A. De schrijver en zijn werk
Auteur: Dirk Ayelt Kooiman
titel: Montyn
eerste jaar van uitgave : 1982
druk: de zesde druk
uitgever: De Harmonie
jaar van uitgave: 1989
Biografische gegevens
Dirk Ayelt Kooiman werd op 1 januari 1946 in Amsterdam geboren. In deze stad woont hij nu nog steeds. Na het doorlopen van een lagere school bezocht hij enige tijd het Gereformeerd Gymnasium en enkele mulo's. In 1969 slaagde hij voor het staatsexamen gym-nasium. Aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, waar zijn vader kerkgeschiedenis doceerde, studeerde hij enige jaren geschiedenis en filosofie. Kooiman maakte van 1968 tot 1972, toen het ophield te bestaan, deel uit van de redactie van soma. Vanaf de oprichting, eind 1973, is hij redacteur van "De Revisor". Behalve in deze bladen publiceerde hij literair werk, interviews en essays in onder meer "Haagse Post", "Vrij Nederland", "N.R.C. Handelsblad", "de Volkskrant" en "de Nieuwe linie". Kooiman heeft zich vooral de laatste jaren beziggehouden met het schrijven van filmscripts, waarvan dat voor Orlow Seunke's "prettig weekend, meneer Meyer" (1978, Vara-tv) het bekendste is. Voor zijn novelle "De grote stilte" ontving hij in 1977 de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs uit handen van de Maatschappij der Nederlandse let-terkunde. Een enkele maal publiceerde hij onder het pseudoniem
Gerret Kooy. Enkele andere boeken van hem zijn "Souvenirs", "De Grote Stil-te", "De vertellingen van een verloren dag", "Manipulaties" en "Prettig weekend, meneer Meyer" In "Een romance"(1973)wordt vert-eld hoe de hoofdper-soon een feestje bezoekt in het huis van een vroegere studiegenoot en daarbij herinnert wordt aan een aantal gebeurtenissen die zes jaar geleden hebben plaatsgevonden. Door de weergave van de gebeur-tenissen wordt duidelijk dat alles door onzekerheid wordt be--heerst. Het boek "De terugkeer" gaat over de artistieke terugkeer van een schilder. Deze leed onder een jarenlange blokkade, er kwam niets meer uit zijn handen. Zelfs de herinnering aan de tijd waarin dat wel het geval was vervaagde. Alles stond stil... Plotseling haalt hij tientallen oude schilderijen tevoorschijn. Hij brengt deze onder de aandacht en met dia's van dat werk gaat hij bij zijn vroegere galeriehouder langs die er geen enkele belangstelling voor opbrengt en alleen vraagt of het recent is. Op het laatst vindt hij rust als hij zijn oude schilderijen succesvol op een nieuwe manier heeft overgeschilderd. Hij kan het weer. "De afwezige" gaat over de nooit uitgeklaarde relatie tussen een vader en zijn zoon. De gaat dood en de zoon bedenkt dat het nooit echt tot een verzoening is gekomen. Niet dat daar reden toe was, want ze kenden elkaar amper. De toenaderingspogingen leken ook al niets opgeleverd te hebben. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? is de vraag die naar boven komt. Maar de zoektocht naar het antwoord verloopt lusteloos, alsof de vraag gesteld moest worden. In Montyn wordt de biografie van een schilder, genaamd Jan Montyn (geboren 1924), verteld, waarin zijn oorlogservaringen cen-traal staan. B Analyse van de inhoud van het boek

Korte inhoudsweergave
Het verhaal begint in Thailand. Hier praat Jan Montyn met Ted, een oude oorlogsveteraan, en kijkt op zijn leven terug. Jan is opgegroeid in Oudewater. Zijn ouders zijn erg gelovig. Zijn vader is zelfs priester bij deze orthodox-protes-tante gemeente. Jan heeft een hekel aan dat geloof gekregen, en breekt ermee. Hij blijft wel bij z'n ouders wonen. Tijdens de bezetting wordt Jan lid van de jeugdstorm, de jeugdaf-deling van de NSB. Daar ontmoet hij Hein. Samen gaan ze twee keer op kamp in Oostenrijk als training om soldaat te worden. Als ze weer thuis zijn besluiten ze bij de Duitse marine te gaan. Ze komen op een mijnveger terecht en lijden bij de tweede keer uitvaren schip-- breuk. Ze worden naar het Koerland gestuurd om in de loopgraven te vechten tegen de Russen. Dit is de eerste keer dat Jan echte zware trau-ma's op-loopt. Hein overleeft het niet en hij alleen omdat hij gewond raakte en weg mag omdat hij niet meer in staat is om te vechten. Hij krijgt twee weken verlof en gaat terug naar Oudewa-ter. Daar is hij echter niet meer welkom omdat hij de Duitsers heeft geholpen. Na zijn verlof moet Jan opnieuw tegen de Russen vechten. De oorlog is dan al bijna voorbij. Ze worden teruggedreven en Jan wordt krijgsgevangene. Hij ontsnapt en meldt zich aan bij het Franse vreemdelingenlegioen. Hij voelt zich er niet "thuis" en ontsnapt weer. Hij gaat naar Vught en geeft zichzelf aan. Hij moet de gevangenis in. Als hij uit de gevangenis komt gaat hij bij z'n vader in de zaak werken. Iedereen kijkt hem met de nek aan en daar kan Jan niet tegen. Hij meldt zich in 1950 aan als vrijwilliger die ingezet worden bij de Koreaanse oorlog. Hij raakt weer gewond en komt terecht in een ziekenhuis in Tokio waar hij Yoshika ontmoet met wie hij trouwt. Yoshika vindt een andere man en Jan gaat terug naar Nederland waar hij nu als held wordt ontvangen. Hij kan nergens rust vinden en nu hij eenmaal niets meer om handen heeft komen de beelden van de oorlog steeds naar boven. Hij besluit beroepssoldaat te worden en hij krijgt van zijn overste de opdracht een Grenadiers-museum in te richten. Hij misbruikt zijn tekentalent om schilderijen te vervalsen en te verkopen. Ook organiseert hij feesten voor rijke lui en huurt daarvoor hoertjes in. Deze feesten, die soms dagen doorgaan, lopen vaak uit op een orgie. In deze tijd doet Jan alles wat God verboden heeft. Na een mislukte zelfmoordpoging wordt Jan opgepakt en doorges-tuurd naar een psychiatrische inrichting waar hij zijn levensver-haal op moet schrijven. Dit help hem en wordt op vrije voeten gesteld. Hij gaat in Amsterdam werken en ontmoet Thom, een jongen met wie hij een relatie krijgt. Thom is van huis weggelopen en Jan vangt hem op. Als Thom zelfmoord pleegt gaat Jan Vietnam om daar met kindertransporten te helpen van Vietnam naar Nederland. Terug in Amsterdam ontmoet hij de liefde van zijn leven: Sonja. Ze ver-huizen naar Frankrijk en krijgen hier een dochtertje, Carolynne, voor wie, zoals uit de laatste paar regels van het boek blijkt, het boek geschreven lijkt te zijn. Het vertelperspectief
Het verhaal is helemaal vanuit een ik-persoon geschreven. De ik-persoon in dit verhaal is Jan Montyn. De tijd en de ruimte
Het eerste en het laatste hoofdstuk spelen zich af rond 1975, de tijd dat Jan kindertransporten begeleidde. In de overige hoofd- stu-kken verteld Jan zijn levensverhaal vanaf dat hij een kleine jongen is totdat hij in de psychiatrische inrichting terecht komt. Dat verteld hij chronologisch. Daarna verteld hij alles in flash-back vorm. Dat is van 1957 tot 1975. belangrijkste plaatsen in het verhaal zijn: Het zolderkamer-tje van Jan, Het front, waar hij zijn oorlogstrauma's opliep, en de andere plaatsen, zoals de mijnveger, waar hij geweest is in opdracht van de marine of het leger. Maar ook de plaats die eigenlijk niet in het verhaal voorkomt tot in de laatste paar bladzijden, zijn huis in Frankrijk, is belangrijk. De personages en hun relaties
Jan, de hoofdpersoon van het verhaal, heeft ondanks dat zijn ouders erg gelovig zijn, eerder een afkeer dan een plaats in zijn hart voor het geloof. Hij is erg op zoek naar het avontuur en kan eigenlijk nooit stilzitten. Hij zoekt het gevaar makkelijk op. Hoewel hij goede bedoelingen heeft, doet hij, of heeft hij gedaan, toch slechte dingen, of dingen met een verkeerd doel. Zoals de Duitsers dienen. Hij heeft een tijd in het noodlot gelooft, maar later heeft hij ervan gemaakt: "Omdat het zo gelopen is". Vrienden maken heeft hij zoveel mogelijk proberen te vermijden nadat hij al een paar keer een goede vriend is verloren. Hij is bang om dier-baren te verliezen. Hij kan zich wel goed aan een vrouw overgeven als hij eenmaal verliefd is en zijn hart heeft verloren. Verder is hij bi-seksueel en kan hij enorm goed tekenen en etsen. Dit is ook iets wat steeds terugkomt in het verhaal. Piet is Jans eerste echte beste vriend. Ze deden alles samen. Hij laat Jan ook voor de eerste keer kennismaken met de dood als hij sterft aan kinderpolio. Met Hein maakt Jan zijn eerste avon-turen buitenshuis. Ze zijn altijd samen. Hein is een lange jongen met veel fantasie. Nog meer dan Jan. Hij is wat makkelijker met vrouwen dan Jan, maar hij betrekt Hein wel overal bij. Jan noemt Hein "een man van de wereld". Ze maken veel samen door. De oorlog in het Koerland aan het Oostfront is het laatste geweest. Hein raakt gewond en mocht naar huis maar bezweek aan de verwondingen. Dit schokt Jan heel erg. Thom is een vrolijke jongen. Tenminste, zo lijkt het. Maar onder zijn masker schuilt een hele verdrietige jongeman. Alleen bij Jan laat hij zijn ware ik naar boven komen. Toch kan je niet echt hoogte van hem krijgen. Als je denkt te zien dat hij gelukkig is met zijn relatie met Jan, pleegt hij zelfmoord. Thema's en motieven
Ik denk dat het belangrijkste thema is drang om te overleven. Jan heeft een sterke wil om te overleven. Hij komt een aantal keren beangstigend dicht bij de dood, maar weet altijd op het nippertje te overleven De motieven zijn: * Wat een oorlog met iemand kan doen. In het geval van Montyn is dat heel veel. Hij kan 's nachts niet meer slapen, hij raakt aan de drank, hij beleeft de oorlog steeds opnieuw... * Identiteitsproblemen
Als Jan na de oorlog een baan krijgt als museum-oprichter, gaat hij een soort dubbelleven leiden. Je hebt overdag Jan de museum-oprichter, en 's nachts Jan het feestbeest. * Geluk of noodlot
Jan heeft erg vaak oog in oog gestaan met de dood. Hij wist er elke keer op het nippertje en, meestal wonder boven wonder, aan te ontsnappen. Of dat nou geluk, of noodlot is... Uitleg titel
Het boek heet Montyn en dat is de achternaam van de persoon waar het boek om draait. Ook een mogelijkheid is omdat je in het leger nooit bij voornaam, maar altijd bij je achternaam wordt genoemd. Jan Montyn zit een heel groot deel van het boek in het leger en wordt dus alleen Montyn genoemd. Stijlkenmerken
Eén van de kenmerken van de meeste boeken van Kooiman is dat ze een pseudo-autobiografisch karakter hebben. Het boek Montyn is biografisch. Toch zitten er elementen in die verzonnen zijn. Het verhaal is geromantiseerd en misschien zijn door de tijd heen de gebeurtenissen wat vervormd. In zijn boeken laat Kooiman alles weg wat overbodig lijkt te zijn. Dit heeft als gevolg dat er op alle bladzijden van het boek van alles gebeurd. Zijn manier van schrij-ven roept beelden en associaties op. Dat komt waarschijnlijk omdat hij zelfs dingen beschrijft waar je zelf nog niet aan denkt om te beschrijven, maar die toch belangrijk zijn. Hij gebruikt veel paradoxen wat het voor de lezer boeiend houdt. C. De plaats in de literatuurgeschiedenis en de kritiek

1. Plaats in de literatuurgeschiedenis
In de informatie die ik gelezen over Kooiman als schrijver komen verschillende stromingen aan bod waartoe Kooiman gerekend zou kunnen worden. Toch werd wel duidelijk dat hij bij de nieuwe Romantiekers ingedeeld kan worden, en helemaal bij de groep mooischrijvers. Zijn werk wordt vergeleken met dat van Oek de Jong, Frank Kellen-donk, Nicolaas Matsier (mede-oprichter van de "Revisor"), Jeroen Brouwers, Oscar de Wit, Jan Siebelink en Doeschka Meijsing. Het werk van deze schrijvers staat veraf van het Ironisch of Hollands realisme. Om de aandacht van de lezer te behouden gebrui-ken zij geen ironie maar maken zij gebruik van de verbeelding om de betekenis duidelijk te maken. Hierdoor voelen lezers zich meer betrokken bij de hoofdpersonen. Wat zij schrijven komt niet enkel voort uit hun fantasie, maar is ook gebaseerd op wat zelf gelezen of meegemaakt hebben. In het boek Montyn is een documentaire roman. Het is een biogra-fie die Kooiman heeft aangevuld met elementen uit zijn eigen fan- tasie die hij gemengd heeft met dingen die hij zelf heeft meege- maakt of waar hij iets over gelezen heeft. Wat Kooiman nog toevoegt aan zijn werken, is het experimenteren met vertelsituaties. In sommige verhalen gebruikt de schrijver veel witregels waardoor de lezer zelf sommige dingen aan moet vullen. Soms snijdt hij hele personages af waar je weer als lezer zelf genoodzaakt wordt zelf over deze persoon na te denken. 2. De kritiek
Toen ik voor dit onderdeel naar de bibliotheek ging om recensies te halen was ik verbaasd over het geringe aantal recensies dat verkrijgbaar was over het boek Montyn. Er waren er maar twee. Gelukkig dat het recensies zijn waarover iets te schrijven valt en niet, zoals de vorige keer bij "Karakter", alleen een samenvatting van het boek wordt gegeven. Toen ik de recensie van Sus van Elzen van "Knack" gelezen had kwam ik er achter dat ik het op een aantal fronten een andere opvatting heb over het boek en de schrijver dan zij. Zo heeft zij het bijvoorbeeld de hele tijd over de domheid van Montijn. Maar ik denk dat het maar net is hoe het bekijkt. Montijn is bang en ongelukkig in Oudewater. Hij wil gaan vechten. Als je op dat moment echt wilt gaan dan vind ik dat niet dom dan vind ik dat dapper. Ook heeft ze het erover dat Montijn altijd zo'n geluk heeft dat hij elke keer op het randje van de dood wankelt maar telkens overleeft. Natuurlijk is dat geluk, maar in het boek wordt ook gepraat over noodlot en dat is iets waar ik van Elzen niet over hoor. Voor mij komt dat juist heel sterk naar voren. De zin "Een beter bewijs dat Kooiman vroeger niets te melden had, is nauwelijks denkbaar" snap ik niet. Ik bedoel, ik heb helemaal niets van hem gelezen, maar ik heb niet zoiets van: "nou, die kon voordat hij dit boek schreef echt niets presteren op schrij-versge-bied". Dus hoe zij aan het idee komt dat het bewijs is, nee daar ben ik het niet mee eens. Waar ik het wel mee eens ben is alle lovende kritiek die ze levert. Bijvoorbeeld dat de resultaten spectaculair zijn en dat het een goed en leesbaar boek is. Daar moet ik haar op alle fronten gelijk in geven. Met de recensie van Ben Kroon van "De tijd" met ik het meer eens. Hij is erg enthousiast over het boek en maakt dat meerdere malen duidelijk. Een voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld "Het boek Montyn leest als een trein, en wie er eenmaal aan begint, houdt er niet meer mee op. Een fascinerend verhaal boordevol belevenissen, perfect geschreven." Kroon geeft niet alleen z'n mening over het boek, hij denkt er ook dieper over na. Zo beschrijft hij hoe hij mannen die zijn teruggekeerd van het front, net als Montijn zelf, interpreteert. "Ze leven in een eigen werkelijkheid, los van de realiteit, ze hebben te veel beleefd" en "Ze zijn getekend voor het leven." Kroon zegt over het waarheidsgehalte van het boek "Het boek is Montijn in zoverre hij kon worden begrepen door Kooiman". Kroon is er niet van overtuigd dat alles precies zo gebeurd is als in het boek beschreven wordt. Kooiman heeft natuurlijk ook boeken gelezen over de oorlog en Jan Montijn zelf ook. De gebeurtenissen kunnen vervormd zijn door de tijd heen. Kroon blijft echter dolenthousiast en beschrijft uitgebreid wat hij zo goed vindt aan het boek. "Hij heeft daar het verschijnsel angst zo perfect geregistreerd als ik het zelden in een oor-logsboek heb meegemaakt. Geen cliché-motieven maar de feiten zoals Montijn ze uit zijn herinneringen heeft geregistreerd. Met als adembenemend hoogtepunt de evacuatie van de gewonde en koortsach-tige Montijn per schip uit Libau." Ik denk dat we het er wel over eens kunnen zijn dat allebei deze recensenten "Montyn" een zeer geslaagd boek vinden. D. De waardering
Als je begint met het lezen van dit boek kom je meteen achter het geboortejaar van Jan. Meteen drong tot me door dat m'n oma in hetzelfde jaar als Jan is geboren. Als je daarover nadenkt sta je verbaasd wat voor een verschillend leven mensen die even oud zijn kunnen leiden in tijden van oorlog. Dit boek heeft me echt aan het denken gezet. Het thema van het boek wordt meteen in het begin al duidelijk. Het thema is erg mooi verwoord en komt ook erg vaak terug. Ik vind het knap dat Kooiman zo mooi de gevoelens die het thema oproept weet te verwoorden. Zelf heb ik nog nooit in een levensgevaarlijke situatie verkeerd, maar door de beschrijvingen die Kooiman van zo'n levensbedreigende situatie geeft, krijg je toch een veel levendiger beeld voor ogen. Ook andere gebeurtenissen in het boek werden levendig beschre-ven. Ik had echt het gevoel of ik het allemaal van dichtbij meemaakte. Ik heb dat gevoel nog nooit zo sterk gehad bij een boek. Er vonden ook ontzettend veel gebeurtenissen plaats. Dat hield het boek boeiend. Ik moest mezelf de hele tijd voor ogen houden dat dit een waargebeurd verhaal is. Ik kon haast niet geloven dat één man dat allemaal heeft meegemaakt. Toch komen de gebeurtenissen erg realistisch en geloofwaardig over. Er is één gebeurtenis die ik helemaal niet had verwacht. Dat is als Jan wordt verkracht door drie meisjes terwijl er één toekijkt. Het hele boek vind ik eigenlijk nogal schokkend omdat ik nog nooit de oorlog van zo dichtbij heb meegemaakt. Ook de periode dat Jan door is gedraaid is erg mooi beschreven. Ook dat had ik nog nooit zo beschreven gezien. Je wordt echt met je neus boven op de feiten gedrukt. Het is werkelijk prachtig beschreven en het is gedetail-leerd zonder dat het saai wordt. Het boek leest enorm makkelijk weg en is goed opgebouwd. Al moest ik af en toe stoppen met lezen om even te slikken. Ik vind de volgorde die Kooiman gebruikt een hele goede. In het verhaal verteld Jan zijn levensverhaal namelijk aan Ted. Dat vind ik erg leuk. Ik vind dat het verhaal vloeiend verteld wordt. Ik had geen moeite met de overgang van de hoofdstukken. Ik merkte meestal niet eens dat er een nieuw hoofdstuk begon. Er wordt in het boek natuurlijk ook gesproken over de Tweede Wereldoorlog, de NSB, de indoctrinatie van de jeugd etc. Met geschiedenis hebben we het daar uitgebreid over gehad dus ik weet waarover gesproken wordt. Ik vind het leuk om wat meer te weten waarover ik lees dus dat kwam goed uit. De personages zie ik, net als de gebeurtenissen, echt voor me. Ze worden ook nauwkeurig beschreven in het boek. Natuurlijk kom je het meest te weten van Jan, maar Kooiman beschrijft de mensen met wie hij omgaat en die hij tegenkomt ook erg nauwkeurig. Ik heb bijna het hele boek medelijden gehad met Jan, maar ook met al die andere soldaten aan het front. Vooral met Jan omdat voor-namelijk zijn situatie beschreven wordt. Voordat ik dit boek las kon ik geen begrip opbrengen voor jongens die bij de NSB gingen. Maar na dit boek gelezen te hebben begrijp ik dat het niet alleen om het vechten voor Duitsland ging, maar ook het kameraadschap, om ergens bij te horen. Ik vind de vader van Jan af en toe een beetje onredelijk, maar aan de andere kant, het waren natuurlijk hele andere tijden en dat hoorde er gewoon bij. Thom vind ik over het algemeen een hele symphatieke jongen, maar ik vind het niet leuk dat hij zelfmoord heeft gepleegd en daardoor weer een stukje van Jan vermoordt. Jan vind ik absoluut niet voorspelbaar. Hij is erg onrustig en zodoende weet je nooit wat hij gaat doen. Dat weet hij zelf volgens mij ook niet en dat vind ik fascinerend. Het boek leest makkelijk weg en daar draagt het taalgebruik natuurlijk ook een steentje aan mee. Hij gebruikt mooie metaforen. Een voorbeeld daarvan is "...stilstaan alsof je wortel hebt geschoten...". Af en toe komen er wat korte dialogen in het boek voor. Dat maakt het boek nog levendiger en levensechter. Kooiman verteld het verhaal op zo'n manier dat er de hele tijd een soort spanning aanwezig is. Sommige mensen kunnen daar niet tegen, maar ik vind het heerlijk. Ik kon het boek dan ook niet wegleggen en dat heeft me echt wel een paar uur van m'n nachtrust gekost. De vergelijking met verschillende boeken is bij dit boek niet echt moeilijk. Het bevat zoveel elementen dat in veel boeken wel een herkenningspunt te vinden is. Of het nou gaat over een oorlog, iemand die in een psychiatrische inrichting heeft gezeten of over bijna-dood-ervaringen, het boek bevat alle aspecten. De vergelijking die ik zeker wil maken is die met het boek "De donkere kamer van Damokles". Omdat de hoofdpersonen van ongeveer dezelfde leeftijd in dezelfde oorlog verstrikt zijn geraakt, maar op twee totaal verschillende manieren. Jan Montijn vecht aan het front voor de Duitsers, en Osewoudt werkt mee aan het verzet in Nederland tegen de Duitsers. Ik vind het raar te bedenken dat terwijl iemand aan het front aan het vechten is, iemand anders in dezelfde oorlog in het verzet zit. Twee totaal verschillende werelden die door hetzelfde worden beheerst alleen op een andere manier. Ook het boek "Noodlot" kan vergeleken worden met "Montyn". In "Noodlot" denkt de hoofdpersoon dat alles kwam door het noodlot. Montijn heeft het over geluk of noodlot. Montijn denkt daar eerder bewuster over na en Bertie komt er pas later achter dat hij het is die voor bepaalde ontwikkelingen zorgde. Toch speelt het noodlot in beide verhalen een grote rol Het boek "Cyrano de Bergerac" heb ik voor Frans gelezen. Hierin laat de schrijver de lezer ook een oorlog van dichtbij meemaken. Het uitgangspunt verschilt hierin echter van "Montyn". In "Cyrano de Bergerac" gaat het vooral om de liefde van een vrouw. De veldslag wordt ook op een heel andere manier verslagen. Je beleeft het niet vanuit één persoon. Ook Miss Saigon hoort natuurlijk thuis in het rijtje van de oorlogsverhalen. Deze musical heeft echter nog een overeenkomst: Vietnam. Jan Montijn regelde kindertransporten uit Vietnam tijdens de oorlog. Alleen draait het in Miss Saigon weer om een liefdes-verhaal en de politieke kant van het land. Die komt in "Montyn" ook wel aan bod maar niet zo uitgebreid. Met dit boek zou ik nog pagina's vol kunnen typen. Ik vind het een schitterend boek. Toen ik het uit had heb ik echt nog een half uur na liggen genieten en ik kon er maar niet over ophouden. Ik heb m'n vader meteen verplicht het boek te lezen. Toen ik een paar dagen nadat ik het boek uit had door de stad liep, ben ik bij een boekenwinkel naar binnen gegaan en heb ik het gekocht. Ik zou het zo weer lezen want ik ben geen seconde bang dat het zal gaan vervelen.