Hoofdstuk 3 De Oude Grieken

3.1 (Griekse leefwereld) Griekenland - Ruige, kalen bergen. Tussen bergen vruchtbare valleien, vlaktes met olijfbomen, druivenranken en vruchtbomen. Vroeger niet zo kaal, ze zijn ontbost door houtkap voor verwarming scheepsbouw. Geiten schapen hellingen afgrazen >al in de Oudheid. 20% van grond toen akkerbouwgebied. Uitbreiding door landschap niet nodig. ±750 v.C. groeide bevolking Griekenland; voedseltekort. Migratie enige oplossing. Veel Grieken vertrokken over zee, geschikte nieuwe woonplaatsen stichten; Griekse koloniën langs kusten van Middellandse en Zwarte Zee; Syracuse (Sicilië), Massalia (Marseille; Zuid-Frankrijk), Cyrene (Noord-Afrika) en Byzantium (bij Zwarte Zee). Naam ‘Grieken’ gebruikt door Romeinen uit Midden-Italië. Grieken noemden zichzelf Hellenen; leefwereld Hellas. (Polis) Door Griekse landschap niet één grote staat zoals Egypte. In dalen en vlaktes waren aparte, zelfstandige stedelijke gemeenschappen. Elk eigen bestuur met eigen wetten. Grieken noemden zo’n stad met het gebied eromheen een polis; stadstaat. Grootte daarvan verschillen. Athene omvatte hele schiereiland Attica; In tijd van Perikles leefden ±250.000 mensen. Andere grote stadstaat; Sparta, in binnenland van zuidelijk schiereiland Peloponnesus. De overige waren veel kleiner. Sommige stadstaten akropolis > hoge plek in stad waar bevolking kon verdedigen tegen vijanden, waarop tempels werden gebouwd. Belangrijke plek in stad agora (centrale plein) waar markt werd gehouden en openbare gebouwen, heiligdommen stonden. (Slavernij) Grieken leefden landbouwstedelijke samenleving. Veel stadsbewoners hadden grond buiten stad, waarop ze olijven, fruit, druiven, graan verbouwden. Veel Grieken hadden slaven voor werk op land, mijnen, in werkplaatsen of in huishouding. Slavernij was normaalste zaak. Voor bewoners Athene handel belangrijk. Omdat eigen gebied niet genoeg graan konden produceren voor iedereen, importeerden ze dat uit andere gebieden. Zelf exporteerden ze olijven, wijn, aardewerk. Door handel en kolonisatie kwamen Grieken in contact met andere volken, waardoor verschillende culturen elkaar beïnvloedden. Van de Feniciërs uit Libanon namen Grieken bijv. het letterschrift over en ontwikkelden dit tot het Griekse alfabet. Ons schrift is hiervan afgeleid. (bron 5;;Zo rijk als Croesus) Croesus was ± 660 v.C. koning van Lydië; koninkrijk in Klein-Azië (Turkije). Volgens legende was hij erg rijk. Volgens Herodotus was Croesus de uitvinder van het muntgeld. Hij liet munten maken van bijna puur goud en zilver, waarin een afbeelding van de koninklijke leeuw werd gestempeld. Daarmee gaf koning garantie dat munten juiste hoeveelheid goud/zilver bevatten. Grieken namen deze uitvinding over. Iedere stadstaat maakte zijn eigen munten. Op Korinthische munten gevleugelde paard Pegasuse, Syracuse paard met strijdwagen. Vóór invoering muntgeld werd bij handel geruild. Reizende kooplieden gebruikten ruilmiddelen die ze gemakkelijk mee konden nemen(; zout, bijenwas). (bron 7;; Uit een boek (1984)) Spartanen mochten niet zelf land bewerken; dat werk vernederend, en ze moesten altijd beschikbaar zijn militaire dienst. Al het werk, landbouw, handel, werd gedaan door slaven die eigendom waren van staat. Enige bezigheid van burger van Sparta was oorlog voeren. Vanaf geboorte werd hij daarin getraind. Ziekelijke kinderen werden ter dood gebracht. Tot hun twintigste werden alle jongens een grote school opgevoed; het doel was ze harden, ongevoelig maken voor pijn, discipline bij brengen. Bij twintig begon militaire dienst. Spartaan mocht trouwen, maar tot dertigste moest hij in mannenhuis blijven. Na dertigste was hij volwaardig Spartaanse burger. (bron8;; Uit een boek (1981)) Atheners vertelden elkaar graag verhaal dat stichting van stad alle goden erom vochten wie hun beschermgod mocht worden, wie dus zijn/haar naam aan nieuwe stad mocht geven. Uiteindelijk organiseerde Zeus wedstrijd tussen Athena en Poseidon. Wie nuttigste geschenk aan stad gaf, won wedstrijd. Zeegod Poseidon sloeg met drietand zoutwaterbron uit rots. Uit bron sprong ook eerste paard. Het paard zou de mens bijstaan in oorlog. Athena liet naast bron olijfboom groeien; hout - vruchten waren bruikbaar. Olijven konden worden gegeten, geperst tot olie. Stadsbewoners kozen voor olijfboom, want die was niet alleen nuttig voor burgers maar zou stad ook rijkdom brengen. Voortaan heette stad naar de godin ‘Athene’ (Grieks; Athênai). (bron9;; Uit een boek (1990)) Vee geliefd ruilmiddel. In tijd Homerus, 8ste eeuw v.C, de os zelf een reken eenheid. In werk lezen we bijv. Dat voor zoon Priamus losgeld betaald moest worden; 300 ossen, terwijl een jonge slavin al voor 20 ossen te koop was. Het nog steeds gebruikte woord ‘pecunia’ voor geld dateert dan ook uit de Oudheid en is afgeleid van Latijns woord voor vee: Pecus. 3.2 (Monarchie) Griekenland resten gevonden grote paleizen uit perioden 1600-1200 v.C., bijv. in Mycene. Daardoor weten we dat gebieden Griekenland toen werden bestuurd door machtige vorsten. Over die koninkrijken zijn oude verhalen bewaard gebleven, zoals van Homerus. De Griekse stadstaten ontstonden later, in tijd van Griekse kolonisatie. Deze polis op verschillende manieren bestuurt. Ons woord politiek is van polis afgeleid. Als een stadstaat regering had met vorst aan het hoofd spreken we van monarchie. In koninkrijk was in wetten geregeld dat de opvolging door erfelijkheid werd bepaald. Een koning werd meestal opgevolgd door zijn oudste zoon. (Aristocratie) Sparta was een aristocratie. Deze stadstaat had ingewikkeld regeringssysteem, waarbij werkelijke macht in handen was van ‘de raad der ouden’; kleine groep edelen die zichzelf het beste (Grieks: aristos) vond. Zij maakten de wetten, kozen bestuurders, legerleiders. Athene was een monarchie tot 7de eeuw v.C.; Vervolgens werd het een aristocratie. De stadstaat werd bestuurd door groep aristocraten, die bijna al het land in bezit had. Toen bevolking 546 v.C. in opstand kwam greep aristocraat Pisistratus in. Zonder iets aan te trekken van wet zorgde hij dat hij alle macht in handen kreeg; tiran. Onder tirannie van Pisistratus ging goed met economie en cultuur Athene. (Democratie) 509 v.C. Athene belangrijke verandering. De aristocraat Clisthenes stelde een volksvergadering in waarin alle burgers Athene mochten meepraten over bestuur. Ieders stem telde even zwaar. Dit systeem, waarbij het volk (Grieks: demos) mocht meebeslissen heet democratie. Maar niet elke inwoner Athene was burger. Dat waren alleen de 40.000 mannen van wie de ouders in Athene waren geboren, ongeveer 16% van bevolking. Vrouwen, slaven, vreemdelingen hadden niet voorrechten van burgerschap. Op vergaderplaats was ruimte voor 6000 mensen. In praktijk kwamen niet alle burgers naar vergadering. Dat waren vooral de rijken die niet hoefden te werken op vergaderdagen. Wie in de volksvergadering een meerderheid op zijn hand wilde krijgen, moest overtuigende argumenten komen en goede spreker zijn. Perikles was zo’n groot redenaar; ± 430 v.C. had hij jarenlang leidende rol in Athene. Andere beroemde redenaar; Demosthenes, ± 340 v.C. waarschuwde voor oorlogszuchtige koning Philippus van Macedonië. Hij zij bijv.:‘Iedere monarch en tiran is een vijand van de vrijheid! 338 werd heel Griekenland veroverd door Philippus. (bron10;; Democratie: vroeger en nu) Oude Atheners worden vaak gezien als uitvinders van het democratisch systeem, maar dat klopt niet. Overal ter wereld in alle tijden zijn er vormen van bestuur geweest, waarbij grote en kleine groepen mensen met elkaar overlegden bij het nemen van besluiten. dat gebeurde met discussie, overeenstemming, verkiezingen, dat gebeurt nog steeds. (bron13;; Uit een boek (1982)) Grieks filosoof Plato schreef: ‘De democratie verdeelt gelijkheid over gelijken en ongelijke. In die situatie is leermeester bang voor z’n leerlingen en doet hij wat zij graag willen. De jongeren stellen zich op één lijn met de ouderen en gaan de strijd met hen aan in woord en daad. Deze op de spits gedreven vrijheid voor de burger zal omslaan in tirannie. Heeft het volk niet het liefst één man als zijn leider, die wordt aangehangen, gevolgd en almachtig gemaakt? Deze zal door de macht worden beneveld, zoals een dier in zijn bloeddorst bedwelmd raakt.’ Zo ontstaat uit de democratie de tirannie. De tiran zal volgens Plato ‘steunend op de hem gehoorzame volksmassa, niet terugdeinzen voor het doden van medeburgers’. (bron14;; Uit een boek (1999)) Over gewelddadige tiran Dionysius van Syracuse schreef Romein Cicero: ‘Hoewel Dionysius een overvloed had aan vriendschappen vertrouwde hij niemand. Ja zelfs, om zijn hals niet aan een barbier toe te vertrouwen leerde hij zijn dochters scheren. Een van zijn bewonderaars, Damocles, sprak op een dag tegen hem over zijn rijkdom en aanzien en de pracht van zijn paleis. Damocles zei dat er nooit iemand gelukkiger was geweest dan de tiran. Toen bood Dionysius aan een dag van plaats te ruilen. Dionysius liet de beste slaven komen om Damocles te bedienen. De tafels werden beladen met de meest verfijnde gerechte. Damocles dacht een gezegend mens te zijn totdat hij boven zijn hoofd een scherp zwaard zag hangen aan slechts één paardenhaar. Damocles durfde zich niet meer te verroeren en ten slotte smeekte hij Dionysius of hij weg mocht ’.
3.3 (Culturele eenheid) Grieken politiek verdeelt, verspreid groot gebied; cultureel gebied eenheid; dezelfde schrift, taal, goden> elke stad bepaalde god belangrijker dan andere. Ter ere goden Panhelleense spelen (Olympische Spelen). Grieken veel verhalen: Mythen(goden), Sagen (helden), Legenden(wonderlijke gebeurtenissen). 8ste eeuw Homerus 2 verhalen>Ilias, Odyssee>Griekse verovering van stad Troje (Klein-Azië) en lange thuisreis van held Odysseus naar eiland Ithaka voor Griekse westkust. Goden belangrijke rol> menselijk afgeschilderd. Worden verliefd jaloers - maken ruzie. (Kunst) Grieken goed beeldhouwkunst – bouwkunst – vazen beschilderen. Verhalen uit mythologie onderwerp beeldengroepen + reliëfs in tempels. Op vazen beelden ze uit dagelijks leven en mythen en sagen af. Held Achilles + Amazone koningin Penthesileai. Griekse verhalen goden afgebeeld als mensen. Eerst nogal stijf vanaf 5de eeuw meer natuurgetrouwe en beweeglijk. Bouwkunst oudste stijl; (Filosofie en wetenschap) Vanaf 6de eeuw v.C. wilden Grieken begrijpen hoe het allemaal in elkaar zit. Het wetenschapelijk denken van deze filosofen (Grieks voor: liefhebbers van wijsheid) werd in hele Griekse wereld overgenomen: wetenschappers Pythagoras en Archimedes ontdekten wiskundige en natuurkundige wetten. Socrates - Plato - Aristdes beste regeringsvorm. Herodotus onderzocht en beschreef verleden. (bron15;; Hippocrates) Griekse arts Hippocrates (400 v.C.)= ‘vader van geneeskunde’. In z’n tijd zieke offer bracht aan Asklepius afgebeeld; god van geneeskunst belangrijkste heiligdom lag in Epidaurus, waar priesters zieken behandelden met kruiden baden en rustkuren. Apklepius afgebeeld man met staf met kronkelende slang (symbool onsterfelijkheid). Volgens Hippocrates ziekte geen straf van goden. Arts zoeken logische verklaring. Gedragsregels – geheimhoudingsplicht, geen dodelijk medicijn geven. (bron18;; Uit boek (1981)) Chaos >God Uranos (hemel) } 12 titanen >Godin Gaia (aarde) } (natuurkrachten) Titaan Kronos ↔ zus Rea
6kinderen;; Zeus (hemel-aarde) } 3kinderen;; Ares Hera } Hebe Poseidon (zee) Hephaistos Hades (dodenrijk) Hastia Demeter
Zeus nog veel meer kinderen. Z’n 7 goden kinderen zijn; Apollo- Athena- Artemis- Aphrodite- Persephone- Hermes- Dionysus (bron19;; Tekst van internet (2002)) Filosoof Zeno van Elea (5de eeuw v.C.) bedacht experiment tussen Achilles en schilpad; hardloopwedstrijd. (bron21;; Uit een boek (1996)) Grieken schreven veel boeken, maar ook verslaafd het gesproken woord. Zelfs architectuur afgestemd mensen die niets liever deden praten en luisteren. Meest karakteristieke van alle Griekse bouwwerken was stoa of overdekte zuilengang. Herodotus las er in openbaar voor uit zijn Historiën. Filosofen gaven inzichten door via voordrachten en discussies. Socrates spande kroon door alleen praten: Schreef nooit iets op. Redenaarskunst verheven tot hoogstaande literatuur. Boeken Plato bestaan grotendeels uit gesprekken, dialogen. 3.4 (Perzische oorlogen) Vanaf 6de eeuw v.C. Griekenland bedreigd Perzische rijk. Perzen heersten vanuit Midden-Oosten over steeds groter gebied. Nadat 546 v.C. Griekse stadstaten Klein-Azië veroverden, ontstond oorlog Athene, door Grieken ‘Perzische oorlogen’ genoemd. 490 v.C. viel koning Darius I met groot leger Griekenland binnen. Perzen werden verslagen, moesten zich terugtrekken. Koning Xerxes 480 v.C. nog een keer probeerde sloegen Sparta en Athene handen ineen tegen indringer. Eerst wonnen Perzen, Athene geplunderd en platgebrand. Daarna bracht Atheense vloot Perzische vloot een vernietigde slag toe voor de kust Athene, bij eiland Salamis. Perzen besloten verder af zien van verovering Griekenland. Hierdoor Athene zich in vrede ontwikkelen tot rijke stadstaat, met bloeiende cultuur. (Grieken tegen Grieken) Grieken voerden niet alleen oorlog met niet-Grieken; er was vaak onderlinge strijd; Athene en Sparta; 479 v.C., na vertrek Perzen, Bouwden Atheners stevige stadsmuur, versterkte leger en vloot. Groeiende macht Athene leidde ruzie met Sparta en handelpolis Korinthe. 431 v.C. brak oorlog uit. Kolonie Corcyra vroeg Athene hulp tegen Korinthe. Sparta kwam Korinthe hulp en binnen de kortste keren streden Sparta en Athene met elkaar op de Peloponnesus. Deze Peleponnesische Oorlog eindigde 404 v.C. na afwisselende periode strijd, vrede. Athene door Sparta verslagen. Spartanen lieten Atheense muren afreken regelden voortaan buitenlandse politiek Athene. (Olympische Spelen) Voor Olympische Spelen legden Grieken wapens neer; eens in de 4jaar werd gehouden in Olympia. Eigenlijk religieus festival ter ere Zeus. Sport belangrijk onderdeel van festiviteiten. Ook parades gehouden en offers gebracht. Lijst winnaars Olympische Spelen vanaf 776 v.C. bewaart. Hardloopwedstrijd van ong. 200m was toen enige sportieve onderdeel. Later kwamen andere sporten bij; worstelen, vijfkamp, vuistvechten, discusweren, hoogspringen, speerwerpen. Grieken deden ook paardrijden, hardlopen met harnas. Winnaars kregen krans van olijfbladeren. Bij thuiskomst in stadstaat uitgebreid geëerd met gedichten en standbeelden. Winnaar kon in stadstaat recht krijgen op gratis eten of vrijstelling van belastingbetaling. Niet alleen in Olympia Panhelleense spelen (=voor alle Grieken) gehouden. Delphi – Pythische spelen ter ere Apollo; Korinthe – Isthmische spelen ter ere Poseidon. (bron21;; Marathon) September 490 v.C. werd Perzische leger in de vlakte van Marathon door het Atheense leger verslagen. Om Atheense bevolking niet in spanning te laten zitten; generaal Miltiades de soldaat Philippides opdracht zo snel mogelijk met goede nieuws van overwinning terug te keren naar Athene. Philippides legde zijn wapenuitrusting af, rende in één keer naar Athene. En viel van uitputting dood neer. Organisatoren eerste moderne Olympische spelen in 1896 besloten de historische loop van Philippides te herdenken met een ‘marathon’. Bij de Olympische spelen van 1908 werd een afstand van 42 km en 195 m gelopen. In 1924 werd dit de officiële afstand van de marathon. (bron24;; Het begin van Historiën (Herodotus, omstreeks 440 v.C.)) Herodotus van Halicarnassus heeft dit verslag van zijn onderzoek gemaakt opdat de daden der mensheid niet in de vergetelheid raken om de grootste, indrukwekkende presentaties van Grieken en andere volken te vereeuwigen. Daarbij komt voornamelijk aan orde door welke oorzaak zij met elkaar in conflict zijn geraakt. (bron26 Uit een Grieks boek (omstreeks 410 v.C.)) Bij aanbreken van dag zetten Atheners tocht voort., terwijl Syracusanen hen van alle kanten bleven bestoken met pijlen en speren. De uitgeputte Atheners haasten om rivier bereiken. Ze hoopten verbetering van toestand als over rivier waren. Bij rivier gekomen wilde ieder eerste aan overkant komen, terwijl hardnekkige aanvallen overtocht bemoeilijkte. Genoodzaakt om dicht opeengedrongen marcheren, vielen ze in rivier over elkaar liepen elkaar onder voet. Sommigen direct om doordat in hun lansen terecht kwamen. Andere werden in stroom meegesleurd, doordat ze in bagage verward raakten. Spartanen daalden naar water af richtten slachting onder in water lagen. Vele lijken in water op elkaar gestapeld lagen gaven Atheners zich over. 3.5 (Alexander de Grote) Vloermozaïek van 333 v.C bij Issos in Klein-Azië vechten legers van Macedonische koning Alexander tegen Perzische koning Darius III Darius vlucht. 338 v.C. De heerser van Griekenland is Macedonische koning Philippus Macedoniers zijn geen Grieken maar hebben de Griekse cultuur over genomen. 336 v.C. gaat Philippus dood zijn zoon Alexander trekt ten strijde met het Macedonische – Grieks leger tegen de Perzen. 334 v.C. veroverd hij klein Azië,Syrië, Libanon, Israel, Palestina en Egypte. In Egytpe werd hij verwelkomt als zoon van god Amon. Na verovering van Perzie (iran) ook Pakistan en Afghanistan. 326 v.C. Komt hij terug met z’n soldaten heeft hij 30.000km afgelegd. Hij kreeg bijnaam; ‘De Grote’ Hij bestuurde zijn rijk vanuit Babylon (irak). (Perzische bruiden) Overal waar Alexander kwam stichtte steden naar Grieks voorbeeld; agora’s, tempels, stoa’s, volksvergaderingen, enige mate zelfbestuur. Veel steden kregen zijn naam; Alexandrië. Alexander voerde verzoeningspolitiek tussen ‘oost’ en ‘west’. In 328 v.C. trouwde hij met Roxane, dochter van Afghaanse koning. Alexander gaf bestuursfuncties aan Macedonische en Griekse generaals, ook aan Perzen. Moedigde soldaten aan Perzische vrouwen trouwen. 324 v.C. organiseerde hij massahuwelijk tachtig van officieren met Perzische prinsessen. Alexander hertrouwde Barsine, dochter verjaagde koning Darius. Tegenover Perzen gedroeg Alexander zich overheerser, maar opvolger van Perzisce koning. Hij handhaafde Perzisch hofritueel, koning begroet worden met knieval. (Hellenisme) 323 v.C. stierf Alexander 33-jarige leeftijd aan malaria. Z’n rijk opgesplitst 3rijken ; Macedonische koningen: rijk van Macedonië en Griekenland, rijk in Midden-Oosten, rijk Egypte. Door Macedonisch-Griekse machthebbers vestigden veel Grieken zich alle delen van rijken en werd Griekse cultuur in groot gebied verspreid. Bestuurder, juristen, wetenschappers spraken, schreven in Grieks. Oosterse kunst Griekse trekjes; andersom ook, zoals filosofie en godsdienst. Mengcultuur in gebieden Alexander de Grote ‘hellenisme’ genoemd. Alexanders wereldrijk kort bestaan, maar grote culturele gevolgen. (bron27;; Ptolemaeus) Claudius Ptolemaeus (85-165) Griekse wetenschapper in Alexandrië, centrum van cultuur en wetenschap in Egypte, dat in die tijd deel uitmaakte Romeinse rijk. Ptolemaeus hield zich bezig sterrenkunde, geografie, wiskunde en muziek. Ptolemaeus beweerde aarde middelpunt van heelal; zon en planeten draaiden om aarde. In boek Almagest legde bewering met bewijzen uit. Hiermee week hij af van denkbeelden van Griekse astonoom Aristarchus. Deze omstreeks 250 v.C. beweerd aarde om zon draaide dat aarde zelf ook om as draaide. Aristarchus had stelling niet bewezen en ideeën waren vergetelheid geraakt. Gedurende 1400jaar geloofden mensen theorie Ptolemaeus. 1543 beweerde de Pool Copernicus zelfde als Aristarchus. Later bewezen dat Aristarchus en Copernicus gelijk hadden. (bron29;; Uit een boek (1997)) Een ding staat vast in dertien jaar Alexander koning is geweest heeft hij zich allerminst nederig gedragen. Vanaf moment hij in oase Siwah door Egyptische priesters als zoon van god Ammon werd begroet, kwam een verandering over hem. Hij dacht dat gewone mensen was ontstegen en gedroeg zich zo. Na dood ontstond geïdealiseerd beeld van hem. De werkelijke Alexander was man die verteerd door een tomeloze eerzucht niets niemand ontziende jaloezie. (bron31;; Uit krantenartikel (2001)) ± 330 v.C. trokken Griekse legers Alecander de Grote Afganistan en Pakistan binnen. Na komst werden beelden Boeddha in Centraal-Azië voor eerst in menselijke gedaante afgebeeld. In Shi Lin Museum in Xian aan zijderoute van West-China, staan beelden Boeddha die rechtstreeks uit klassieke oudheid lijken te komen, met plooien zoals bij klassieke beelden. Ook in fresco’s in grotten van Dunhuang zie je Griekse invloed, met name in afbeelding engelen. Ze drukken wonderlijke ontmoeting tussen oost en west uit. (bron32;; Uit een boek (1982)) 148 v.C. werden Macedonië en Griekenland veroverd door Romeinen. In politiek opzicht ging Griekenland van ene vreemde heerschappij naar andere over, van Macedonische naar Romeinse. In cultureel opzicht vond eerder omgekeerde; Griekenland begon Rome cultureel te veroveren. Griekse kunstenaars en bouwmeesters werden naar Rome geroepen. Tempels en zuilengangen in Korinthische stijl begonnen het rijk geworden Rome te tooien, Griekse tragedies en komedies werden Latijns vertaald hielpen de opbloeiende letterkunde van Romeinen vormen. Kortom, Griekse cultuur kreeg Rome dezelfde overheersende positie als in hellenistische Oosten had verkregen.