Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2013
• 256 pagina's
• Uitgeverij: Cossee

Flaptekst

Eerste zin

Het huis was overgroeid met klimop. ‘Het is in goede staat,’ zei de makelaar terwijl ze opkeek van haar telefoon. ‘Het is tien jaar geleden nog gerenoveerd. Zullen we even binnen kijken?’ Ze wachtte niet op antwoord en haalde een sleutel uit haar tas.

Samenvatting

Iris Dagpauwoog  is kunstenares van - laten we zeggen - middelbare leeftijd. Ze koopt in het begin van de roman een nieuw huis in een dorpje aan de kust. Buurman Marcel redt op de eerste dag al haar hond Pol uit het water. Hij is een fanatieke dierenactivist, merkt ze later.
Haar vriend Berend heeft haar enkele maanden ervoor verlaten voor een jonger exemplaar. Hij zit in Brazilië en doet een onderzoek naar gouden leeuwaapjes. Iris lijkt daardoor teleurgesteld in het leven. Ze is namelijk al eens eerder verlaten door een man: Samuel.
Ze heeft in Amsterdam nog een oude vriendin Raja bij wie ze met Kerst gaat eten. Raja is twee jaar ervoor getroffen door een hersenbloeding en gaandeweg de roman krijgt ze het steeds moeilijker om zich dingen te herinneren. Marcel is een wat enge, extremistische dierenactivist die  niets wil weten van wat ten koste gaat van dieren. Als Iris een tulband bakt voor hem,  weigert hij die te eten, omdat ze eieren heeft gebruikt. Dan gaat ze met het gebak naar haar andere buurvrouw Renée, die filosofe is, twee katten heeft en haar echtgenote (ze is lesbisch) recent heeft verloren. Ze kunnen het goed met elkaar vinden. Iris vertelt dat ze  blij is dat ze naar de kust is verhuisd. Haar hond Pol vindt het heerlijk om in de duinen en op het strand te ravotten.

Op oudejaarsavond gaat ze met haar ziel onder haar arm op uitnodiging  naar Marcel, maar als ze samen in bed liggen om te gaan vrijen, beseft ze dat het niets wordt. Ze vertrekt, ook al omdat de dierenactivist teveel gedronken heeft.

Wel besluit ze samen met hem een veganistische website te bouwen. Iris heeft toch niet zoveel te doen. Het lijkt alsof ze met haar kunstwerken een sabbatical heeft genomen. Marcel is veel extremer, die wil  namelijk helemaal geen dierlijke producten gebruiken, waar Iris nog soms nog wel de noodzaak en het nut van inziet. Maar het gedrag van Marcel wordt steeds vreemder. Marcel wil dat ze bompakketjes gaan leggen bij slagerijen. Hij vertelt dat hij bij het Animal Liberation Front (ALF) in Engeland heeft gezeten, waar hij dat geleerd heeft. Iris wil liever haar kunstwerken inzetten bijv. na een experimentele rondleiding bij varkens. Maar Marcel gaat door: in de krant leest Iris dat er een aanslag gepleegd is bij een slagerij in Zaandam. Er is veel materiële schade. Marcel laat aan Iris zien hoe hij de pakketjes maakt: hij gebruikt veel materialen die hij ook als klokkenmaker gebruikt. Ze kunnen hem daardoor misschien niet eens veel maken. Dan heeft Marcel voor Iris een adres van een slagerij in Katwijk gezocht. Ze gaat de bom langsbrengen.  Ook die bom bezorgt de eigenaar veel materiële schade. Ze wil dit soort acties liever nooit meer doen.

Iris gaat bij Renée op visite: die is jarig en ze hebben het over haar lesbische relatie en over de reactie van haar ouders daarop. Iris vertelt over haar eerste liefde Samuel die plotseling verdwenen was en over wie ze nog wel eens gevoelens van verdriet heeft. De volgende dag belt Marcel: zijn tamme rat Elfje is ziek en hij is daardoor erg van slag. Als het dier die avond sterft, begraven ze samen het lijkje de duinen.  Later vraagt Marcel of Iris opnieuw bompakketjes wil plaatsen en dat doet ze. Als ze een keer op de poezen van Renée moet passen, pakt de één een muis. Iris grijpt in en weet later niet of ze dat had mogen doen: ze had de natuur zijn gang kunnen laten gaan.

Renée vraagt Iris later wat ze vindt van het plaatsen van bompakketjes. In Rotterdam is er bij een aanslag weer veel schade aangericht. Renée is van mening dat er heel wat betere methodes zijn om te laten zien dat het beleid met dieren moet worden veranderd. Maar Iris gaat door met het plaatsen van bompakketjes. In Gouda gaat het een keer mis: een man raakt gewond. En wanneer Marcel een bom laat ontploffen in Amsterdam, komt een vrouw om het leven. Marcel gaat zich niet aangeven.

Renée komt aan Iris vertellen dat ze hoogleraar in New York kan worden. Meteen daarop staat Marcel voor de deur met haar auto: ze moeten de grens over, want ze worden gezocht, heeft hij van een relatie vernomen die bij de politie werkt. Bij een gewone politiecontrole in Venlo vallen ze echter door de mand. Iris moet uitstappen met Pol en wordt meteen gearresteerd. Marcel geeft vol gas en is weg. Iris wordt opgesloten en komt in een cel met een vrouw die Mandy heet en haar man heeft omgebracht. Hoewel niet hoog opgeleid en van een ander sociaal niveau heeft Mandy een hart van goud.

Iris wordt voorgeleid bij de rechtbank die besluit dat ze in voorlopige hechtenis mag blijven. Niet lang daarna wordt ze tot slechts twee jaar  gevangenisstraf veroordeeld. De ellende wordt echter groter wanneer ze op de televisie ziet dat Marcel bij een bomaanslag in Utrecht om het leven is gekomen.  Hoe is dat mogelijk: was het opzet, veroorzaakt door een schuldgevoel.
Iris praat in de gevangenis met een jonge maatschappelijk werkster  over eventuele hulp en ze besluit ook te gaan werken. Ook wil ze ter vermaak een koortje met vrouwen beginnen, terwijl ze in hechtenis zit.

Dan brengt haar advocaat haar ineens goed nieuws: haar zaak komt opnieuw voor en ze mag in afwachting daarvan naar huis. Ze gaat haar hondje Pol ophalen in Amsterdam. Raja heeft er in de tussentijd voor gezorgd. Daarna vertrekt ze naar haar huis: Renée lijkt weggetrokken te zijn. Het is eenzaam in het huisje in het duindorp. Soms krijgt ze bedreigingen via de mail, maar ook wel steunbetuigingen. Ze denkt erover na of Marcel zich met opzet vanwege het schuldgevoel heeft opgeblazen met de explosie in Utrecht.

Het is herfst. Er is veel gebeurd sinds de verhuizing en er is nog niet eens een jaar verlopen.  Op een dag  staat haar ex Berend voor de deur. Zijn relatie met Janneke is op niets uitgelopen. Hij laat wel doorschemeren dat hij de hand heeft gehad in haar vervroegde vrijlating met wat hulp van bevriende relaties. Maar Iris wil niet veel meer van hem weten.

De hond Pol gaat zienderogen achteruit en op een ochtend sterft de hond. Ze gaat hem onder de rozenstruik (waaronder hij altijd zo lekker lag) begraven. Een andere (kunst) vriendin, Sally, komt haar nog een keer opzoeken. Die kent ook Raja en vertelt dat die steeds minder helder van geest wordt. Van Iris wordt opnieuw een kunstwerk verkocht en dat stimuleert haar weer een beetje om te gaan werken aan haar hobby. Ze heeft het geld niet nodig en wil het wel aan goede doelen weggeven, bij voorkeur aan dierenorganisaties. Dit  gegeven krijgt nogal wat media-aandacht, maar echt gelukkig wordt Iris er niet van. Ze begint nachtmerries te krijgen: over de mensen in haar leven maar ook over de dieren. Met Kerst staat Renée voor de deur maar Iris doet niet meer open voor haar. Ze is met Oud en Nieuw alleen en eenzaam. Ze gaat op  de dagen erna een bompakketje maken volgens de gebruiksaanwijzing die Marcel  heeft gemaakt, bestelt de benodigde dingen via internet en maakt een bompakketje.
Iris rijdt naar de grootste slachterij van Nederland en brengt de bom tot ontploffing. En net als Marcel enkele maanden ervoor rent ze niet weg en zal ze waarschijnlijk omkomen bij de explosie.

Personages

Iris Dagpauwoog

Iris Dagpauwoog is van middelbare leeftijd, vegetariër en beeldend kunstenares en in dat vak niet onsuccesvol. Nadat haar tweede relatie Berend haar in de steek gelaten heeft, verhuist ze naar een dorp aan de kust. Dat doet ze o.a. om haar hond Pol een beter leven te bezorgen. Ze laat zich inpalmen door haar vreemde buurman Marcel. Dat ze een website gaat beheren, oké, maar het leggen van bompakketjes zou haar eigenlijk te ver moeten gaan. Toch gaat ze het doen en zelfs meer dan één keer. Ze is m.i. dan ook niet erg standvastig, zeker in haar relatie tot Marcel. In het verleden is ze ook door haar eerste relatie in de steek gelaten. Daarna was ze een flinke tijd depressief. In de gevangenis leert ze een ander slag mensen kennen (o.a. Mandy). Met haar kan ze wel opschieten. Ze mag na een tijdje eerder uit de gevangenis. Ze is wel geschrokken dat ook haar derde relatie Marcel bruut ten einde is gekomen. Ze is erg van slag als ook de hond Pol sterft. Is haar leven nog wel zinvol? Ze maakt een nieuwe bom, waarmee ze zich om het leven brengt.

Marcel

Marcel is klokkenmaker en veganist d.w.z. hij wil niets nuttigen wat ook maar met een dier te maken heeft. Als voorbeeld: hij weigert de tulband te eten die Iris voor hem heeft gebakken, omdat er eieren in zitten. Hij is extreem, is in Engeland lid geweest van het Animal Liberation Front en heeft daar bommen leren maken. Die kennis brengt hij in Nederland in de praktijk en hij gaat daarin veel verder dan Iris. Het is de enige manier om aandacht te krijgen vindt hij. Voor een volwassen kerel, is hij wel erg van slag als zijn tamme ratje Elfje sterft. Hij is roekeloos in zijn gedrag met de bompakketjes en er gaat natuurlijk iets fout. Als Iris wordt opgepakt, rijdt hij laf weg en meldt zich ook niet bij de politie. Laat zijn buurvrouw dus min of meer voor zijn eigen gedrag in de gevangenis zitten. Misschien gekweld door een schuldgevoel komt hij bij een laatste aanslag om het leven.

Renée

Renée is filosofe en weduwe in een lesbische relatie. Ze denkt meer na over het leven dan Iris en stelt als filosofe terecht de vraag toe hoever je mag gaan in je acties om dieren te beschermen. Ze gaat voor een baan naar Amerika en komt met kerst weer terug naar Nederland. Ze bezoekt Iris, maar die laat haar niet meer binnen.

Quotes

"Ik besloot om zoveel mogelijk veganistisch te leven, dat was wel het minste wat ik kon doen. Het was moeilijker dan ik verwacht had, niet omdat ik niet lekker kon eten – het scheelde dat ik gewend was om vegetarisch te eten – het viel me tegen in hoeveel producten dierlijke ingrediënten zaten. In brood werd bijvoorbeeld vaak varkenshaar verwerkt en in vruchtensap vis. Ik had meer honger en at veel ontbijtkoek. " Bladzijde 37

"Bompakketjes,’ fluisterde Marcel. ‘Wat zeg je?’ ‘Je hebt toch wel gelezen over de bompakketjes?’ Ik schrok. Iemand plaatste al een tijdlang bompakketjes bij slagerijen. Ze hadden geen slachtoffers gemaakt, ze leken bedoeld om materiële schade aan te richten, maar het waren flinke explosies en in het Journaal werd steeds gezegd dat ze gevaarlijk waren voor mensen. ‘Zijn die van jou? Dat meen je niet.’ ‘Ik blaas geen mensen op hoor, alleen slagerijen." Bladzijde 40

"Ik werk altijd ’s avonds laat of ’s nachts, afhankelijk van de locatie. Ik vind de nacht van zondag op maandag prettig, omdat die rustig is. Dan gaat het als volgt: je rijdt ergens naartoe, parkeert ver van de slagerij – als je met de auto gaat, je kunt natuurlijk ook met de trein. Je doet het pakketje door de brievenbus en loopt weg. Dat is alles. Je moet eigenlijk vooral de tijd in de gaten houden." Bladzijde 52

"Op de stoep voor de slagerij – ik herkende de gevel, het was Derksen uit de Utrechtsestraat – lag een mens onder een laken. De verslaggever stond met de persvoorlichter van de politie Amsterdam-Amstelland voor een rood-wit lint. Hij keek serieus in de camera en vertelde dat Marcel Z., lange tijd de schrik van de slagerijen in Nederland, was overleden." Bladzijde 171

Thematiek

Relatie tussen mens en dier

Zowel Iris als Marcel is begaan met het lot van dieren. Iris is vegetariër en Marcel veganist (die wil helemaal niets met dierlijke producten te maken hebben) De kern van het probleem in deze roman is dan ook: hoe ver mag je gaan in het verzet tegen het dierenleed. Marcel wil duidelijk verder gaan dan Iris. Hij heeft in het Animal Liberation Front gezeten en vanuit die visie mag eigenlijk alles. Hij vergelijkt zich zelfs met Ulrike Meinhof van de Bader-Meinhof Gruppe. (citaat: Ik viel hem in de rede. ‘Ik weet hoe erg het is.’ ‘Dat is mooi. Maar het gaat dus om de vraag wat je plicht is, of het onze plicht is om in te grijpen, hoe we kunnen ingrijpen. Protest is als ik zeg dat ik het ergens niet mee eens ben, verzet is wanneer ik ervoor zorg dat iets niet meer gebeurt.’ ‘Met mevrouw Meinhof is het ook niet goed afgelopen.’ ‘Ze deed wel iets. En het einde staat nooit vast. Nergens van.’ Ik schudde mijn hoofd. ‘Kunst is ook verzet.’ ‘Dat kan. Dan moet je je werk inzetten om de dieren vrij te krijgen.’ ‘Ik kan mensen alleen aan het denken zetten.’ ‘Het is aan jou of je dat voldoende vindt.’ Hij haalde zijn schouders op, pakte zijn aansteker, keek me niet aan. (blz. 44-45). Gaandeweg laat Iris zich ook inpalmen en ze gaat dingen doen die ze misschien zelf te ver vindt gaan: het leggen van bompakketjes. (bl. 86) Ik was vooral daarom trots op het pakketje dat ik geplaatst had: ik had iets gedaan wat tegen de stroom in ging, ik had ervoor gezorgd dat mensen een situatie waar ze aan gewend waren als probleem gingen zien. Natuurlijk nam dat niet weg dat het een gewelddadige vorm van actievoeren was. Ik kreeg buikpijn van de gedachte dat ik weer op pad moest, maar ik zei dat ik het nog wel een paar keer wilde doen.

Motieven

Zelfmoord

Zowel Marcel als Iris brengen zichzelf om bij de uitvoering van een aanslag met een bompakketje.

Moeizame liefdesrelaties

Met liefdesrelaties heeft Iris niet al te veel geluk in haar leven. Haar eerste relatie Samuel is weggegaan en ze heeft nooit meer iets van hem vernomen. Daarmee heeft ze het erg moeilijk gehad. Met haar tweede relatie Berend heeft ze 15 jaar samengeleefd. Als hij een wetenschappelijk onderzoek verricht in Brazilië gaat hij er met zijn assistente vandoor. De derde man met wie ze een relatie krijgt is Marcel, maar hij heeft eigenlijk meer oog voor de dieren dan voor zijn buurvrouw. Als zij is opgepakt, voert Marcel nog een aanslag uit en laat zich zeer waarschijnlijk daarbij zelf om het leven komen. Drie mannen derhalve die Iris hebben verlaten. De relatie met haar hond Pol is beter. Over Marcel liefdesleven wordt weinig vermeld.

Schuldgevoel

Zowel Marcel als Iris wordt gekweld door een schuldgevoel: bij hun aanslagen op de slagerijen worden resp. een vrouw gedood en een man gewond. Ze beseffen dat ze een grens overschreden hebben. Terwijl het niet nodig is, raken ze zelf gedood bij een laatste aanslag.

Eenzaamheid

Als Marcel er niet meer is, voelt Iris zich in haar woning erg eenzaam. Ze is in haar leven door drie mannen verlaten: Samuel, Berend en Marcel. Vooral met Kerst en Oud en Nieuw wordt het eenzame gevoel voor haar erg voelbaar. Als de hond Pol dan ook nog sterft, wordt het haar allemaal te veel en besluit ze een kamikazeactie te doen.

Dierenliefde

Zowel Marcel als Iris heeft een dier waarop ze verkikkerd zijn. De hond Pol is een lief en aanhankelijk huisdier, dat uiteindelijk sterft, waardoor de eenzaamheid van Iris groter wordt. Ze begraaft hem onder de rozenstruik waaronder hij graag verkoeling zocht. Marcel raakt van slag als zijn lievelings tamme rat Elfje het niet redt. Ze begraven het diertje in de duinen. Het lijkt erop als Marcel en Iris meer om dieren geven dan om mensen.

Opdracht

Voor de mensen die zich inzetten voor andere dieren
Voor Pika, Putih en Joy

Trivia

Een passage uit het boek werd voorgedragen voor de beste seksscène in de Nederlandse literatuur van 2013. Hoewel in de top-5 haalde de volgende zin het niet: \'Hij schoof mijn broek omlaag. We zeiden niks, maakten bijna geen geluid, vielen niet samen, de aanraking bevestigde juist de afstand, omdat we elkaar door onze huid niet konden bereiken, zoals het overbruggen van de afstand tussen twee mensen door woorden die afstand tegelijkertijd bevestigt. Marcel lette niet goed op, hij ging te snel tot ik zei dat het wel goed was, waarna hij in slaap viel. Ik keek lang naar zijn gezicht - hij leek eindelijk tevreden. Het was intiemer om naar hem te kijken terwijl hij sliep dan de seks was geweest.\'

Titelverklaring

De hoofdpersoon heet Iris Dagpauwoog.
Een dagpauwoog is daarnaast een in Nederland voorkomende vlinder die zich ’s winters schuilhoudt. Het kan niet anders zijn dan dat Eva Meijer naar dit dier verwijst. De achternaam van haar personage moet doelbewust gekozen zijn.

 

Structuur & perspectief

Het verhaal wordt vrijwel chronologisch verteld in 31 hoofdstukken zonder titel. Er is geen andere onderverdeling in de roman. De vertelde tijd bestrijkt ongeveer een jaar.
De verteller is de beeldend kunstenares Iris die in de ik-vorm vertelt en ze doet dat  in de o.v.t. Dat is op zich opmerkelijk, omdat haar laatste daad een kamikazeactie is waarbij ze zeer waarschijnlijk om het leven komt. Meestal wordt er door een schrijver in zo’n situatie geen ik-verteller in de o.v.t. gebruikt.  

Decor

Het verhaal is actueel, wat je kunt afleiden uit de tekstgegevens met betrekking tot internet, maar in welk jaar de handeling zich afspeelt wordt niet duidelijk. Wel kun je uit de gegevens afleiden dat de vertelde tijd een jaar betreft. De verhuizing waarmee hoofdstuk 1 begint, is niet ver voor de kerst, het laatste hoofdstuk is net na oud en nieuw een jaar later. In dat jaar gebeurt erg veel (de acties, de bompakketjes, de arrestatie, de dood van Marcel en Pol). De laatste scène speelt zich af in het nieuwe jaar.

Het decor van de roman is  een dorp aan de Noord-Hollandse kust, waar Iris Dagpauwoog aan het begin een nieuwe woning betrekt. Het ligt niet al te ver van haar vorige woonplaats Amsterdam, maar een naam van het dorp wordt niet genoemd. Een gedeelte van de roman brengt de vertelster ook door in een gevangenis, omdat ze wordt opgepakt wegens medeplichtigheid aan de aanslagen met bompakketjes op slagerijen. Dat is voornamelijk een symbolische of belangenruimte.  Het is toch een vrij bekrompen ruimte en dat geldt m.i. ook op de visie van Iris en Marcel met betrekking tot hun verhouding tegenover mens en dier.

Stijl

De stijl van Eva Meijer is  helder en direct. In enkele woorden kan ze een ruimte beschrijven of een bepaalde sfeer oproepen. Ze gebruikt geen al te moeilijke woorden en ze weidt in haar passages niet veel uit. De lezer moet haar maar snel volgen (ze gebruikt veel tijdverdichting), en dat komt de snelheid van de roman ten goede.

Haar metaforen hebben bij de vertellende dierenactiviste Iris vaak te maken met dieren en met de natuur.

 Een paar voorbeelde:
-          (blz. 226) De dagen die volgden, gleden door als een blaadje dat over het ijs waait en niets tegenkomt om aan te blijven haken. Er was niet veel verschil tussen mij en de dagen – we kwamen allebei niemand tegen, gleden allebei ongehinderd voort.
-          (blz. 230) Meer dan een verlangen naar rust was het een verlangen naar verstoppen, verdwijnen, het verlangen naar het oprollen tot een bol, zoals egels en kevers doen ter bescherming, en zo te blijven liggen.
-          (blz. 246) Ik had niet verwacht dat het nieuwe jaar zo snel zou komen. De dagen hadden zich aaneengeregen gen, waren doorgetuimeld alsof ze koprollen maakten terwijl ze elkaar bij de enkels vasthielden, in een rij, en zo het jaar vol maakten en elkaar doorduwden, het nieuwe jaar in.

Slotzin

Ik sloot mijn ogen en hoorde een auto naderen, afremmen, een deur dichtslaan, mannenstemmen – ik opende mijn ogen, een man in een uniform rende naar me toe, ik deed een stap naar voren, het licht in, de man schreeuwde, hij haalde iets uit zijn zak, richtte het op me en ik verbond de draden en op dat moment was het even volkomen stil.

Beoordeling

“Dagpauwoog” is een bijzondere roman vanwege het thema van de dierenactivisten. Over het algemeen staan die mensen  er in de publieke opinie niet zo goed voor en vindt men het vaak vreemde vogels. Volkert van der G. is immers geen paradepaardje. Dat vooroordeel kan Eva Meijer niet wegnemen met haar roman, want Marcel is zeker een bijzondere vogel die misschien wel tot hetzelfde in staat zou zijn als Volkert. Een man die bomaanslagen pleegt (waarmee mensen omkomen en gewond raken) en heel erg van slag is als zijn tamme ratje sterft.
Dat Iris zich als beeldend kunstenaar zo slaat meeslepen, is op zijn zachtst gezegd, ook wel vreemd. Het kan niet door blinde verliefdheid komen, want ze is niet erg verliefd op haar buurman. Wel dankbaar omdat die haar hondje heeft gered.

Ook worden sommige zaken wel erg gecomprimeerd weergegeven door de schrijfster. Het oppakken van Iris, het voorgeleiden en later het proces, waarvan de uitslag weer korte later weer worden teruggedraaid, zijn niet erg conform de werkelijkheid in Nederland. Toch weet ze wel een verhaal neer te zetten, waardoor je gaandeweg steeds meer gegrepen wordt. Het verhaal eindigt in een gewelddadig slot. Qua stijl is het boek niet moeilijk te lezen.

Recensies

"Je kunt je afvragen wat Eva Meijer wil uitdrukken met deze wonderlijke, maar ook nogal sfeervolle, en bij vlagen aangrijpende avonturenroman. Wil ze dat we vegetariër worden, of zelfs veganist? Moeten we supermarkten met plofkippen mijden, of is biologisch vlees eigenlijk ook al verdacht? Of kunnen we ons, met onze lieve hond, tamme rat of poes maar beter veilig in ons eigen hol terugtrekken? Ik denk dat we het allemaal weer zelf mogen uitzoeken. En dus ook of we bij de volgende verkiezingen wel of niet moeten gaan stemmen op de Partij voor de Dieren." http://www.nrclux.nl/dagp...t/1132199/

"De beklemmende afwikkeling van het verhaal dwingt tot reflectie, over de zoektocht naar zingeving die ons leven waardevol maakt, over verlies – van mens of dier, dat onoverkomelijk lijkt en ons de adem afsnijdt. Meijer laat zien dat idealisme de triomf is van de menselijke veerkracht, in een verhaal dat tegelijk lichtvoetig én melancholisch is, dat thema\'s als liefde en verlies vlekkeloos laat rijmen. Een niet onaardige verdienste voor een jonge auteur." http://www.cuttingedge.nl...dagpauwoog

"Ondanks al deze opvattingen over wat kunst dient te doen, wordt Dagpauwoog zelf nergens gereduceerd tot voornamelijk tendens. Je kunt het boek lezen als tendensroman, maar het knappe is dat het die leeshouding al met al nergens afdwingt. De opvattingen over dierenwelzijn gaan uiteindelijk nergens dwingend de boventoon voeren, het boek wordt nergens zo militant als de personages die het weergeeft. Het blijft in de eerste plaats een zorgvuldig geconstrueerd verhaal over de worstelingen van Iris, en hoe om haar heen mettertijd steeds meer wegvalt." http://recensieweb.nl/rec...st-bijten/