de longen. De stinkende rook lijkt op de vreselijke walmen van de bodemloze helleput.’ (De Engelse koning James in 1604)
Inhoudstafel Voorwoord
Inleiding en de geschiedenis van het roken
1 Wat bevat tabak en wat veroorzaakt deze drug? 2 Technische informatie
2.1 Algemeen
2.2 Over nicotine
3. Roken
3.1 Waarom begint men eraan? 3.2 Waarom stopt men er niet mee? 3.3 Oplossingen
3.3.1 Door de regering en tabaksindustrie
3.3.2 Methodes
4 Economische aspecten van het roken
5 Reclame en tabakspreventie
6 Hersenbreker
7 Conclusie
8 Mijn mening
Bijlagen
Bibliografie 1 Wat bevat tabak en wat veroorzaakt deze drug? Het bekende ‘roken veroorzaakt longkanker’ is een oubollige waarheid die de meeste rokers koud laat. Maar buiten longkanker zijn er nog verscheidene ziektes die men kan bekomen door te roken (zie bijlage 1). Dit licht ik even toe: In tabak zitten er namelijk ongeveer 4700 stoffen waarvan er 43 kankerverwekkend zijn. De meest gekende stoffen zijn: nicotine, teer, koolmonoxide (het dodelijke bestanddeel van uitlaatgassen), ammoniak (gebruikt om springstoffen te maken), cyaanwaterstof of blauwzuur (een krachtig vergif), fenol (een agressieve, prikkelende stof), arcenicum (een gif) en methanol (een brandstof). Dit wordt nog vervolledigd door o.a. smaakstoffen, verwerkingshulpmiddelen (om de tabak vochtig te houden), lijmen, een ‘parfum’ en kleurstoffen. Onlangs werd niet alleen bewezen dat wonden, opgelopen door rokers, trager genezen en vlugger ontstoken worden, maar ook dat het risico op mondkanker stijgt wanneer men het roken met alcohol vermengd. Dit wordt namelijk sterk afgeraden, omdat het een chemische cocktail veroorzaakt die de binnenwand van de mond aanvalt. Eén op acht rokers ontwikkelt longkanker, één op vijf chronische bronchitis of longemfyseem. Deze twee samen worden Chronisch Obstructief Longlijden genoemd. Ook longkanker wil ik nog even toelichten, omdat het de meest voorkomende vorm van kanker en de belangrijkste oorzaak van kankersterfte is. Om de 2 minuten sterft er iemand aan longkanker in Europa. Het komt meestal voor bij mannen, maar vrouwen zijn sinds de jaren zeventig aan een forse inhaalbeweging bezig. Bij longkanker zijn het longweefsels die op een gegeven moment dol worden en i.p.v. hun rol te vervullen, trekken ze zich niets meer van hun rol aan en blijven ongehinderd doorgroeien. De tumor die daardoor ontstaat, kan luchtwegen verstoppen en de longfunctie hinderen. Pas als iemand bloed ophoest, de ene bronchitis na de andere krijgt of een onverklaarbare pijn in de borst voelt, raadpleegt hij of zij een arts. Tegen die tijd is het echter meestal te laat. Minder dan 1 op de 10 mensen met longkanker haalt nog een vijfde levensjaar. Het hangt er ook vanaf hoe vroeg je ermee begon, hoeveel je er rookt, hoe diep je inhaleert en hoelang je al rookt. De teer- en nicotinegehaltes op sigarettenverpakkingen zijn misleidend omdat dit voor een ‘normale’ roker bedoeld is. (Dit is gemeten door de machinetesters van de International Organization for Standardization). Tenslotte nog enkele basisweetjes die niet te verwaarlozen zijn: Roken doet het hart sneller slaan en doet de bloedvaten vernauwen, zorgt voor een sterk verminderde doorbloeding van de handen, veroudering van de huid, levensduur die daalt met 13 jaar (dit is relatief). De vruchtbaarheid daalt met 30% en vrouwen hebben 3 maal meer kans op een miskraam. Maar dit is nog niet alles, dan hebben we het nog niet gehad over het ‘passief roken’. Vb. kinderen die in dezelfde kamer zitten als een roker, ademen de zogenaamde ‘zijstroomrook’ in, afkomstig van het uiteinde van een brandende sigaret. Ze ademen ook de ‘hoofdstroomrook’ in die de roker uitblaast. Passief roken verhoogt de kans op longkanker met 30% en verhoogt de kans op hart- en vaatziekten met 20 à 30%. Het veroorzaakt en verergert acute en chronische aandoeningen van de luchtwegen zoals chronische bronchitis en longemfyseem, astma en allergieën. ‘De tabaksindustrie heeft de waarheid altijd geminacht. De impact van hun leugens is steeds meer dood, ziekte en lijden.’ (Jeffrey Wigand, spijtoptant) Daarnaast verhoogt passief roken de kans op wiegendood en heeft het duidelijke effecten tijdens de zwangerschap. Er bestaat meer kans op bloedingen, spontane abortus, vroegtijdige bevalling, een te laag geboortegewicht, een doodgeboren kind of sterfte van de pasgeboren baby, een groei- achterstand en een vertraagde intellectuele en emotionele ontwikkeling. Het is dan ook niet verwonderlijk dat je dezer dagen vaak lelijk bekeken wordt als je een sigaret opsteekt. 2 Technische informatie 2.1 Algemeen Ongeveer om de 9 seconden sterft er iemand aan roken. Dit komt overeen met 400 per uur. Over de hele wereld sterven per jaar ongeveer 2,5 miljoen mensen aan roken. Dit komt overeen met 25 atoombommen op Nagasaki en Hiroshima of 16 jumbojets die elke dag opnieuw neerstorten. Roken is veruit de belangrijkste doodsoorzaak in België. Van de 104.200 doden in 1992 waren er 18.600 toe te schrijven aan het roken, hetgeen vier maal meer is dan het aantal doden door zelfmoord (1.878), verkeersongevallen (1.623), aids (171), moord (168), vergiftiging (115), brand (103) en vliegtuigongelukken (10) samen. Tabaksgebruik wordt erkend als een drugsverslaving. Definities van drugsverslaving (Wereldgezondheidsorganisatie en American Psychiatric Association) formuleren de volgende criteria: - het gedrag van de gebruiker wordt grotendeels gecontroleerd door het psychoactieve bestanddeel (gewoonte), - er is vaak dwangmatig gebruik van de drug (genot zoeken), ondanks de schade voor de persoon zelf, voor zijn omgeving en voor de maatschappij, - de drug werkt versterkend (zelf-medicatie), - er ontstaat tolerantie (hogere dosissen zijn nodig om hetzelfde effect te behouden), - er ontstaat lichamelijke gewenning (ontwenningsverschijnselen), - herval is groot na het stopzetten van het gebruik. Tabaksgebruik beantwoordt aan deze criteria.
2.2 Over nicotine De eerste sigaret wordt door de meeste rokers als slecht ervaren. De eerste trekjes veroorzaken bijwerkingen zoals misselijkheid, duizeligheid, hoofdpijn en braakneigingen. Bij verder gebruik geraakt het lichaam gewend aan een zekere dosis nicotine en worden de bijwerkingen niet meer ervaren. Integendeel: de roker wordt lichamelijk verslaafd aan de nicotine. Deze verslaving is even erg als die van heroïne of cocaïne. Nicotine inhaleren werkt zich sneller op naar de hersenen dan een inspuiting ervan in een ader. Het wekt de schijn op dat nicotine opwekkend en kalmerend is, maar in feite is een sigaret roken gewoon de terugkeer naar de normale toestand waarin de roker zich bevond voordat hij met roken begon. ‘Roken is een fuik waar je, meestal als jongere, nietsvermoedend in zwemt. Te laat merk je dat je niet meer terug kunt.’ (Allen Carr) 3 Roken 3.1 Waarom begint men eraan? Hiervoor zijn diverse verklaringen aan te halen zoals: stoer willen doen of er bij willen horen, maar de reden kan ook veel dieper liggen. Het aantal rokende vrouwen en meisjes neemt steeds toe, omdat het voor hen het voornaamste middel is om te vermageren (alhoewel het bewezen is dat het bij 98% niet lukt om af te slanken of om slank te blijven). Je kan roken voor het plezier, als je uitgaat, een examen hebt, een sollicitatiegesprek, voor een afspraakje met een vriendin of lief… M.a.w. jongeren staan voortdurend onder sociale druk. Wat ook niet te verwaarlozen is, is dat tieners die rokende acteurs te zien krijgen tot drie maal meer kans maken om zelf te beginnen roken. Daarom riep de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de filmproducenten op om ‘rookvrije’ films te maken. Doch eenmaal je rookt wordt het een gewoonte en neem je onbewust een sigaret om iets tussen je vingers te hebben, de aansteker te laten klikken of de rook te kunnen uitblazen, ook al smaakt die sigaret je niet meer. Vroeger rookten er zoveel mensen omdat dit het goedkoopste statussymbool was. Jongeren hebben behoefte aan basiswaarden, vrijheid, drang naar avontuur, uiting van onafhankelijkheid,… Negentig procent van alle rokers zijn namelijk begonnen voor hun 20ste en ongeveer 50% jonge volwassen rokers zullen op hun zestigste nog roken. De Marlboro cowboy straalde deze easy going american lifestyle uit, wat Marlboro
tot nummer één in de wereld maakte. 3.2 Waarom stopt men er niet mee? Dit is een veelgestelde vraag en het antwoord is in feite simpel: je moet een grondige reden hebben om te stoppen, een reden die vanbinnen uit komt. Was ik er maar niet aan begonnen, dan hoefde ik ook niet te stoppen luidt het bij de verstokte rokers. De gevaren van het roken worden pas reëel als je een dierbare ziet overlijden aan roken of als je zelf iets “onaangenaams” ervaart zoals longkanker of een andere ziekte. Wie jong is denkt niet aan de dood. Doodgaan is voor later. Men moet leren op lange termijn te kunnen kijken. Nochtans zijn er aanzienlijke voordelen aan het stoppen: je bloeddruk die na 20 minuten opnieuw normaal wordt, na 24 uur is de CO geëlimineerd, na 48 uur is de nicotine verdwenen. Na drie tot negen maanden verdwijnt de rokershoest en na 16 jaar is het risico op longkanker ongeveer gelijk aan die van een niet-roker. ‘In het zijn of het niet-zijn ligt het verschil en niet in het roken van de laatste sigaret. Met volle kracht ten strijde trekken brengt veel minder teweeg dan een verandering in jezelf van roker tot niet-roker.’ (J.L. Mommaerts) 3.3 Oplossingen 3.3.1 Door de regering en tabaksindustrie

Lightsigaretten zijn géén oplossing voor het roken, het biedt namelijk geen belangrijke gezondheidsvoordelen omdat je er meer van rookt, dieper inhaleert en meestal tot op de filter oprookt. Op woensdag 31 mei is Werelddag Zonder Tabak. Niet dat wij daar veel van zullen merken, want onze overheden zijn niet erg actief inzake rookpreventie. Maar daar begint eindelijk verandering in te komen. Rudy Demotte geeft dit jaar één miljoen euro uit voor de strijd tegen tabak. Hij richtte daarvoor een anti-tabaksfonds op, dat dit jaar één miljoen en volgend jaar twee miljoen euro zal bedragen. Dit geld wordt gebruikt voor campagnes en om controleurs op pad te sturen om te controleren of het rookverbod in openbare plaatsen gerespecteerd wordt. Er staan al een tijdje waarschuwingen op de pakjes en binnenkort kleurenfoto’s waarop je de gevolgen van het roken zal kunnen zien. Aangezien 90% vóór zijn 20ste rookt zou een tabaksverbod voor minderjarigen een ideale oplossing voor de toekomst zijn. Alhoewel men dan een verboden vrucht creëert en de smokkel en de uitvoer van Luxemburg stimuleert. 3.3.2 Methodes
Tabel met resultaten van slaagkansen van enkele methodes
Na 6 maanden Na één jaar
Hypnose en acupunctuur 20 à 30% Nicotinekauwgum 23% 11% ‘Snel roken’: om de 6 seconden een trek nemen. 32% 21% Multimodale methodes: verscheidene methodes samen toepassen. De meest effectieve methode. (Geen bestaand cijfer ter beschikking) Je hebt dan nog vele andere methodes zoals: Bupropion, via zelfhulpmateriaal, cognitieve- en gedragstherapeutische technieken, … ‘De mens als soort heeft een voorbeschikking om verslaafd te raken aan zoiets als een sigaret.’ (Anoniem) 4 Economische aspecten van het roken De fiscaliteit op tabaksproducten is hoog, omdat het één van de weinige belastingen is die door het brede publiek wordt getolereerd. Bovendien is een verhoging van de fiscaliteit op tabaksproducten zowel gunstig voor de volksgezondheid (minder verbruik) als voor de staat (meer fiscale inkomsten). Op basis van een recente studie schommelt de prijselasticiteit bij sigaretten tussen -0,2 en -0,9, met een gemiddelde van -0,5. Wat betekent dat bij een verhoging van de sigarettenprijs in reële termen (rekening houdend met de inflatie) van 10%, het verbruik daalt met 5%. Dat rokers de gemeenschap meer geld kost dan niet-rokers omdat ze vaker ziek zijn, blijkt een hardnekkig misverstand. Zowel Nederlands als Frans onderzoek heeft dit aangetoond: rokers betalen meer aan belastingen, overlijden vroeger en brengen dus geld in het laatje. De fiscale inkomsten uit tabakswaren in België in de periode 1990-2000 (gegevens 1996) Jaar Miljard Euro
1990 0,916
1991 0,979
1992 1,041
1993 1,155
1994 1,240
1995 1,318
1996 1,403
1997 1,426
1998 1,557
1999 1,691
2000 1,793 5 Reclame en tabakspreventie Reclame verbindt roken aan: De roker ervaart:  Avontuur  Uitzichtloosheid  Kracht  Slapheid  Moed  Angst  Gezondheid  Ongezondheid  Jeugdig leven  Aftakeling  Aantrekkelijk zijn  Vies en afstotend  Zelfstandigheid  Afhankelijkheid  Goed in je vel zitten  Hekel aan jezelf hebben ‘Het verkopen van sigaretten is niet hetzelfde als het verkopen van kleren, het is winst maken op het doden van mensen’ (WHO) Door het reclameverbod die van kracht ging op 1 januari 1999 zijn we al een stap dichterbij om jongeren volledig te ontmoedigen om te beginnen met roken, maar we hebben nog een lange weg te gaan. Een reclameverbod leidt effectief tot een daling van de verkoop. Daling van het tabaksgebruik na invoering van een verbod op tabaksreclame
Land Datum van verbod Daling van verbruik

Noorwegen 1975 - 9% Finland 1977 - 6,7% Canada januari 1989 - 4% Nieuw-Zeeland december 1990 - 5,5% De strenge reclamebeperkingen of -verboden in verschillende landen, zoals in Frankrijk, Noorwegen, Finland en België, leiden ertoe dat de tabaksindustrie andere kanalen zoekt om roken als normaal gedrag te tonen en haar producten te promoten. Ze gebruikt hiervoor meer en meer de audiovisuele media, in het bijzonder de film. Regisseurs en filmsterren worden betaald om reclame te maken voor tabaksproducten. Tabakspreventie werkt vooral als er genoeg in wordt geïnvesteerd, wat meestal niet het geval is. In Massachusetts hebben ze dit al ondervonden. Men besteedde er per inwoner 6,5 US$ aan tabakspreventie. Vóór dit initiatief bedroeg de daling per jaar ongeveer 4%. Massachusetts kende erna een buitengewone daling van 12%. Onderstaande maatregelen vormen de basis van een beleid van tabakspreventie. • Stimuleren en realiseren van maatregelen die het initieel en het verder tabaksgebruik ontmoedigen met inbegrip van: o intensieve informatie- en opvoedingsprogramma's voor jongeren en volwassenen
o faciliteiten voor de ondersteuning van rokers die willen stoppen met roken • Stimuleren en realiseren van federale en Europese maatregelen: o met betrekking tot het rookverbod in openbare plaatsen en realiseren van ondersteunende programma's, gezien de hinder en de risico's van het passief roken
o die elke directe en indirecte reclame en promotie voor tabaksproducten verbieden
o op economisch vlak om de productie en het gebruik van tabak te ontmoedigen met inbegrip van:  een significante verhoging van de taksen, hoger dan de inflatie, en de toewijzing van een specifiek gedeelte van de taksen aan gezondheidspromotie  maatregelen ter ontmoediging van de productie en de verkoop van tabak (afschaffing van de subsidies voor tabaksteelt)  opzetten van acties ter ondersteuning van vervangende teelten en alternatieven in het economische en commerciële beleid  maatregelen ter controle van de smokkel van tabaksproducten
o voor een etikettering met duidelijke gezondheidswaarschuwingen en een reglementering die geldt voor alle tabaksproducten
o ter bescherming van jongeren tegen de verkoop van tabaksproducten
o met betrekking tot de reglementering van de teer- en nicotinegehaltes
o die een permanente controle op de strikte toepassing van bovenstaande maatregelen mogelijk maken ‘Als je niet rookt of drinkt, sterf je in goede gezondheid.’ (0ud Russisch spreekwoord) ‘Een roker ‘sputtert’ de hele dag door tussen ontwenning en een nieuwe shot.’ (Anoniem) 6 Hersenbreker Een statistische hersenbreker door de Amerikaanse wiskundige Sam Saunders: Stel dat uit de huidige statistieken blijkt dat er per honderdduizend gerookte sigaretten ergens ter wereld één roker sterft – het juiste getal valt te berekenen. Dan blijft nog altijd het feit dat één sigaret niet dodelijk is. Stel nu dat sigaretten helemaal niet schadelijk zouden zijn, met uitzondering die éne sigaret op honderdduizend – die vol explosieven zit. Het resultaat zou statistisch gezien identiek hetzelfde zijn als nu: één dode per honderdduizend sigaretten. Met dit verschil: alle pakjes zouden terstond uit de handel worden genomen. 7 Conclusie Zoals je ondertussen al weet is tabak de meest vermijdbare oorzaak van ziekte en sterfte en toch neemt het aantal dagelijkse rokers toe bij jongeren. Daarom moet niet de kwaal, maar eerder de oorzaak worden aangepakt. Zowel de Vlaamse als Waalse regering willen het aantal rokers de komende jaren drastisch doen verminderen. Met preventiecampagnes wil men voorkomen dat jongeren beginnen te roken of wil men rokers motiveren ermee te stoppen. Maar of deze aanpak doelmatig zal werken is nog steeds de vraag. Het blijkt dat een individuele aanpak vooralsnog efficiënter is. Het roken kan afwerend werken d.m.v. verschillende aspecten ervan minder aangenaam maken: geen reclame, prijsverhogingen, professionele websites, informatiecampagnes of een combinatie van factoren.
8 Mijn mening Roken is een epidemie, een ziekte die dertig procent van de belgen in haar greep houdt. We hebben al verscheidene maatregelen geprobeerd zoals preventiecampagnes, reclameverbod, prijsverhoging,… één voor één zijn ze vruchteloos gebleken. Ik pleit niet zomaar voor een tabaksverbod voor minderjarigen -waarmee je een verboden vrucht creëert-, maar voor een verbod op het verstrekken van tabak. Je stimuleert op die manier natuurlijk de zwarte markt en de smokkel vanuit Luxemburg. Maar denk eens op lange termijn. Een kind van 12 of 15 jaar die niet rookt zal vb. niet naar Luxemburg gaan om sigaretten te kopen als hij of zij nog nooit gerookt heeft. Men zal amper in aanraking komen met sigaretten. En als je niet rookt voor je 20ste is de kans klein dat je nog zal roken. Als je jong bent denk je niet aan de dood en rook je een sigaret. Om deze jongeren tegen zichzelf te beschermen ga ik volledig akkoord met de stelling dat sigaretten uit de handel moeten genomen worden. In die zin lijken rokers op kikkers: als je een kikker in kokend water gooit, zal hij er proberen uit te springen. Als je hem in koud water zet en langzaam dat water aan de kook brengt, zal hij rustig blijven zitten, totdat hij doodgekookt is. Zo zijn er mensen die zich doodroken. Zullen onze nazaten over honderd jaar zich afvragen hoe het mogelijk was dat rokers zoveel tegenwind kregen of zullen ze zich afvragen hoe het in godsnaam mogelijk was dat iemand rookte? ‘Een poging de eigen verslaving als iets anders uit te leggen, is een symptoom van de verslaving zelf.’ (Anoniem) Bijlagen Voornaamste door roken veroorzaakte ziekten: 1 Longkanker
2 Keelkanker
3 Mondkanker
4 Baarmoederhalskanker
5 Hartziekten
6 Coronaire trombose
7 Bloedstolsels
8 Beroerte
9 Bronchitis
10 Emfyseem
11 Vroegtijdige menopauze
12 Ziekten van de slagaders
13 Ziekten van de perifere vaten
14 Slechte bloedcirculatie
15 Gangreen en amputatie
16 Maagzweren
17 Aneurysma
18 Minder weerstand tegen infecties
19 Ademloosheid
20 Slechte conditie
21 Tandvleesontsteking
22 Wiegendood
23 Geboorte van een dood kind
24 Miskraam
25 … Bibliografie 1. Geschreven bronnen 1.1 Een monografie/boek • BLANPAIN, R., Passief roken. De zachte moordenaar. Van Halewyck, Leuven, 2003, 159 blz. • CONDON, J., Roken. La Rivière et Voorhoeve, Kampen, 1990, 32 blz. • GEURTZ, J., De opluchting. In één dag van het roken af! Uitgeverij Ambo, Amsterdam, 1997, 151 blz. • MARTINA, R., Moeiteloos stoppen met roken… en nog slank blijven ook. Andromeda, Wetering, 1999, 156 blz. • MOMMAERTS, J.L., Stoppen met roken doe je zélf. Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2000, 112 blz. 1.2 Kranten- en Tijdschriftartikels • ANONIEM, Meer mondkanker bij jongeren, Nieuwsblad, 10 november -11

november, 2003. • ANONIEM, Miljoen euro voor strijd tegen tabak, Nieuwsblad, 15 oktober, 2003, blz. 1. • ANONIEM, Wonden genezen trager bij rokers, Nieuwsblad, 6 oktober, 2003, blz. 1. • MEEUWSEN, G., Tabaksverbod voor minderjarigen? Knack, 19 maart -26 maart, 2003, blz. 11. • VAN DYCK, J., De schatkist is verslaafd aan sigaretten. Knack, 21 november -28
november, 2002, blz. 105. • JEHOLET, P., Tabaksverbod voor minderjarigen. Knack, 28 augustus -4
september, 2002, blz. 9. • VAN POPPEL, A., Tabaksbedrijven na het reclameverbod. Trends, 21 februari -28
februari, 2002, blz. 47-52. • STERK, J., Rook én vuur. Cash, 14 december -21 december, 2000, blz. 35. • TEUGELS, M., Hoe een long lijden kan. Knack, 27 september -4oktober, 2000, blz. 100-101. • RINOULST, M., Een laatste sigaret. Knack, 27 september -4oktober, 2000, blz. 90- 93. • DE CEULAER, J., Als kikkers in kokend water. Knack, 24 mei -31 mei, 2000, blz. 112-116. 2. Audiovisuele en elektronische bronnen 2.1 Video of film • ACKERMANS, S., (reg.), Ga niet op in rook. video, K&M Productions, 2001, 30’. • SÄII, D., (reg.), Roken: aan jou de keuze. video, Angel Film, Kopenhagen, 1990. • VAN BEEK, L., (reg.), Stoppen met roken. video, 1991. 2.2 Cd-rom • LAMBERT, M., e.a., Niet roken, mijn vrijheid. Educatief materiaal voor tabakspreventie. Cd-rom, Brussel, p/a Vig, 2002. 2.3 Internet • VAN GURP, J., Quit smoking! internet, (1 februari 2004) (http://www.jvangurp.com/stop.html)