Hoofdstuk 13: De wereld na 1945

Rond 1960 eisten de vakbonden dat de geleide loonpolitiek losgelaten werd en de salarissen en de koopkracht steeg explosief. Overheden zetten zich in voor de opbouw van de verzorgingsstaat en een uitkering bij ziekte, arbeidsongeschiktheid, ouderdom of werkloosheid.

De overheid ging een steeds grotere rol spelen in de economie en de agrarische en industriële sector nam verhoudingsgewijs in belang af.

In de jaren zeventig kwam er een einde aan het economische wonder. In 1973 vormden de Arabische landen een kartel en de olieproducerende landen dicteerden nu de olieprijs, als reactie op de Midden-Oosten politiek van het Westen. Direct gevolg was dat de economische groei stokte. Er ontstond een tweede oliecrisis in 1979 die uiteindelijk tot een wereldwijde recessie zou leiden in de jaren tachtig van de twintigste eeuw. Naast de hoge olieprijzen waren ook de gestegen lonen een zware last voor bedrijven. Steeds meer ging men automatiseren en arbeidsintensieve productie over brengen naar lagelonenlanden, een toenemende werkloosheid tot gevolg. Omdat de kosten van de sociale zekerheid steeds moeilijker waren op te brengen werd deze daarom gedeeltelijk weer afgebroken.

De jeugd breekt los

De afschaffing van de geleide loonpolitiek betekende dat niet alleen de elite maar steeds meer mensen zich een vakantie naar tot dan toe onbekende bestemmingen konden veroorloven. Ook op andere vlakken nam de scheiding tussen de klassen af. Het onderwijs werd nu ook voor arbeidskinderen bereikbaar.

Daartegenover stond dat de kloof tussen de generaties steeds groter werd. Jongeren kregen een eigen levensstijl en mode. Voor het eerst hadden jongeren geld te besteden en werden ze een belangrijke doelgroep voor de consumptiegoederenindustrie.

Muziek speelde daarbij een belangrijke rol. Rock-'n-roll en popmuziek werden razend populair. Ook kleding speelde daarbij een grote rol. Daarbij ontstond ook een andere seksuele moraal en een beeld dat jongeren zich niets meer gelegen lieten liggen aan de mening van de ouders. Ouders vond men bekrompen, burgerlijk en braaf. Er was een kloof ontstaan tussen de generatie die de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog had meegemaakt, en de naoorlogse generatie die met welvaart was opgegroeid.

Halverwege de jaren zestig kwamen veel jongeren in verzet tegen allerlei aspecten van de samenleving. Studenten sloten zich aan bij arbeiders en eisten meer inspraak en minder hiërarchie in het bedrijfsleven en op de universiteit. De politiek moest ook democratischer worden. Jongeren protesteerden ook tegen de behoudendheid en bemoeizucht van de overheid. Zij pleiten voor vrij drugsgebruik en de legalisatie van abortus. Traditionele waarden en normen stonden ter discussie en werden doorbroken zoals die op echtscheiding, abortus en seks. Machtsverhoudingen werden overal in de samenleving doorbroken. Ook was er sprake van ontkerkelijking. De toegenomen welvaart, de televisie en de uitbreiding van het onderwijs maakten mensen mondiger en droegen bij tot een versnelling van de secularisering.

13.3 De Europese eenwording

Het begin van de Europese samenwerking

Na twee wereldoorlogen, ontstaan in Europa was er vrees voor een nieuwe oorlog. Om die te voorkomen moesten Europese landen gaan samenwerken. Van belang daarbij was dat de oude tegenstanders, Frankrijk en Duitsland (Duitsland had al drie keer Frankrijk aangevallen), elkaar zouden gaan vertrouwen. Daarbij kwam ook nog de dreiging van de Koude Oorlog. Een eerste stap in de Europese samenwerking was de oprichting in 1951 van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) dat werd ondertekend door Frankrijk, de Bondsrepubliek Duitsland, Italië en de Benelux-landen.

Er was nog een tweede motief voor Europese samenwerking: het stimuleren van de economische groei. Met dat doel werd in 1957 de Europese Economische Gemeenschap opgericht.

Vooral de landbouw was daarin een belangrijke doelgebied. De Europese consument moest kunnen rekenen op een vaste en betaalbare prijs voor brood, melk en vlees. Zo werd besloten tot het heffen van importheffingen op producten van buiten de Europese markt en kregen boeren van de EEG een vergoeding voor het verschil tussen hun hoge productiekosten en de lage prijs van de wereldmarkt. Daardoor nam de productie sterk toe waardoor overschotten ontstonden die op de wereldmarkt werden gedumpt.

Maar door de samenwerking verzesvoudige tussen 1958 en 1972 de onderlinge handel en verdrievoudigde de handel met de rest van de wereld. Het aantal leden van de EEG werd steeds verder uitgebreid: In 1973 kwamen Engeland en Denemarken erbij.

Eind jaren zeventig kreeg Europese samenwerking een nieuwe politieke doelstelling: het bevorderen van de democratie binnen Europa.. Zo werden Spanje, Portugal en Griekenland lid in de jaren tachtig.

De Europese Unie

Met het verdrag van Maastricht werd in 1992 een nieuwe fase ingeluid en maakte de EEG plaats voor de Europese Unie (EU).

Europa kreeg steeds meer ingezetenen: het aantal lidstaten steeg snel, van twaalf in 1995 naar 27 in 2007. Dit was vooral het gevolg van de ondergang van het communisme na 1989. Oostblokstaten wilden zich aansluiten.

Binnen de EU kwamen daarnaast meer beleidsterreinen onder invloed van de Europese besluitvorming. Men besloot nu ook te gaan samenwerken op het gebied van veiligheid, buitenlands beleid, justitie en politie. Maar op buitenlands politiek gebied heeft men nog een lange weg te gaan.

Verder werd in 2002 een gezamenlijke munt, de euro, ingevoerd. Maar niet alle lidstaten voerden de Euro in. Landen moeten namelijk ook voldoen aan strenge normen, wil men kunnen deelnemen. Dat dit fout is gegaan bleek wel uit het feit dat Griekenland lid werd van de eurozone, terwijl later bleek dat men onjuiste statistische gegeven had verstrekt. Dat leidde tot de eurocrisis.

Een veelgehoorde klacht is dat de EU niet democratisch genoeg zou zijn. Het Europese parlement, dat om de vijf jaar rechtstreeks wordt gekozen speelt echter geen rol bij de samenstelling van de Europese Commissie. Die Europese Commissie heeft veel weg van een onafhankelijke regering en komt tot stand op voordracht van de nationale regeringen. Belangrijke beslissingen worden echter niet genomen door het Europese Parlement alleen, maar in samenwerking met een tweede wetgevend orgaan, de Raad van de Europese Unie. Dat is een gezelschap van 27 ministers, uit elke lidstaat één, die optreden namens hun eigen regeringen.

Voor de meeste wetsvoorstellen geldt dat ze moeten worden goedgekeurd door zowel het Europese Parlement als door de Raad van de Europese Unie. Maar over belangrijke onderwerpen als de landbouwsubsidies en belastingen mag het Europese Parlement slechts adviseren.

Daarnaast bestaat er ook nog de Europese Raad dat gevormd wordt door de 27 regeringsleiders. Het heeft geen wetgevende of uitvoerende bevoegdheden, maar het bepaalt wel de algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten.

De ondoorzichtigheid van de besluitvorming en de snelle ontwikkeling van de EU hebben onder burgers weerstand opgeroepen. Men vindt dat 'Brussel' te veel macht heeft gekregen en te log en te duur is. Daarnaast zijn burgers bang dat hun eigen cultuur en tradities verloren zal gaan.

Uit een gehouden referendum in 2005 in Nederland bleek dat ook in Nederland men kritisch stond ten opzichte van de EU. Men sprak zich uit tegen een Europese grondwet. In plaats daarvan ondertekenden in 2007 de lidstaten het verdrag van Lissabon. Dit verdrag versterkte de positie van het Europees Parlement en moest zorgen voor meer politieke samenwerking. Dat blijft in Europa, met zijn sterke nationale tradities echter veel moeilijker dan economische samenwerking. De eurocrisis heeft laten zien hoe belangrijk dat is.

13.4 Noord en Zuid

De strijd voor onafhankelijkheid

Na de Tweede Wereldoorlog voltrok het proces van dekolonisatie zich met grote snelheid. In dertig jaar kwamen er bijna tachtig nieuwe staten bij. Grofweg kunnen er twee golven worden onderscheiden. In de periode 1945-1957 werden de koloniën in Zuidoost-Azië en het Midden Oosten onafhankelijk. Tussen 1954 en 1964 nam het aantal onafhankelijke staten in Afrika sterk toe.

De Europese mogendheden dachten dat men het gezag in hun koloniën na de Tweede Wereldoorlog weer kon herstellen Ze vonden dat die koloniën nog niet in staat waren om op eigen benen te staan. Daarnaast had men de inkomsten uit die koloniën nodig en gaven de koloniën hen prestige.

Toch moest de ene na de andere Europese mogendheid haar overzeese bezittingen opgeven.

Onder leiding van Japan werd het nationale bewustzijn in Azië ondersteund met de strijdkreet 'Azië voor de Aziaten'. Na de door Japan verloren oorlog verzetten de landen in Azië zich tegen hun koloniale overheersers.

Het kolonisatieproces werd ook bevorderd door het feit dat de beide supermachten, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten, tegenstanders waren van het Europese imperialisme. Daarbij speelde de Koude Oorlog ook een rol. Beide supermachten hoopten onder de nieuwe onafhankelijke staten bondgenoten te vinden.

In een aantal gevallen moest er een gewapende strijd worden geleverd door de koloniën om de onafhankelijkheid te bereiken. Nederland was pas na militaire strijd bereid Indonesië de onafhankelijkheid te verlenen. Frankrijk voerde in Vietnam een jarenlange strijd en trok zich daar in 1954 terug. Engeland voerde geen oorlog en trok zich in 1947 terug uit India.

De nationalistische bewegingen in Afrika ontstonden pas na de Tweede Wereldoorlog. Veel Afrikaanse soldaten hadden aan de kant van de moederlanden meegevochten om het nazisme en fascisme te bestrijden. Voor welke vrijheid streden ze echter. Indische soldaten brachten ook hun ideeën over op Afrikaanse soldaten en het succes van onafhankelijkheidsbewegingen in Azië stimuleerden het nationalisme in Afrika.

Onafhankelijk, maar niet welvarend

De nieuwe regeringen stonden aan het begin van hun afhankelijkheid voor grote problemen.

• Een van de oorzaken was de bevolkingssamenstelling; Europese mogendheden hadden bij de verdeling van Afrika loodrechte grenzen getrokken, die dwars door de stamgebieden heen liepen, waardoor sommige stammen over meerdere landen verdeeld waren of verschillende volken juist gedwongen werden om met elkaar samen te leven;
• Bestuurlijk waren veel landen instabiel en volgde de ene dictator de andere op; dat had alles te maken met het ontbreken van een democratische traditie;
• Het ontbrak leiders aan bestuurlijke ervaring en er was een groot gebrek aan geschoold personeel;
• Ook economisch stonden de nieuwe koloniën er zwak voor.
  - Ondanks de onafhankelijkheid hadden de staten toch nog een afhankelijke positie van het moederland;
  - Men had net als voorheen weinig meer te beiden dan agrarische producten en onbewerkte grondstoffen;
  - Het ontbrak aan kennis en geld om een sterke industriële sector op te bouwen;
  - Lucratieve mijnbouwtrajecten werden overgelaten aan westerse bedrijven;
  - De politieke elite werd met steekpenningen gepaaid.

In feite was het zo dat rijke landen om economische redenen indirect hun voormalige koloniën nog steeds uitbuiten en overheersen. We zijn dat neokolonialisme gaan noemen.

De afgelopen jaren is Afrika minder afhankelijk geworden van de westerse landen. China is er als nieuwe handelspartner bijgekomen. Maar dat is ook in China's eigenbelang. China heeft vooral grondstoffen nodig om de snel groeiende Chinese economie te kunnen laten groeien.

Omdat de meeste landen met een lage economische ontwikkeling op het zuidelijk halfront liggen, wordt ook wel gesproken van de Noord-Zuidtegenstelling. Bij het geven van Ontwikkelingshulp was het Noorden echter niet consequent omdat men handelsbarrières in stand hield en geregeld corrupte regimes steun verleenden.

Toch is in Afrika de welvaart in het algemeen toegenomen. De middenklasse is gegroeid en de levensverwachting toegenomen. Maar in de onderlaag heerst nog echte armoede.

In Azië gaat het economisch een stuk beter dan in Afrika. Voormalige koloniën als India, Indonesië en Vietnam hebben de laatste jaren een sterke groei doorgemaakt.

13.5 De wereld na 1989

Het einde van de Koude Oorlog

De Sovjet-Unie had in 1985 een nieuwe partijleider gekozen: Michael Gorbatsjov. Deze werd geconfronteerd met grote structurele problemen. De economie functioneerde niet goed. Normale consumptiegoederen waren bijna niet verkrijgbaar en de Sovjet-Unie was door de wapenwedloop bijna failliet.

Gorbatsjov nam enkele maatregelen:

1. Hij voerde meer persoonlijke vrijheid in en openheid van zaken (glasnost);
2. Hij voerde meer marktwerking in (perstrojka), toenadering tot het Westen met de bedoeling het aantal kernwapens terug te dringen en een einde te maken aan de gewelddadige overheersing van het Oostblok.

Die hervormingen hadden echter enkele onbedoelde gevolgen:

a) Het vertrouwen in het communisme nam niet toe, maar af.

b) Binnen een jaar veranderde de situatie in Oost-Europa dramatisch. In de Oostbloklanden rees nieuw verzet en een roep om democratie, in het begin vooral in Polen en Hongarije. Vroeger hadden dergelijke pogingen altijd geleid tot ingrijpen van de Sovjet-Unie zoals in Hongarije 1956 en Tsjecho-Slowakije in 1968. Deze bleven nu uit en daardoor kwamen andere regimes steeds meer onder druk te staan. In de DDR leidde dat in 1989 tot het instellen van vrij verkeer tussen Oost- en West-Berlijn en dus tot de val van de Berlijnse Muur. De beide Duitslanden zouden worden herenigd. Ook in andere Oostbloklanden werd het communisme afgeschaft op vreedzame manier, maar zoals in Roemenië met geweld. Een aantal Oostbloklanden werd later lid van de EU.

b) Binnen een jaar veranderde de situatie in Oost-Europa dramatisch. In de Oostbloklanden rees nieuw verzet en een roep om democratie, in het begin vooral in Polen en Hongarije. Vroeger hadden dergelijke pogingen altijd geleid tot ingrijpen van de Sovjet-Unie zoals in Hongarije 1956 en Tsjecho-Slowakije in 1968. Deze bleven nu uit en daardoor kwamen andere regimes steeds meer onder druk te staan. In de DDR leidde dat in 1989 tot het instellen van vrij verkeer tussen Oost- en West-Berlijn en dus tot de val van de Berlijnse Muur. De beide Duitslanden zouden worden herenigd. Ook in andere Oostbloklanden werd het communisme afgeschaft op vreedzame manier, maar zoals in Roemenië met geweld. Een aantal Oostbloklanden werd later lid van de EU.

c) De Sovjet-Unie viel zelf uiteen. Een groot aantal staten werden zelfstandig en in 1991 werd de Sovjet-Unie opgeheven en de Koude Oorlog voorbij.

Nadat de Sovjet-Unie was opgeheven viel nog een tweede communistische staat uiteen: Joegoslavië. Het land was in 1946 ontstaan uit een samenraapsel van zes deelrepublieken onder de leiding van oorlogsheld Tito. Maar na zijn dood kwamen in de zes deelstaten de nationalistische gevoelens op en de vijf staten namen afstand van Servië en er ontstond een bloedige oorlog. Een voor een gingen de deelrepublieken hun eigen weg. De VN probeerde de partijen te scheiden en ook Nederlandse soldaten werden daarbij ingezet. Dat leidde tot het beschermen van een enclave Srebrenica, dat echter door Servische troepen onder de voet werd gelopen. Daarbij werden door de Serviërs meer dan 8.000 mannen omgebracht. De Nederlandse regering trad in 2002 af naar aanleiding van deze oorlogsmisdaad.

Nieuwe spanningen

De strijd tussen het kapitalisme en het communisme is vervangen door de strijd tussen democratie en de radicale islam. Toppunt waren de gebeurtenissen op 11 september 2001 waarbij Al Qaida aanslagen uitvoerde op Amerikaanse doelen met passagiersvliegtuigen. De leider van Al Qiada werd uiteindelijk in 2011 opgespoord en gedood.

Spanningen tussen de christelijke en moslimwereld waren al eerder in de geschiedenis voorgekomen zoals de kruistochten. De spanning heeft in de 20e eeuw wel een nieuwe impuls gekregen door drie belangrijke ontwikkelingen:

1) De stichting in 1948 van de staat Israël. Kort na de Holocaust vonden veel westerse politici dat het Joodse streven naar een eigen staat in het Midden-Oosten moest worden uitgevoerd. Tot grote woede van de Arabische landen. De VN besloten tot de oprichting van een Joodse en een Arabische Staat. Er braken gevechten uit en in 1948 riep David Ben Gerion de staat Israël uit. Er wordt al vele jaren over een oplossing gepraat., met een Palestijnse staat op de Westelijke Jordaanoever (West-Bank) en in de Gazastrook. De nederzettingenpolitiek van de Israëlische regering maakt een en ander er niet makkelijker op.

2) De opkomst van het moslimfundamentalisme. Fundamentalisten zijn mensen die de oorspronkelijke uitgangspunten van hun geloof zo veel mogelijk in praktijk willen brengen. Vaak botst dat met moderne, seculiere (niet-religieuze) overtuigingen die in het Westen zijn ontstaan. Fundamentalisten hebben moeite met de gelijkheid van man en vrouw en met homoseksuelen. Daarnaast wil men de wetgeving baseren op de sharia. Het fundamentalisme is een reactie op de toenemende invloed van het Westen. Het fundamentalisme kreeg een boost na de val van de sjah van Perzië in 1979 en Iran een islamitische republiek werd.

3) Een laatste ontwikkeling die bijdroeg was de komst vanaf de jaren zestig van moslim-immigranten naar Europa. Hoewel de meesten niet radicaal zijn, vrezen sommige autochtonen toch de 'islamisering' van Europa. Door de toenemende polarisatie wordt het er niet makkelijker op.

Een verschil tussen beide perioden van spanning is dat de terroristen die hun daden vanuit de islam rechtvaardigen losser georganiseerd zijn en verspreid over vele landen, gebruiken minder geavanceerde wapens, maar zaaien wel terreur door moeilijk te voorkomen zelfmoordaanslagen.

Een overeenkomst tussen beide perioden van spanning is de polarisatie in de beeldvorming.

13.6 Globalisering

Met het begrip globalisering, ook wel mondialisering genoemd, bedoelen we dat mensen over de hele wereld steeds meer met elkaar te maken hebben. Mensen, goederen, diensten, geld en ideeën verplaatsen zich sneller en gemakkelijker dan ooit. In feite is globalisering al in ontwikkeling sinds het begin van de geschiedenis.. In verschillende perioden van de geschiedenis zijn contacten tussen de continenten toegenomen - denk aan ontdekkingsreizen, het kolonialisme, het moderne imperialisme en de Industriële Revolutie. Na de Tweede Wereldoorlog is de globalisering in een stroomversnelling geraakt door de luchtvaart, de rol van de ruimtevaart, de toepassing van computers en natuurlijk internet.

Globalisering heeft verschillende aspecten:

1) Heel belangrijk is het economische aspect; de wereldwijde uitwisseling van goederen, diensten en geld. Men wilde de welvaart waarborgen door de oprichting van het 'financiële trio'. Dat deed men in de jaren veertig door het oprichten van de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldhandelsorganisatie.

2) Het tweede aspect van globalisering is politiek; landen gaan steeds intensiever samenwerken om te proberen oorlogen te voorkomen en wereldproblemen op te lossen. De oprichting van het 'financiële trio' had niet alleen economische motieven. De wereldvrede zou worden bevorderd als landen wederzijds economisch van elkaar afhankelijk zouden zijn.

3) Globalisering komt duidelijk tot uiting in de toegenomen migratie over lange afstanden. Veel mensen uit de oud-koloniën verhuisden naar Europa en de laatste decennia komen vooral veel Oost-Europeanen naar West-Europa en vluchtelingen uit derdewereldlanden als Irak, Somalië en Afghanistan.

4) Een vierde en laatste aspect van globalisering heeft betrekking op culturele uitwisseling door het naoorlogse massatoerisme waardoor mensen dichter bij elkaar komen. Dat gebeurt op allerlei gebied.

Een tegenbeweging sinds de jaren negentig is zeer actief. Het zijn de anti-globalisten die van mening zijn dat een vrije wereldhandel alleen gunstig uitpakt voor de sterkste partijen - de multinationals in het Westen - en ten koste gaat van de 1.3 miljard mensen die in armoede leven. Daarnaast menen anti-globalisten dat vrije wereldhandel leidt tot verspilling van grondstoffen, brandstoffen en schoon water en daarom slecht is voor het milieu. Ze pleiten voor het terugdringen van het 'consumentisme'.

De gevolgen van de globalisering

Niet overal zijn de effecten van globalisering gelijk. Het meest ingrijpend zijn de ontwikkelingen in sommige delen van Azië, Zuid-Amerika en Oost-Europa. Daar vonden landen aansluiting bij de wereldeconomie en maakten zij in economisch opzicht een enorme sprong voorwaarts, zoals de BRIC-landen Brazilië, Rusland, India en vooral China.

Voor de landen van de Europese Unie heeft globalisering geheel andere effecten gehad. Door de komst van allerlei groepen immigranten zijn zij veranderd in multiculturele ofwel pluriforme (veelvormige) samenlevingen. Lang dacht men dat een en ander geruisloos zou verlopen, maar aan het einde van de twintigste eeuw groeide de kritiek op dit rooskleurige beeld. in reactie hebben veel Europese landen hun immigratiewetten verscherpt.