Jürgen Habermas

JÜRGEN HABERMAS KORTE LEVENSBESCHRIJVING Jürgen Habermas is een beroemde Duitse filosoof. Hij is geboren in 1929 in Düsseldorf. In het voorjaar van 1945 nam het leven van Jürgen Habermas een wending. De oorlog was voorbij, Duitsland lag in puin en voedsel was schaars. Tegen kost en inwoning werkte de vijftienjarige Jürgen bij een boer in de buurt van Düsseldorf. Jürgen Habermas was geboren met een hazenlip en daar werd hij vaak mee gepest. Bij het hooien maakte een van de andere knechten weer eens een vervelende opmerking. Dit keer was de maat vol. Habermas stootte zijn hooivork in de hooiwagen, draaide zich zonder een woord te zeggen om, ging naar zijn kamer, pakte zijn spullen en vertrok. Later vertelde hij dat het een uiting van emancipatie was. “Emancipatie heeft voor ieder van ons een eigen betekenis in onze levensgeschiedenis, maar voor mij was dit een uiting van emancipatie.'' Weer thuis in Gummersbach trommelde Habermas enkele vrienden bij elkaar en samen gingen ze bij leraren van hun oude school langs om te vertellen dat ze weer leren wilden. Kennis en emancipatie zouden voor Habermas altijd bij elkaar blijven horen. Om je als mens vrij te maken van natuurlijke en maatschappelijke dwang heb je inzicht en kennis nodig. Kennis en wetenschap zijn nooit waardevrij, maar ze hebben tot doel de mens mondiger te maken. Habermas is de winnaar van een aantal prijzen, waaronder de Kyoto-prijs, een soort Nobelprijs. Op 14 oktober 2001 kreeg hij, als 'de meest gezaghebbende Duitse filosoof van de twintigste eeuw', de prestigieuze Vredesprijs uitgereikt op de Frankfurter Buchmesse. Hij is het filosofisch geweten van naoorlogs Duitsland en een van de meest geciteerde, in leven zijnde filosofen. FRANKFURTER SCHULE Al snel kwamen Habermas’ ideeën overeen met die van de Frankfurter Schule. Deze is ontstaan in de jaren ’30 en zet zich in voor de “praktische filosofie”. Zij zeggen dat er geen objectieve kennis bestaat. Kennis is altijd gekleurd door de achtergrond en ideeën van de kenner. Vaak wordt de leer van deze school opgedeeld in drie fases. Één van die fases is het verloop van optimisme naar pessimisme. Habermas blijft altijd positief. Hij zorgt voor nieuw optimisme. Habermas gelooft weer in de revolutie. Niet van de arbeiders maar van "randgroepen" zoals zwervers, werklozen en studenten. Habermas verwijdert zich echter nog verder van Marx en ontwikkelt een eigen maatschappijtheorie: de theorie van communicatief handelen. Gedeeltelijk geïnspireerd op het werk van Max Weber bouwt Habermas een theorie over de geschiedenis als de ontwikkeling van de rationaliteit. Hij begint daarvoor met een nieuwe definitie van waarheid. Waarheid is niet alleen objectieve kennis, maar wordt meer gedefinieerd door consensus (overeenstemming van gevoelens of opvattingen, het harmoniemodel). Habermas breidt ook het begrip rationaliteit uit. Dit wordt ook wel het communicatief handelen genoemd. Dit houdt in dat het handelen niet doelgericht of strategisch moet zijn, maar gericht op wederzijds begrip. Mededelingen moeten niet alleen waar zijn (overeenstemmend met de feiten), maar ook juist (overeenstemmend met normen) en waarachtig (overeenstemmend met gevoelens). Dergelijk handelen is een noodzakelijke voorwaarde voor een functionerende democratie. Op de kritische maatschappijtheorie van Jürgen Habermas werd vanuit feministische hoek heel wat kritiek geleverd. Habermas zou in zijn werk een te eenvormig beeld schetsen van de moderne maatschappij, waarbij hij het zichtbaar voortleven van seksistische vooroordelen en rolpatronen volledig zou negeren.
RATIONALISME IN HET KORT Het rationalisme gaat ervan uit dat het denken de doorslag geeft bij het vaststellen van de waarheid van een uitspraak. Denk aan het volgende voorbeeld: 'De man lijdt aan griep'. Deze uitspraak kan niet alleen op de gegevens gebaseerd worden die empirisch verkregen worden, want de kennis van de arts speelt eveneens een rol. Zonder zijn kennis over de verschijnselen van griep, kan nooit met zekerheid vastgesteld worden waaraan de man lijdt. Ik zie een aantal symptomen en ik oordeel dat de man griep heeft. SAMENVATTING VAN HABERMAS’ THEORIE Te midden van alle culturele verschillen tussen mensen en ondanks alle totalitaire rampen van de twintigste eeuw is er de mogelijkheid van het rationele gesprek. In ieder feitelijk gesprek over de waarheid van uitspraken of de juistheid van normen speelt het beginsel van redelijke overeenstemming mee. Het rationele gesprek is in zijn ogen geen utopisch ideaal, geen illusie die schetst hoe mensen zouden moeten samenleven. Levenservaring -hazenlip, bevrijding- maakte van Habermas een rasoptimist, een echte idealist. Hij ziet altijd lichtpunten. Demonstreert tegen atoomwapens (1958) en de inval in Irak vorig jaar. Vertrouwt erop dat mensen elkaar kunnen begrijpen en tot overeenstemming komen; zijn hoofdwerk heet dan ook 'Theorie des kommunikativen Handelns' (1981). Wie iets zegt, doet niet alleen een uitspraak over de natuurlijke of sociale werkelijkheid, maar doet ook een beroep op zijn medemensen. Taal beschrijft niet alleen, maar claimt ook geldigheid, wil overtuigen. Taalgebruik is een vorm van handelen. En dat handelen kan rationeel getoetst worden: op waarheid, juistheid en waarachtigheid of echtheid. Tegen alle postmoderne relativisme en scepticisme in is Habermas altijd een verdediger gebleven van het project van de Verlichting en heeft hij juist geprobeerd om het idee van rationaliteit uit te breiden tot ver buiten de wetenschap. Zo ongeveer alles wat mensen beweren is rationeel te toetsen. Daar ziet Habermas de grondslag liggen voor een kritische maatschappijtheorie. Taal als middel om iets te bereiken is een moderne verworvenheid, maar die rol mag niet alles gaan overheersen, vindt Habermas. Hij verdedigt de vrije dialoog, waarbij macht geen rol speelt. Tegenover het 'systeem' van de economie en de politiek stelt Habermas de waarde van de alledaagse 'leefwereld' van verantwoordelijke en solidaire individuen. Habermas is altijd de gevoelige gymnasiast gebleven die tegenover de kinderlijke wreedheid van de basisschool de beschaafde omgang met begrijpende mede-gymnasiasten idealiseert. Dat is een duister punt in Habermas' theorie: mensen kunnen wel beschaafd met elkaar omgaan, maar waarom zouden ze het ook doen? Habermas adviseert 'blijf in gesprek' -maar wat als mensen dat niet willen? Dat Habermas’ zo veel faam verworven heeft is eigenlijk een wonder, want de grote filosoof van de communicatie is zelf bepaald geen echte communicator. Niet echt charmant, geen tv-personality, zijn toespraken zijn oersaai en voor de betogen in zijn boeken gebruikt hij ingewikkelde zinnen. Zelfs in interviews volgt op eenvoudige vragen een lange, moeilijke monoloog. Maar voor wie toch de moeite neemt zich daar doorheen te worstelen, valt Habermas goed te volgen. Uiteindelijk is het nooit duister wat hij zegt. Dat een zo ingewikkelde filosoof nog steeds zoveel reacties oproept, is misschien wel een hoopgevend teken van de kritische kracht van het woord.