Pokken

1. Inleiding

Onze bedoeling is om u een zo goed mogelijk beeld te verschaffen van de ziekte Pokken. Met o.a. de schadelijke effecten van de ziekte, de veroorzaker en nog vele andere feitjes en weetjes.

2. Wat is pokken?

Pokken is een ernstig besmettelijke virus dat wordt veroorzaakt door het pokkenvirus. Pokkenbesmetting ontstaat door nauw contact met iemand die al pokken heeft. Als een patiënt praat, hoest of niest, ontstaan druppeltjes vocht in de lucht met het virus. Iemand raakt besmet door het inademen van die druppeltjes. Ook het vocht uit blaasjes op het lichaam van een pokkenpatiënt is besmettelijk.

2.1 Pokken in de geschiedenis
Pokken bestaat al zo’n duizend jaar. Men weet niet hoe deze ziekte is ontstaan. Er worden 2 gebieden genoemd: Het Indiase continent en het gebied rond de Middellandse Zee. Wetenschappers hebben het vermoeden van Farao Ramses V de eerste slachtoffer was van pokken. Hij leefde in 1143.

De pokken vormden tot de Middeleeuwen geen grote bedreiging. De ziekte werd in de Middeleeuwen echt een bedreiging. De ziekte werd verspreid door de terugkerende kruisvaarders. Hierdoor kregen veel mensen de pokken en stierven er aan, maar dat was niet veel vergeleken met de Zwarte Dood. Het hoogtepunt van de ziekte in Europa werd in de 18e eeuw bereikt. Vandaar dat deze eeuw ook wel de eeuw van de pokken wordt genoemd. Maar de meeste doden vielen in Amerika.

De Spanjaarden namen de ziekte mee naar Hispaniola, nu Haïti, in 1519. Omdat pokken niet voorkwam in Amerika, waren de bewoners erg besmettelijk voor het virus. Het virus verspreidde zich zuidelijk via de Azteken, Inca’s en de Maya’s naar het Amazonegebied. Noordelijk ging het via Florida heel Noord Amerika over.

Naar schatting heeft ongeveer 10% van de Amerikaanse bevolking deze vreselijke ziekte overleefd.

2.2 De 1e vaccinaties
In de 18e eeuw werd er veel aandacht besteed aan de bestrijding van pokken. In Afrika en Azië was bekend dat mensen soms opzettelijk werden besmet met etter van degene die pokken had. Wat bleek: die mensen waren immuun geworden voor de pokken. Nadat dit
nieuws bekend werd, werd de methode veel toegepast in Europa en Amerika. Maar veel mensen werden er ziek van, stierven en konden ook anderen besmetten.

De Engelse arts Edward Jenner ontdekte eind 18e eeuw dat mensen die koepokken hadden gehad, immuun waren geworden voor de menselijke variant van de pokken. Hij vaccineerde een aantal proefpersonen met een positief resultaat.

In de 19e eeuw werd er, door dit succes, bijna overal ingeënt. En het aantal slachtoffers daalde enorm. Maar de ziekte was nog niet de hele wereld uit. In Nederland stierven in de 19e eeuw jaarlijks nog honderden mensen. Maar dit was nog niet het einde van de ziekte.
In Frankrijk kwamen de pokken nog hier en daar voor. Toen in 1870 de oorlog tussen de Fransen en de Pruisen uitbrak verspreidde de ziekte via de Fransen zich naar gebieden in Frankrijk en Duitsland. Er volgde weer een grote epidemie. De ziekte verspreidde zich toen over West- en Midden Europa en ook over andere werelddelen. In Nederland vielen in 1870 ongeveer 750 doden aan de ziekte.

Na deze epidemie werd er in Europa volop gevaccineerd. Dat leidde toch enorme dalingen in het aantal ziektegevallen van de pokken. Terwijl Europa eigenlijk pokkenvrij was, was de ziekte nog wel aanwezig buiten Europa, maar door isolatie van een slachtoffer en vaccinatie is het aantal ziektegevallen nog meer verminderd. En in 1977 verklaarde de Wereldgezondheids organisatie (WHO) de ziekte als uitgeroeid.

2.3 Hoe krijg je pokken?
Het pokkenvirus kan men oplopen via het variolavirus. Je kunt het oplopen door in contact te komen met mensen die dat virus hebben. Omdat er geen pokkenpatiënten meer voorkomen kan in principe niemand nog pokken oplopen. Alleen wanneer het pokkenvirus door opzet verspreid wordt, bestaat de kans op nieuwe gevallen. Dan is er een geval van bioterrorisme, maar de kans op zo’n bioterroristische aanslag is zeer klein.

2.4 Hoe voorkom je pokken?
Je kunt je laten inenten tegen het pokkenvirus, maar dat is eigenlijk niet nodig. Het virus is door de WHO als uitgeroeid beschouwd. En een inenting is niet zonder risico. Een onderzoek heeft uitgewezen dat als iedereen in Nederland zich zou laten inenten, dat er ongeveer 1100 mensen zullen overlijden.

2.5 De symptomen van pokken
Je merkt de eerste kenmerken al na een dag of 4 na de besmetting. Dan treedt er hoge koorts op. Deze koorts gaat gepaard met koude rillingen en rugpijn. Na enkele dagen zakt de koorts en krijg je de eerste uiterlijke kenmerken. Er ontstaat dan uitslag op je hele gezicht, wat later over je hele lichaam wordt verspreid.
De uitslag bestaat uit kleine blaasjes, die later overgaan in dikke, gele etterbulten. Vervolgens wordt de koorts weer hoger en het slachtoffer gaat zich suf en duizelig voelen. Tevens kunnen er hallucinaties optreden. De uitslag zal ook veel pijn opleveren. Na een paar dagen beginnen de bultjes uit te drogen, de koorts verdwijnt en de patiënt zal zich langzaam weer beter voelen.
De kans dat je de pokken overleeft is ongeveer 30%. Als je sterft, zal dat in de eerste of de tweede week gebeuren.

3. De Vaccinatie

Er bestaat in Nederland een vaccin tegen pokken. Het vaccin dient binnen 4 dagen na contact met het pokkenvirus ingenomen te worden, dan beschermt het je helemaal tegen de ziekte. Het kan ook zijn dat het vaccin werkt als je het pas na 7 dagen ingeënt wordt. Dan verloopt de ziekte minder snel.
Nadat de WHO in 1977 het virus als uitgeroeid beschouwd heeft, wordt er in Nederland niet meer geënt. Maar mocht er een uitbraak komen, dan heeft het genoeg vaccins om toe te dienen.

3.1 Hoe wordt het vaccin toegediend?
Het vaccineren gebeurt met een speciaal naaldje. Het naaldje heeft nl. 2 tanden. Het wordt ook wel een twee-tandig naaldje genoemd. Tussen die 2 tanden zit dan een druppel vloeistof, waar het vaccin inzit. Het naaldje wordt meerdere keren door de huid geprikt. Tijdens dit proces zal het vaccin in het lichaam achterblijven.

3.2 Bijwerkingen van het vaccin
Na ongeveer 2 weken zal er een korstje ontstaan op de plaats van de vaccinatie. Als dat korstje eraf valt, dan zal er voor altijd een litteken blijven.
Er kunnen blaasjes worden gevormd. Dit betekent geen pokken. Omdat je wordt ingeënt met een koepok, kan er geen pokken ontstaan. Het betekent wel dat je bent besmet met het koeienvirus. Dit kan gevaarlijk zijn voor mensen met een slecht afweersysteem. Zolang je blaasjes op je lichaam hebt, kan je andere mensen besmetten.
Andere bijwerkingen zijn: (huid)uitslag, koorts, hoofdpijn en pijn over het hele lichaam.
De kans dat je sterft aan zo’n vaccinatie is klein. Men schat dat ongeveer 6 op de 1.000.000 mensen overlijden aan het vaccin.

4. Waterpokken
Een andere variant van pokken is waterpokken. De meeste mensen krijgen deze variant al in hun kindertijd. Maar het is ook mogelijk om het op latere leeftijd te krijgen. Als je deze ziekte gehad hebt, ben je voor een hele lange tijd immuun voor het virus.

4.1 Hoe krijg je waterpokken?
Waterpokken worden veroorzaakt door het varicella-zostervirus. Dit virus verspreidt zich van persoon op persoon via (uitgeademde) lucht of via lichaamsvocht, zoals speeksel. Nadat je kind is besmet, duurt het 2 à 3 weken voordat de ziekte daadwerkelijk uitbreekt. Vanaf ongeveer twee dagen voordat je kind last krijgt van de ziekte, kan hij het virus zelf overdragen op een ander. Je kind blijft besmettelijk totdat alle blaasjes in korstjes zijn veranderd.

4.2 Hoe ontdek je waterpokken?
Waterpokken is vrij simpel te ontdekken. Het opvallendste kenmerk van de waterpokken is de sterke huiduitslag. Een kindje met de waterpokken heeft platte, rode vlekken op zijn huid, zo groot als een muggenbult. Deze vlekjes veranderen na een tijdje in blaasjes. Na ongeveer een dag ontstaan er korstjes op de blaasjes. Deze blijven een week tot drie weken zitten.
De vlekjes en blaasjes jeuken sterk. Ze komen vooral voor op het bovenlichaam, maar verschijnen ook wel in de mond en bij meisjes in de vagina. Nadat de eerste vlekjes zijn veranderd in blaasjes met korstjes, ontstaan er vaak (na drie of vier dagen) nieuwe vlekjes en blaasjes. De waterpokken trekken zo als het ware in golven over zijn lichaam. Daardoor kan je kind tegelijkertijd zowel vlekjes, als blaasjes, als blaasjes met korstjes op zijn lijf hebben.

4.3 De gevolgen van waterpokken
De gevolgen van waterpokken zij gelukkig niet hetzelfde als van het originele pokkenvirus. Naast de vlekjes, blaasjes en korstjes, kan een kind ook koorts krijgen. Deze koorts is meestal te vergelijken met de normale koorts met een maximumtemperatuur van 40 °C.
Het virus kan ook een slap gevoel veroorzaken. Dat kan resulteren in een gebrek aan eetlust.
De waterpokken kunnen gevaarlijk zijn voor kinderen met een minder sterk afweersysteem. Dit zijn onder meer kindjes met leukemie, kindjes die lijden aan een immuunziekte en kindjes die medicijnen gebruiken, die het natuurlijke afweersysteem verzwakken.

5. Waarom is het virus niet vernietigd?

De voorgeschiedenis is helder: de ziekte die door dit virus wordt veroorzaakt komt niet meer voor, na de succesvolle vaccinatiecampagne onder leiding van de WHO (World Health Organisation). Het was een zeer gevreesde ziekte bovendien, met een hoge agressiviteit en verminkende beschadiging van veel overlevenden. Eeuwenlang een kwelling voor iedereen. Als bekroning van dit succes was al snel de gedachte opgekomen de in virologische laboratoria nog bewaarde isolaten te vernietigen. De reden is duidelijk: dat zou iedere terugkeer van het virus definitief uitsluiten. Er is uiteraard ook een emotioneel aspect aanwezig; de mensheid die afrekent met een laaghartige moordenaar. Aldus werd dan ook door de WHO Assemblee besloten; een dergelijke overwinning is zowel voor de multinationale organisatie als voor de politici die haar moeten ondersteunen zeer welkom. Toch is dit nog steeds niet gebeurd en is in 1999 door de WHO Assemblee wederom tot uitstel besloten, tot 2002. In 1996 was ook al tot uitstel besloten, tot 1999 dus. Nu gebeurt dit bij doodvonnissen wel vaker maar in het geval van het pokkenvirus is er na een fase van vrijwel volledige unanimiteit nu een toenemend heftige discussie ontstaan over of dit wel zo’n goed idee is.
De discussie liep hoog op. Voorstanders van de vernietiging deden dan een boekje open over de verschrikkingen van pokkenepidemieën, de extreme besmettelijkheid en de vreselijke gevolgen van terugkeer van de infectie. Wat kunnen dan de argumenten zijn tegen vernietigen van zo’n nutteloze gril van de natuur? De precieze aard van de wetenschappelijke tegenargumenten is ook niet altijd helder in de discussies. In een krant als NRC Handelsblad, die op 29 mei 1999 weer een gehele pagina aan pokken wijdde, stond in feite niet meer dan dat tegenstanders "stellen dat de mens niet het recht heeft een medeschepsel moedwillig uit te roeien". Buitengewoon zachtaardige argumenten dus, zou men inderdaad denken. Toch is de bedenking tegen de vernietiging van dit virus geen doorgeschoten natuurbeschermingsactie. Er zijn wel degelijk harde argumenten.
Het is van belang dat deskundigen op het gebied van infectieziekten juist nadenken over die zo breed uitgemeten verschrikkingen van deze infectie. Dit is namelijk een bijzonder en zeldzaam virus. Het pokkenvirus heeft inderdaad volstrekt geen respect voor zijn gastheer: die wordt bij volledige gezondheid overweldigd, produceert in korte tijd een enorme hoeveelheid virus en sterft daardoor of raakt tenminste zwaar beschadigd.
Dit is zeer bijzonder voor een virus. Veel vaker wordt het patroon aangetroffen van een parasiet en gastheer die tot een relatie komen, waar de gastheer niet direct zwaar beschadigd raakt en de verspreiding juist door een langer levende gastheer plaatsvindt. Het pokkenvirus is echter evolutionair bezien helemaal geen nieuwkomer die zich onaangepast gedraagt. Vele diersoorten kennen een pokkenvirus, uit dezelfde virusfamilie maar volledig gericht op die soort. De zeldzame aanpassing van het zeer gecompliceerde pokkenvirus bestaat namelijk uit een vermogen tot massale replicatie door omzeiling van alle direct beschikbare afweermechanismen van de gastheer. Via het bloed verspreidt het virus zich massaal in de huid, waar de replicatie plaatsvindt op een schaal die de omgeving gemakkelijk infecteert, zodat het virus zich kan handhaven, zelfs als die uitbundige replicatie maar kort kan duren, bijvoorbeeld door overlijden van de gastheer. Het menselijke pokkenvirus heeft zijn (voor een virus) enorme aantal genen ook werkelijk nodig en pas de laatste jaren begint de functie duidelijk te worden van sommige genen. Dat is ook niet zo wonderlijk, want het betreft vaak afweermechanismen die pas sinds kort bekend zijn. Het virus blijkt vooral de niet-specifieke componenten van de afweer op allerlei wijzen te misleiden. Virale eiwitten functioneren als tegenstanders van verschillende cellen. De initiële reactie van de gastheer wordt daardoor vrijwel lamgelegd zodat het virus zich zeer snel en ongehinderd kan verspreiden.
Toch is nog slechts van een deel van de ongeveer 190 viruseiwitten op deze wijze de functie duidelijk. En daar blijkt dan een diepere gedachte van voorstanders van verdere studie van dit virus. Wellicht zijn er componenten van de afweer die wij niet kennen maar het pokkenvirus wèl. In feite heeft dit virus zich samen met de mens ontwikkeld in vele miljoenen jaren van evolutie en zich tot een soort catalogus gemaakt van menselijke afweermechanismen. Het virus was dus niet alleen een gesel van de mens maar vooral ook gezel van de mens tijdens de evolutie. Het elimineren van verder onderzoek met het complete menselijke pokkenvirus is dan toch wel een stap met consequenties. In het onderzoek van infectieziekten is nu juist duidelijk geworden dat ‘immune evasion’, het omzeilen van de afweer, een thema is dat centraal staat in het begrip van infecties. Voortschrijdend inzicht kan zo nooit meer getoetst worden aan dit voor de mens zeer ziekteverwekkende virus. Argumenten van deze strekking zijn dan ook te vinden in het rapport dat werd opgesteld door een ‘Committee on the Assessment of Future Needs for Variola (Smalpox) Virus’ en werden door president Clinton als reden gegeven voor zijn beslissing op 22 april dit jaar om zich uit te spreken tegen de vernietiging van de in Amerika bewaarde variola stammen. Rusland, de andere nog resterende officiële beheerder van het virus, was al tegen de vernietiging.
Nog vele vragen zijn echter te stellen in deze discussie, zoals:
• is het nu door een aantal landen bedongen uitstel werkelijk geïnspireerd door de wetenschappelijke discussie zoals hierboven weergegeven, of wilden de VS en Rusland opties voor biologische oorlogsvoering liever toch ook openhouden (wel een erg onwaarschijnlijk ‘Scenario met een grotendeels ongevaccineerde bevolking overigens);
• wat is de betekenis van hardnekkige geruchten dat er meer dan de twee bekende laatste bewaarplaatsen zijn van het virus (waarbij het natuurlijk van belang is in welke landen dat dan zou zijn; dit is niet van relevantie voor onderzoek, de risico’s zijn echter groot als iemand daar ooit iet s mee zou doen en een reden om altijd vaccinvoorraden aan te houden);
• in hoeverre is de bovenbeschreven wetenschappelijke bedenking achterhaald door de analyse mogelijkheden die geboden worden door de gekloneerde fragmenten van variola, de uiteraard volledig bekende consequentie en de tamelijk parallelle modellen die dierenrijk bieden.
• hoe groot zijn nu eigenlijk die risico’s van virusstammen in goed bewaakte laboratoria (bijvoorbeeld vergelijken met duizenden kernkoppen in vele landen);
• of is deze discussie op korte of langere termijn achterhaald doordat op basis van de sequentie het virus synthetisch geproduceerd zou kunnen worden?
Zo houdt het virus van een uitgeroeide ziekte de gemoederen nog flink bezig en zal deze discussie ook nog wel verder gaan.

6. Slotwoord

Pokken is een uiterst gevaarlijke ziekte en gelukkig komt het niet meer voor. We hopen u een goed beeld te hebben gegeven door middel van dit verslag, zodat u meer te weten bent gekomen over deze ziekte.