Hoofdstuk 7

G R I E K E N L A N D Myceense beschaving: 1600-1200 v. Chr. - 1876: Heinrich Schliemann groef Mycene op de Peloponnesus op en ontdekte dodenmasker
Myceners - Rond 2000 v. Chr. vanuit noorden binnengevallen - Rond 1600 v. Chr. grote bloei door o.a. contacten hoogontwikkelde Kreta - In 16e of 15e eeuw v. Chr. Knossos veroverd - Met Egypte en Klein-Azië handelscontacten - Krijgshaftig en rijk volk - Administratie met kleitabletten in Lineair-B (Michael Ventris, 1953) - Rond 1200 neergang door 1. zwakte economie 2. onderlinge rivaliteit verschillende vorsten 3. invallen vanuit noorden (Doriërs) - Vluchtten naar Egeïsche Zee en westkust Klein-Azië Donkere eeuwen: alleen techniek van de ijzerverwerking
Herinnering aan Myceense beschaving door rondreizende dichter-zangers en in sagen en legenden

Archaïsche tijd: 750-500 v. Chr. - Archaïsch > archaios (oud) - Toenemende kwaliteit in 1. keramiek 2. beeldhouwkunst 3. architectuur - Weer schrijven – eigen alfabet gebaseerd op dat van Feniciërs
Opkomst Griekse polis - Polis: gemeenschap, eenheid, staat, onafhankelijk van anderen - Polis in 1. bergdal 2. kustvlakte 3. eilandje - Bekendste poleis: Sparta, Argos en Corinthe op Peloponnesus; Athene in Attica; Thebe in Boeotië; Milete en Ephese aan Jonische kust - Dienst uitgemaakt door kleine groep aristocraten (konden paard en wapenuitrusting kopen) en bezaten land en militaire macht Kolonisatie - Gebiedsuitbreiding door bevolkingsgroei, b.v. Sparta onderwierp Lakonië + Messenië, Argos: Argolis en Athene: heel Attica - Kolonies: Syracuse op Sicilië, Neapolis (Napels) in Z-Italië, Massilia (Marseille) in Z-Frankrijk, Byzantium (Istanbul) aan Bosporus - Kolonies werden ook onafhankelijk - Kolonies hebben Griekse cultuur verbreid Interne spanningen en optreden tirannen - Door ontwikkeling handel 1. verschillen in rijkdom nam toe 2. echt rijken zich als adel gedragen 3. spanningen binnen kring aristocraten -> vaak staatsgreep - Staatsgreep, iem. gesteund door 1. vrienden 2. huursoldaten (vaak) 3. volk - Turannoi: Periander van Corinthe, Polycrates van Samos Athene in Archaïsche tijd Eerste wetgevers: Draco en Solon - Na ong. 650 grote spanningen arm-rijk en tussen aristocratische families onderling - Draco (rond 620) aan macht: rechtsregels schriftelijk vastgelegd, ‘draconische wetten’: streng - Atheners in macht van adel door armoede; om staatsgreep te voorkomen: Solon (590) - Solon: 1. ‘seisachtheia’ = afschudding v/d schulden (schulden kwijtgescholden, slaven vrij of teruggekocht uit buitenland) 2. geen slavernij meer om schuld te betalen 3. burgerij in 4 vermogensklassen verdeeld: bezit doorslaggevende factor voor politieke invloed 4. positie van ekklesia versterkt: zij koos voortaan de hoogste magistraten, de archonten en ekklesia ging als rechtbank fungeren - Problemen niet voorbij Tirannen: Pisistratus, Hippias, Hipparchus - 546 v. Chr.: Pisistratus doet staatsgreep - Tamelijk mild regime had hij: wetgeving Solon bleef bestaan, kleine boeren met geen land (meer) gesteund met leningen en grond, reorganisatie religieuze feesten (Panathenaeën + Dionysia), bouwactiviteiten (werkgelegenheid), wijn- en olijfbouw + export olijfolie tot ontwikkeling - 528: Hippias + Hipparchus volgen hun vader op - 514: Hipparchus vermoord door Harmodius + Aristogiton - 510: Hippias’ regering viel door militaire steun van Spartanen aan aristocratische oppositie
Democratie - Cleisthenes, lid van oudste adellijke Atheense families, aan de macht -> grondlegger democratie - Doordat zelfbewustzijn van demos onder turannis was gegroeid gaf hij aan demos politieke macht - 508/7: Attica in tien phylen (districten) verdeeld, uit elke phyle 50 mannen (door loting) voor zitting in Boule - Loting bedoeld om invloed van omkoperij en demagogie tegen te gaan - Boule: dagelijks bestuur en bereidde voorstellen voor ekklesias voor
Sparta in Archaïsche tijd Militaire staat - Spartanen: Doriërs die zich aan einde Myceense beschaving gevestigd hadden in Griekenl. - Oorspronkelijke bewoners tot horigen gemaakt - 3 groepen in Sparta: 1. ‘echte’ Spartanen (Spartiaten) met burgerrecht 2. Perioiken (omwonenden) geen burgerrecht + alleen in eigen steden autonoom 3. Heloten: onderworpen bevolking - Op 7 jaar jongens verder door Staat opgevoed tot geharde soldaten Bestuur - Leiding bij Gerousia, raad van 28 mannen van minstens 60 jr. - 2 koningen, weinig politieke macht. Taak: leger aanvoeren in oorlogstijd - Apella: volksvergadering – weinig invloed - Ephoren (Opzichters), gekozen door Apella toot dagelijks bestuur - Monarchie vertegenwoordigd door 2 koningen, aristocratie door Gerousia en democratie door Apella en Ephoren -> mengconstitutie Grieken in Klein-Azië - Griekse steden in Jonië in Archaïsche tijd voorsprong op steden in Griekenland - Steden stonden in bloei in late 7e en 6e eeuw voor Chr., door contacten met achterland (voornamelijk Lydië) en overzeese handel - Op cultureel gebied voorsprong - Eerste helft 6e eeuw: Griekse steden onderworpen door Lydiërs (voltooid in 560): niet drukkend, alleen soldaten leveren in oorlogstijd - 547: Cyrus (eerste Perzische koning) versloeg Lydische Croesus. Zo Lydië (en Griekse steden) ingelijfd bij Perz. Rijk: Grieken belasting betalen en geregeerd door tirannen - 500 tot 494 v. Chr.: Jonische Opstand -> verloren in zeeslag en Milete verwoest - Perzische koning Darius was boos op Atheners, die Joniërs geholpen hadden in strijd tegen Perzen – Grieken overwonnen
Klassieke periode: 500-323 v. Chr. Perzische Oorlogen: 490-480 v. Chr. - 490 v. Chr.: Darius aanval op Grieken (m.n. Athene). Perzen hadden vloot bij Marathon, verslagen door Atheners o.l.v. Miltiades - 480: Xerxes (zoon Darius) trok met groot leger over Hellespont en ook vloot voer mee om Griekenland vanuit noorden aan te vallen - Meeste Griekse poleis samenwerken. Themistocles initiatief genomen bouwen vloot - Grieken probeerden Perzen tegen te houden bij Thermophylae (bergpas Midden-Griekenland) -> mislukte - Attica en Athene onbeschermd: Atheners evacueerden mensen + vee naar eiland Salamis - Athene door Xerxes verwoest - In baai van Salamis Perzische vloot (o.l.v. Themistocles) verslagen - 479: Bij Plataeae Perzische landleger verslagen
Athene in hoofdrol - Attisch-Delische Zeebond opgericht na strijd Perzen en Jonische steden bevrijd - 464: opstand Heloten in Messenië -> na 4 jr. onderdrukt - 461: oorlog Sparta-Athene - 449: Perzen erkenden vrijheid Jonische steden en vrede getekend - 446: vrede met Sparta - 446-431 v. Chr. Atheense bloei (politiek en militair, economisch, cultureel opzicht) Peloponnesische Oorlog: 431-404 v. Chr. - 431: Peloponnesische oorlog, hele Griekse wereld erin betrokken. Spartanen: landleger, Athene: zee - 431: Spartanen Attica binnen -> richtten grote schade aan landbouw aan. Bevolking bijeengebracht binnen de ‘lange muren’ (rond gebied Athene en haven Piraeus) - 429: Pericles stierf door pestepidemie binnen muren - 421: vrede gesloten - 415: Alcibiades bewoog Atheners voor militaire expeditie naar Sicilië - Alcibiades naar Sparta; haalde Spartanen over Syracuse (door Atheners belegerd) te hulp te komen - 413 - Spartanen (o.l.v. Alcibiades) bezetten fort Decelea en ondermijnden van daar de Attische land- en mijnbouw - Spartanen zochten contact met Perzen: kregen financiële steun - 405: Slag bij Aigospotamoi aan de Hellespont: Atheners verslagen (door Spartaanse admiraal Lysander) - Attisch-Delische Zeebond opgeheven, lange muren afgebroken, democratie afgeschaft - Pro-Spartaans bewind ervoor in de plaats, Athene leidende positie verloren Ondergang van de vrije stadstaten: 404-338 v. Chr. - Na 404 geen van de poleis kon Grieken tot eenheid brengen. Sparta te weinig soldaten voor leidende positie - Na een jaar oligargisch bewind Sparta omvergeworpen door Athene: Athene werd belangrijkste economische en culturele centrum van Griekenland - Thebe kwam op - De Perzen steunden dan weer Athene, dan weer Sparta en kregen Griekse steden aan Jonische kust weer onder heerschappij - 371: slag bij Leuctra. Spartaanse leger door Thebanen olv Epaminondas verslagen, Heloten in Messenië bevrijd door Thebanen - 362: Epaminondas overlijdt - Macedonië (geregeerd door koningen) met koning Philippus 1. moderniseerde leger 2. maakte zich meester van goudmijnen in Thracië 3 onderworp Griekenl. binnen enkele jaren - 338 v. Chr. slag bij Chaeronea: Philippus versloeg Ahteners + Thebanen en richtte Corinthische Bond op. Vrije poleis waren voorbij - 336: Philippus vermoord
Alexander de Grote en de tijd van de Hellenistische rijken Alexanders wereldrijk - Koning Philippus opgevolgd door zoon Alexander, die wereldrijk van Balkan tot Indus stichtte - 334: Alexander naar Klein-Azië: versloeg leger van Perzische stadhouders en jaar later Perzische hoofdmacht o.l.v. Darius III - Phoenicië en Egypte veroverd - 331: slag bij Gaugamela: overwinning op Perzen - 325: hij stond aan Indus, maar soldaten van Alexander weigerden verder te gaan - 324: keerde terug naar Babylon en overleed jaar later (33 jr oud) Tijd van Hellenisme - Bijna gelijk na dood Alexander rijk uiteen; machtsstrijd tussen generaals (zij waren diadochen = opvolgers Alexander) - Er ontstonden enkele rijken, belangrijkste: · Ptolemaeënrijk in Egypte, gesticht door Ptomelaeus I; · Seleucidenrijk in Azië, gesticht door Seleucus I; · Macedonië, gesticht door Antigonus; feitelijk ook Griekenland onder Mac. invl.sfeer · Koninkrijk Pergamum (losgemaakt rond 260 in Westen Kl.-Azië onder Attalus I van Seleucidenrijk) - Tot rond 200 v. Chr evenwicht tussen deze rijken - Stadsstaten vervangen door koninkrijken (poleis bestonden nog wel, niet meer vrij) - Hellenisme: periode na dood van Alexander, vermenging Gr. Cultuur + oosterse - Griekse taal in Hellenistische rijken; in Kl.-Azië + paar grote steden: spreektaal Ondergang Hellenistische rijken - Rond 200 v. Chr. Romeinen aandacht op Hellenistische rijken - 146: heel Macedonië en Griekenland bij Rom. Rijk ingelijfd - Resten van rijk Seleuciden in 64 v. Chr. door Pompeius aan Syria (Rom. provincie) toegevoegd - 30 v. Chr.: Egypte, rijk Ptolemaeën, verloor onafhankelijkheid - Jaar daarvoor Antonius + Cleopatra verslagen door Octavianus
R O M E Koningstijd: 753-509 v. Chr. - Heuvels Palatinus, Quirinalis en Esquilinus in 9e eeuw v. Chr. al bewoond - 1e koning : Romulus, 2e koning : Numa. – veel gedaan op gebied bestuur en religie van nieuwe stad - 3 laatste koningen waarschijnlijk Etrusken (hoogstaand volk) - Afwateringskanaal (Cloaca maxima) legde moeras tussen heuvels droog voor Forum Romanum - Etrusca disciplina: kunst van het voorspellen van toekomst (door Etrusken geleerd) Eerste fase v/d republiek: ca. 500-270 v. Chr. Standenstrijd + onderwerping Italië - Tegen 500 v. Chr. Tarquinius Superbus (wrede tiran) verdreven door Romeinen + van Etrusken bevrijd - Republiek begon: Macht koning overgenomen door 2 consuls, grootste politieke macht in handen van ‘de Raad van Ouden’ (senaat) -> daarin hoofden aanzienl. fam. - Standenstrijd patriciërs-plebejers. Patriciërs: bezaten grond, bestuur + rechtspraak - Rijke plebejers eisten invloed op bestuur van de staat, soms daaraan toegegeven, nl.: · 494 v. Chr. instituut v/d volkstribunen ingesteld: functionarissen recht veto over maatregelen van consuls en andere magistraten · 450 bestaande gewoonterecht vastgelegd in ‘wetten van de twaalf tafelen’ -> halt roepen willekeur (patricische) rechters · 367 een van de twee consuls moest plebejer zijn · 287: lex Hortensia: besluiten vergadering plebejers kregen kracht van wet en werden bindend voor hele volk -> einde standenstrijd Machtsverhoudingen - Formeel gezien meeste macht bij volksvergadering (manlijke burgers): kozen bestuurders + namen besluit over wetsvoorstellen van magistraten - Macht magistraten beperkt door slechts 1 jaar in functie + minstens 1 collega - Senaat werkelijke macht - Clientela-systeem: stond veranderingen in de wseg - Senatoren: patroni. Volk: clientes. Clientes ontvingen materiële steun van patroni, maar moesten patronus bij verkiezingen steunen - Uit patricische en rijke plebejische families: nobiles (aanzienlijken) - Jaarlijks magistraten gekozen. Van laag naar hoog deze ambten: Magistraten Aantal Functies
Quaestoren 2, later 8, nog later 20 Beheer staatsfinanciën
Aedilen 4 Politie + brandweer, toezicht op markt + korenvoorziening, organisatie van spelen
Praetoren 2, later 4, nog later 8 Rechtspraak; bestuur provincies (als propraetoren) Consuls 2 Opperbevel leger; openb. Orde,; algemeen bestuur; bestuur provincies (als proconsuls) Censoren 2 (om de 5 jaar; ambtstermijn: 1,5 jaar) volkstelling + indeling van vermogensklassen; aanvulling v/d senaat tot 300 leden; aanbesteding van openbare bouwprojecten Strijd om macht in Italië - Gedurende eerste eeuwen: Romeinen moesten onafhankelijkheid veiligstellen tegen omringende volken, m.n. Latijnse steden en volksstammen van Aequi, Volsci en Samnieten - 386: Rome verwoest door inval Gallische stammen - Begin 3e eeuw: Romeinen heer en meester over vasteland Italië ten zuiden van de Po - 270: Griekse steden in het zuiden onderworpen door Rom. - Over bleven: Rome en Carthago (rijke en machtige handelsstad kust N-Afrika) Romeinen veroveren Middellandse-Zeegebied: ca. 270-133 v. Chr. Rome en Carthago: strijd tussen grootmachten: 264-146 - Oorlogen Romeinen-Carthagers: Punische Oorlogen( 264-241, 218-201, 149-146) - Carthagers (Puniërs) verloren 1e oorlog o.l.v. Hamilcar Barcas -> Sicilië wordt bezit Romeinen, later Sardinië + Corsica. Carthagers veroveren grote delen Spanje: zilvermijnen daar en werving huurlingen voor Carthaagse leger - 218 2e Punische oorlog o.l.v. Hannibal (zoon v. Barcas) door onbetrouwbaarheid Carthagers (spreekwoord geworden: Punica fides) - Hannibal met leger (ook olifanten erin) trok Alpen over en viel N-Italië binnen - 216: Hannibal leverde verpletterende nederlaag bij Cannae - Sommige Romeinen liepen over naar Hannibal - Hannibal niet goed bevoorraad doordat Rom. vloot zeeën rond Italië beheerste - 206/207: Romeinse veldheer P. Cornelius Scipio maakt definitief einde aan Carthaagse dreiging vanuit Spanje en trok in 204 naar Afrika met leger - 202: Hannibal door Scipio bij Zama verslagen; Scipio kreeg eretitel Africanus - 201: vrede getekend: Carthago verloor al haar buitengewesten, oorlogsvloot, moest grote schatting betalen - Oorzaak 3e Punische Oorlog: angst voor Carthago - Scipio Aemilianus (adoptief kleinzoon van Scipio Africanus) vernietigde stad Carthago; overlevenden (50000) als slaven verkocht en Africa aan Rom. Rijk toegevoegd. Rome en Hellenistische wereld - 214: Macedonische koning Philippus V ging coalitie aan met Hannibal – begin militaire confrontatie - In eerste helft 2e eeuw door 4 Macedonische oorlogen: Macedonië bij Rom. Rijk ingelijfd - 133: door koning Attalus III werd Pergamum per testament geschonken: werd provincie Asia - Rom. namen Griekse cultuur over: Romeinen kwamen als bestuurders of militaire leiders in Hellenistische gebieden, Griekse artsen + huisleraren in Rome en Gr. filosofie invloed
Crisis en burgeroorlog: 133-31 v. Chr.
Sociale omwentelingen - Voor oorlog met Hannibal: Romeinse boeren produceerden voor eigen gebruik. - Na oorlog: veel boeren leven verloren, landerijen verwoest door Hannibal - Verlaten boerderijen in handen van rijke senatoren en equites (ridders, 2e stand Rom. burgerij) -> zo steeds meer in handen grootgrondbezitters - In Rome vormde bezitloos stadsproletariaat (kon wegens armoede geen deel uitmaken Rom. leger) - Clientes (bezitloze burgers) onder bescherming rijke patroni in ruil voor politieke steun Hervormingsvoorstellen - 133-121: Gebroeders Tiberius en Gaius Gracchus kwamen met voorstellen tot hervorming. Zij wilden: 1. grootgrondbezit beperken 2. vrijkomende land verdelen over proletariërs - Daartegen was grootste deel senatorenstand: 1. materieel bezit bedreigd 2. vreesden aantasting van macht senaat ten gunste van de volksvergadering - 2 stromingen: populares, in voetsporen v/d Gracchen – wendden voorstellen tot volksvergadering
optimates: via senaat werkten zij Burgeroorlog - Eind 2e eeuw: de popularis Marius voerde legerhervorming door en nam proletariërs tegen betaling op in legioenen. Loyaliteit (= trouw aan verplichting of bintenis) soldaten ging 1e plaats uit naar generaals i.p.v. senaat - 88-87: Senaat belastte de optimaat Sulla met commando van militaire operatie in oosten. Volksvergadering kende dit commando aan Marius toe. Sulla won. - 82: Sulla werd dictator -> zorgde voor aant. Wettelijke maatr. Positie optimaten versterken - 79 Sulla trad vrijwillig terug - 49: Nieuwe burgeroorlog: machtsstrijd Caesar-Pompeius. Aan kant Pompeius: senaat. Aan kant Caesar: populares. Pompeius dood. Caesar alleenheerser - 44 (maart): Caesar vermoord door groep senatoren olv Brutus en Cassius Einde Republiek - 43: Caesar-partij olv Marcus Antonius, C. Octavianus (achterneef Caesar, geadopteerd) en generaal Lepidus -> wilden orde staat herstellen - 42: slag bij Philippi: moordenaars Caesar verslagen en Antonius ging orde op zaken stellen in oosten, Octavianus in westen en Lepidus buitenspel gezet - 37: Antonius met Cleopatra in huwelijk (was al getrouwd met Octavia, zus van Octavianus) - 31: zeeslag bij Actium: Antonius en Cleopatra verslagen door Octavianus. Octavianus ging Rom. rijk regeren -> Republiek ten einde Eerste eeuwen keizertijd – Augustes, 1e keizer Rom. rijk: 27 v. Chr.-14 n. Chr. - Octavianus kreeg gezag (auctoritas) door einde maken aan burgeroorlogen en wilde vrede + herstel - Noemde zich Divi filius (de zoon van een god) en gens Iulia had stammoeder godin Venus - 27 v. Chr. Octavianus krijgt titel Augustus (de Verhevene) en bevoegdheden vastgesteld + bekrachtigd door senaat - Augustus gebruikte titel princeps - Was trots in zijn Res Gestae (verslag van zijn daden) - Zorgde overal voor vrede: Pax Augusta

Vanaf nu zijn jaartallen na Chr. tenzij anders vermeld! - 14 n. Chr.: Augustus stierf Culturele bloei onder bewind Augustus - Augustus wilde ook virtutes (oude Rom. deugden) doen herleven en belang van godsdienst (bouwde ook tempel voor Divus Iulius (vergoddelijkte Julius Caesar)) - Bloei van kunst en literatuur. Dichters door steun van Maecenas (naaste medewerker keizer) vrijgesteld om zich geheel aan poëzie te wijden - Dichters: Vergilius, Horatius. Ook schreef Livius in 142 boeken geschiedenis Rome (Ab Urbe Condita) - In architectuur + beeldhouwkunst: machtsvertoon, b.v. Ara Pacis Augustae (9 v. Chr.) Augustus’ opvolgers: het Julisch-Claudische huis: 14-68 - Stiefzoon Tiberius volgde Augustus op (14-37): zijn verhouding met senaat gespannen - Opgevolgd door achterneef Caligula (37-41): despoot, werd vermoord - Opgevolgd door oom Claudius (41-54): werd geestelijk niet helemaal volwaardig beschouwd; voegde Brittania aan rijk toe; had slechte verhouding met senaat; veroordeelde in 48 zijn vrouw Messalini ter dood (zij had verhouding met aristocraat en wilde hem vermoorden); trouwde met nicht Agrippina (bracht zoon mee uit vorig huwelijk: Nero); werd vergiftigd door Agrippina (voor het geval hij eigen zoon als opvolger zou aanwijzen) - Opvolger Nero (54-68): was 16 jr.; eerste 5 jr. van bewind door adviseurs uitgeoefend (b.v. filosoof Seneca); liet in 59 moeder Agrippina vermoorden; liet reeks processen wegens majesteitsschennis voeren om eigendommen veroordeelden te krijgen; bouwde kolossaal paleis na enorme brand Rome in 64; bracht Seneca ter dood (beschuldiging complot tegen hem); in 68 keerden legers en keizerlijke garde zich tegen hem. Galba, gouverneur van een van de provincies in Spanje werd keizer
Vierkeizerjaar: 68-69 - Galba aan macht gekomen door keizerlijke garde (praetorianen) - Otho liet Galba doden en steun praetorianen en werd keizer - Otho in N-Italië verslagen -> zelfmoord - Opgevolgd door Vespasianus
Flavische dynastie: 69-98 - Titus Flavius Verspasianus (69-79) zorgde voor: rust, financiën op orde, o.a. Colosseum gebouwd - Opgevolgd door zonen Titus (79-81) en Domitianus (81-96) - Domitianus vermoord door groep samenzweerders o.l.v. zijn vrouw + 2 officieren keizerlijke garde - Opgevolgd door Nerva (96-98) Adoptiekeizers: 98-192 - In 2e eeuw opvolging door adoptie - (geadopteerde dus) Trajanus (98-117): bekwaam en energiek; Rome grootste omvang onder hem - Opvolgers: Hadrianus (117-138), Antoninus Pius (138-161) en Marcus Aurelius (161-180) - Opvolger (nu zoon van Aurelius) Commodus (180-192) : slecht keizer ; in 192 vermoord
Late keizertijd: 193-476 – 3e eeuw: dynastie v/d Severi en soldatenkeizers - Opvolger Commodus: Septimius Severus - Toenemende druk op grenzen, vooral kant Germanen - 235: uitsterven dynastie (= regerende familie) alles mis: aan grenzen oorlog, economie hard achteruit en geen algemeen erkende machthebber meer -> soldatenkeizers (keizers die alleen op legers steunden) - Uiteindelijk kwam aan einde van de eeuw Diocletianus (284-305): vergaande bestuurlijke + economische hervormingen -> Rom. rijk gesplitst in westelijk + oostelijk deel
4e + 5e eeuw: christendom, volksverhuizingen en val West-Romeinse rijk - Begin 4e eeuw: Constantinus keizer (naam werd: Constantijn de Grote (306-337)): christelijke keizer - 313: Edict van Milaan: christendom zelfde rechten als andere godsdiensten - 380: Christendom tot staatsgodsdienst verheven -> andere religies verboden + bestreden - Christendom meer aanhangers en beginnende volksverhuizingen - 2e helft 4e eeuw: Romeinen niet meer in staat Germaanse volkeren buiten grenzen - Omstreeks 400: rijk definitief in tweeën - 476: Laatste Romeinse keizer afgezet. Odoaker (Germaan) werd koning v/d Germanen in Italië. West-Romeinse rijk ten einde - 1453: hoofdstad Oost-Romeinse rijk, Constantinopel, door Turken ingenomen