Bosbranden in Indonesie

Inleiding
Bosbranden in Indonesië

In een krant leest men het volgende:
Ruim 700.000 ha bos en plantages zijn inmiddels in vlammen opgegaan. Het bijbehorende rookgordijn teistert de laatste weken ook de omringende landen, zoals Maleisië, Singapore en Brunei. Vooral op en rond de eilanden Sumatra en Kalimantan leidt de smog tot ernstige problemen voor mensen, bedrijven en voor de natuur.
Naar schatting 20 miljoen mensen alleen al in Indonesië ondervinden ernstige hinder van de rook.

Indonesië staat al eeuwen bekend om haar landschap, de cultuur, de vele eilanden, de voorgeschiedenis samen met Nederland en nog veel meer.
Maar als men in de hedendaagse tijd naar Indonesië kijkt, vallen de vele bosbranden op die in Indonesië plaatsvinden.
De bosbranden in dit gebied lijken wel traditie te worden.
Zoals je hierboven ziet, staan de kranten er vol van. Daarom is er reden genoeg om even stil te staan bij dit onderwerp.
Voor mij waren er redenen genoeg om een soort werkstuk te maken over dit fenomeen.

In het verleden heb ik ook werkstukken gemaakt over bepaalde landen, deze werkstukken waren vooral bij het vak aardrijkskunde aan de orde.
Over landen zoals Australië en de Nederlandse Antillen heb ik ooit al iets van ingeleverd, daarom doe ik nu weer een ander land.
Ik wist al snel dat ik het over bosbranden wou hebben. Bosbranden op aarde komen namelijk steeds vaker in de krant voor + we hebben het laatst in de klas gehad over El Niño die bosbranden veroorzaakt.
Mijn bedoeling was eerst om het over bosbranden in Australië te hebben. Toen ik informatie zocht, vond ik veel over Indonesië, er zijn maar weinig artikelen en andere bronnen te vinden over bosbranden in Australië.
Voor mij was het voor de hand liggend dat ik het nu over de bosbranden in Indonesië houd.

Ik vond verschillende bronnen die ik heb uitgewerkt in verschillende deelvragen/hoofdstukjes die gaan over de bosbranden in Indonesië.
De deelvragen luiden:
* Deelvraag 1: Topografiekaart van het land Indonesië.
* Deelvraag 2: De verschillende oorzaken van de bosbranden in Indonesië in deze eeuw.
* Deelvraag 3: Het fenomeen El Niño, in hoeverre speelt El Niño een rol mee als men het heeft over de bosbranden in Indonesië en wat is El Niño eigenlijk?
* Deelvraag 4: De verschillende gevolgen die de bosbranden hebben in Indonesië.
* Hoofdrvraag: De verschillende oplossingen tegen de bosbranden in Indonesië.

In de tijd dat ik dit werkstuk heb gemaakt, ben ik in verhouding weinig problemen tegen gekomen. Ik heb alleen geen informatie kunnen inwinnen in de bibliotheek.
Er waren wel verschillende informatieboeken, maar die gingen uitsluitend over Nederland. Verder hadden ze nog boeken over het bosbeleid, het milieubeheer en nog meer van die onnuttige boeken, althans voor dit werkstuk.
Dus heb ik alleen informtie kunnen vinden op het internet.

Verder wens ik de lezer van dit mapje veel leesplezier...................(en de gene die via scholieren.com deze informatie gebruiken

Deelvraag 1
De topografiekaart van het getroffen gebied Indonesië.
"Wat is de topografiekaart van Indonesië?"

Voor degene via scholieren.com geldt deze kaart niet, die moet jezelf maar zien te vinden.

Deelvraag 2
De oorzaken van de bosbranden in Indonesië
"Wat zijn de mogelijke oorzaken van de verschrikkelijke bos- en grasbranden in Indonesië?"

Branden in Indonesië zijn heel normaal, ze komen elk jaar weer terug. (Bos)branden komen niet zo maar uit de lucht vallen, er spelen factoren een rol die er voor zorgen dat er grote vuurhaarden ontstaan.
Er zijn verschillende oorzaken voor dit fenomeen:
Elk jaar worden vlak voor het natte seizoen aanbreekt stukken grond schoongebrand.
Kleine boeren (die werken zonder machines) voor wie de as op hun kleine stukje grond ook als mest dient krijgen onder andere de schuld van de grote branden. Mest maakt de grond vruchtbaar waar gewassen opgebouwd kunnen worden. Normaal begint de natte moesson ongeveer in oktober en worden de brandjes vanzelf geblust.
Als er dus veel regen valt neemt het regenwoud daar veel van op, omdat er veel vegetatie is en wortels + bladeren nemen veel vocht en houden het ook goed vast. Maar doordat de natte moesson pas in november komt, kunnen de kleine brandjes zich ontwikkelen tot grote rampen waardoor veel regenwoud wordt beschadigd.
De oorzaak van de late moesson is de veranderde luchtstroom op de Grote Oceaan waardoor er droge lucht naar Indonesië komt in plaats van vochtige lucht ( =El Niño).
Omringende gebieden worden bedolven in een dikke laag smog. De boeren worden als hoofdschuldigen gezien, die nog kleine brandjes met man en macht op een primitieve manier onder bedwang willen houden. Ze worden als hoofdschuldigen gezien, want het is namelijk zo dat 50% van de beroepsbevolking van Indonesië werkzaam is in de landbouw.
Maar steeds meer grond wordt afgebrand door grote ondernemingen die zich specialiseren in de aanleg van rubber- en oliepalmplantages en bosbouwondernemingen die grondstoffen geven voor de papierindustrie.
Waar een boer genoeg heeft aan 1ha grond, branden de ondernemingen duizenden hectaren tegelijk af.
Er worden ook plantages en sawa's gemaakt voor de productie van rijst, maïs, cassave en bataten, voorts grondnoten, sojabonen, kopra en suiker. Rijst is het belangrijkste landbouwproduct voor Indonesië.
De Indonesische Minister van Milieu ziet dit ook. Vroeger gaf hij alleen de zelfstandige boeren de schuld, nu ziet hij ook in dat ondernemingen ook een groot aandeel hebben in de bos- en grasbranden.
Hij heeft daarom 176 grote plantage- en bosbouwbedrijven de schuld gegeven. De vergunningen van 29 bedrijven werden ingetrokken waardoor deze niet meer konden produceren.
De minister is er van overtuigt dat verschillende bedrijven te weinig moeite hebben gedaan om de ongecontroleerde branden te vermijden.
Deze overtuiging komt vooral door de genomen satellietopnames vanuit de lucht die toonden dat 80% van de branden waren in gebieden waar grote bedrijven en rubber- en palmolieplantages zich hadden gevestigd.

De president zelf doet erg weing aan de bosbranden. Hij had zelf bedacht om een mega-rijstproject te ontwerpen. Dit rijstproject komt in Centraal-Kalimantan (Zie topografiekaart) waar 1 miljoen ha moerasbos moet wijken, omdat de president dat nodig vindt.
Experts zeggen dat de drainage van het moerasland de veengrond extra brandbaar heeft gemaakt. De veenbranden kunnen hierdoor nog jaren ondergronds smeulen.

De Indonesische president is een soort dictator in een land waar voortrekken heel normaal is. Dus als een bedrijf veel geld krijgt van hem, dan kan het bedrijf als het ware doen en laten wat het wil.
Dit is natuurlijk zeer slecht, omdat de houtkapbedrijven ongestoord hun gangen kunnen gaan.
Dit heeft tot gevolg dat de mensen gemakkelijk een plek konden vinden (diep in de jungle) om in de landbouw te gaan werken.
Ook zorgde de familie van Soehartoe ervoor dat 4 hectare regenwoud verdween om een golfbaan aan te leggen. Dit werd verborgen door de familie, door te zeggen dat op die hectaren een enorm rijstveld werd aangelegd. Dit kon helemaal niet, omdat er op die plek helemaal geen rijst kon groeien.
Dit bewijst weer dat er zich smerige zaakjes rond de familie afspelen en dan is het ook niet verwonderlijk dat de situatie in Indonesië gigantisch uit de hand loopt.
Toch staat er in de krant van 4 oktober 1997 dat president Soeharto strenge straffen geeft aan de veroorzakers van de soms gigantische vlammenzeeen. Maar in de krant van 17 september 1997 biedt Soehartoe zijn excuses aan voor het vuur.
Kortom; je kunt er geen touw aan vastknopen wat de president eigenlijk wil. Is hij nu voor- of tegenstander van de grote plantages die onder andere dienen om de werkeloosheid te verminderen op onder andere het dichtbevolkte eiland Java.?
Kort samengevat kan worden geconcludeerd dat Indonesisch bos met opzet wordt platgebrand, onder andere op de eilanden Kalimantan en Sumatra.
Als hoofdoorzaak kan worden genoemd dat bedrijven grote stukken grond platbranden om van de bossen landbouwgrond te maken. De ondernemers willen de grond gebruiken voor palmolieplantages en industriebossen.

Toch kan er nog een oorzaak worden genoemd voor de Indonesische afgebrande bossen;
De oorzaken en de effecten van de bosbranden hangen onder andere ook af van de zeer sterke El Niño. Bijvoorbeeld:De rook en het roet die in de atmosfeer terechtkomen, zijn een ramp voor mens en milieu in Indonesië. Door het uitblijven van regen en wind blijft de rook hangen en veroorzaakt daarom veel overlast.
Normaal zal er regen en wind komen, maar doordat El Niño een rol ging spelen, kwam er nog geen neerslag.
Maar wat is die El Niño eigenlijk? Om dit uit te leggen heb ik een deelvraag uitgewerkt over dit fenomeen.


Deelvraag 3
De rol die El Niño speelt bij de bosbranden in Indonesië.
"In hoeverre speelt El Niño een rol bij de bosbranden in Indonesië?"

Voor het verschijnsel El Niño kan een definitie gemaakt worden, namelijk;
* Het periodiek optredende verschijnsel dat de temperatuur van het water in het oosten van de Grote Oceaan (dus ook Indonesië) rond de evenaar enkele graden warmer is dan normaal.
Ik zal naast deze definitie nadere informatie geven over dit fenomeen, die op verschillende plaatsen op de aarde te vinden zijn:
Oorspronkelijk was El Niño de naam voor een warme zeestroming die zich rond Kerstmis voor de kusten van Ecuador en Peru bevond. Maar dit verschijnsel heeft in de loop van de jaren een grotere betekenis gekregen.
De naam El Niño wordt tegenwoordig alleen gebruikt voor de jaren dat het zeewater veel warmer is dan normaal.
Vanwege het feit, dat Indonesië veel zeewater heeft, is El Niño ook hier te vinden.
El Niño ontstaat gemiddeld rond de jaarwisseling gedurende twee a drie maanden, wanneer oostelijke (passaat)winden het warme water aan de oppervlakte van de Grote Oceaan naar het westen stuwen. De zon staat op dat moment loodrecht op de Steenbokskeerkring en veroorzaakt een afwijking van de gemiddelde luchtdrukverdeling.
Onder normale omstandigheden is het zeewater bij Indonesië warm, vooral de Zuid-Equatoriale Stroom zorgt hiervoor.
Doordat het zeewater warm is, krijg je vochtige lucht. Dit heeft tot gevolg dat er veel neerslag valt in Indonesië en in het noorden van Australië.
Ook is onder normale omstandigeheden, de oostelijke Grote Oceaan naar tropische begrippen relatief koud. Dat betekent dat de temperatuur van het oceaanwater altijd nog 24 graden is.
Dit "koude" water veroorzaakt een hogedrukgebied , waardoor er een stevige oostenwind naar Indonesië blaast ( =passaat), zie ook een paar regels hierboven).
Deze wind duwt het warme oppervlaktewater naar het westen zodat de oceaan koud blijft.
Maar er is nog een evenwichtstoestand: overal warm water, ook in het oosten. Dan is er geen hogedrukgebied en vezwakt de zogenaamde passaat of valt geheel weg zodat het water "blijft liggen."
Dit wordt El Niño genoemd, waar dus alles als het ware omgekeerd is. Er ontstaan langdurige droogtes.
Maar er moet toch een oorzaak zijn waarom zeewater wordt opgewarmd? En die oorzaak is ook gevonden:
Sinds 1951 worden er al ondergrondse kernproeven gehouden. Dit zijn er inmiddels al 5000.
Als we nagaan wat de kernbom op 6 augustus 1945 voor schade veroorzaakte boven de stad Hiroshima, waar de kracht 20kiloton aan TNT was, dan kunnen we ons wel voorstellen wat er zal gebeuren als we een huidige waterstofbom laten exploderen, die wel 1000X zo sterk kan zijn.
In november 1996 deden de Fransen 4 kernproeven onder het atol (= een afgestompte onderzeese vulkaan) Mururoa.
Hier werden kernsplijtingsbommen ontstoken van tientallen kilotonnen.

1 kernproef kan de aardkorst beschadigen, die slecht 5 kilometer dik is onder de oceaanbodem.
De aardkorst zou nog wel tegen een 20 kiloton kernbom kunnen, maar niet tegen een stuk of 100 die steeds op dezelfde plek gehouden worden.
Op een andere lokatie onder een ander atol, hielden de Fransen twee kernproeven met waterstofbommen, waarvan de kracht maar liefst 220 megaton was ( 20.000 kiloton), 1200X zo zwaar als de bom op Hiroshima.
Als we weten dat de aardkorst maar 5 kilometer dik is, en het sediment daaronder uit gloeiendhete magma bestaat, kan men wel nagaan wat er gaat gebeuren.
Inderdaad, de aardkorst is bros geworden, en de gloeiend hete magma sijpelt naar boven, wat de zeetemperatuur 10 graden kan verhogen.
Veranderingen in de temperatuur van het zeewater hebben dus vele gevolgen voor het weersysteem in Indonesië.
De gevolgen zijn niet alleen merkbaar in het hele gebied van de Stille Oceaan (Indonesië), maar ook ver daarbuiten.
Er wordt wel beweerd dat El Niño ook in Europa het weer beïnvloedt, maar dit blijkt slechts in geringe mate het geval te zijn.
Wanneer El Niño voor de zoveelste keer komt, dan krijgen de Peruaanse vissers dat het eerste te weten. Daarna treden ook in andere gebieden de veranderingen in het weer op, die waarschijnlijk aan El Niño toegeschreven kunnen worden. Nadelige gevolgen van El Niño zijn onder andere de grote bosbranden door het uitblijven van de moessonregen, abnormaal veel regen waar het anders nooit regent, sneeuw op plaatsen waar het nooit sneeuwt, grote stormen en nog vele abnormale verschijnselen. Ook staan alle vulkanen weer op uitbarsten , wereldwijde aardbevingen en oceanische vulkaanactiviteiten (ook onder de zuidpool).
Het klinkt misschien allemaal nu wel een beetje somber, maar zo'n El Niño heeft ook zo zijn voordelen:
Als men bijvoorbeeld problemen hebt met Australische tarwe of Argentijnse sojabonen, dan kan je Michael A. Armbuster inhuren die jouw de gouden tip geeft voor de oplossing. M. Armbuster verdient hiermee grof geld.
Nog een voorbeeld: in Californië zijn handige zakenlieden die gouden tijden beleven dankzij de vrees voor nieuwe stormen en vloedgolven die worden veroorzaakt door El Niño. Stacey Kanzler, directeur van een bedrijfje die Sandbagger maakt, een nieuwe machine waarmee zandzakken veertig keer zo snel kunnen worden gevuld vergeleken met het handmatig doen van dezelfde beweging(en).
Laatste voorbeeld: Als in Zuid-Brazilië het regenseizoen aanbreekt, dan komt er in Noord-Brazilië een stralende zon; juist wanneer juist de Braziliaanse zomervakantie begint. Een gevolg hiervan is dat Braziliaanse operators strandvakanties in het noordoosten van Brazilië propageren.
Toch zijn de vele nadelen veel sterker vergeleken met de minderwaardige voordelen van een El Niño.

Deelvraag 4
De gevolgen van de bosbranden in Indonesië
"Wat zijn onder meer de gevolgen van de bosbranden in Indonesië?"

De bosbranden in Indonesië hebben vele gevolgen voor het milieu, de natuur, het landschap, de temperatuur en nog veel meer.........
Tientallen mensen overlijden in Indonesië door de hitte en de vlammen.
Tienduizenden anderen hebben zich moeten moeten laten behandelen in het ziekenhuis.
De oorzaak van de volle ziekenhuizen, is de ziekmakende smog van de bosbranden waar de bevolking aan blootgesteld wordt.
Mensen krijgen oog- en huidaandoeningen en ademhalingsproblemen.
In gebieden met een hoge rookconcentratie wordt de burgerij aangeraden om binnen te blijven.
Wie toch de straat opgaat, kan maar beter een mondkapje dragen, maar velen lappen de waarschuwing aan hun laars.
Door de vele mislukte oogsten zijn de kosten van voedsel zeer hoog gestegen.

Ook luchthavens blijven gesloten. Dit heeft tot gevolg dat er geen inkomsten meer komen van de buitenlandse toeristen, terwijl toerisme een grote inkomstenbron is in Indonesië. Reisbureaus annuleren namelijk vakanties naar de 'verbrande' gebieden.
Vliegtuigen en schepen krijgen ongelukken als gevolg van de dichte smog. Schepen worden bijvoorbeeld aangeraden de drukke wateren rond de staat Singapore te mijden, omdat door de rooks navigeren daar levensgevaarlijk is.
Je zou kort kunnen zeggen dat hele infrastructuur is vernield (ook de wegen) wat juist belangrijk is voor de groei van de economie in Indonesië.
Scholen gaan dicht.
De gevolgen voor natuur en milieu zijn ook ernstig. Zeker 20 jaar heeft de natuur nodig om zich helemaar weer te herstellen.
Het Wereldnatuurfonds spreekt zelfs van een planetaire ramp.
De droogte in Indonsië zorgt voor misoogsten, watertekorten, uitstel van het plantseizoen en ziektes als gevolg van het ontbreken van schoon drinkwater. Doordat de wortels van de bomen zijn verdwenen, spoelt de vruchtbare grond snel weg.
Er zal een modderstroom ontstaan waardoor nog meer schade kan worden aangericht.
Er zal woestijn ontstaan waar eerst regenwoud heeft gestaan waarin juist veel medicijnen zijn te vinden.
Door de dichte smog, krijgen de planten en de rijstplantages minder zonlicht wat zij juist zeer hard nodig hebben.
Ook vele insecten sterven door de smog en dat zal merkbaar zijn op grotere hoogte's in de voedselketen, want als de insecten worden uitgroeid zullen de vogels en de reptielen verdwijnen die juist leven van de insecten.
Ook de dieren in de getroffen gebieden hebben moeite met de vlammen en de hitte, denk maar aan de oerang-oetangs. Als oerang-oetangs de vlammen overleven, komen ze in de bewoonde wereld waar veel hongerige mensen leven. De oerang-oetang zal waarschijnlijk worden opgegeten, omdat dit dier een delicatesse is. De bevolking heeft niet in de gaten dat er nog maar 25.000 oerang-oetangs bestaan op aarde.


Kortom: prachtige, mooie natuur verandert in een spooklandschap.
De schade van de bosbranden kan in de miljarden lopen. De oorzaak hiervan is onder andere de grote terugloop van de inkomsten doordat de oogst van koffie met minimaal 25% daalt, terwijl Indonesië de 3e koffieproducent is van de wereld.
Dit alles heeft onder andere tot gevolg dat duizenden mensen moeten evacueren. Als de mensen niet zouden evacueren, krijgen ze door de smog net zoveel rook binnen als je twee pakjes sigaretten per dag oprookt. Dit heeft op langere termijn tot gevolg dat de kans, dat de bevolking meer longkanker zal krijgen, toeneemt.



Hoofdvraag
De mogelijke oplossingen tegen de bosbranden in Indonsie.
"In hoeverre kan er wat worden gedaan tegen de bosbranden in Indonsië?"

Natuurlijk zijn er al veel pogingen gedaan om de bosbranden te stoppen, maar niets heeft echt erg goed geholpen.

De Minister van Milieu stak bijvoorbeeld al een keer zijn vinger op naar 176 grote plantage- en bosbouwbedrijven.
Uiteindelijk werden, ruim twee maanden na het begin van de branden, de vergunningen van 29 bedrijven ingetrokken. De bedrijven zouden niet voldoende hebben gedaan om de branden te stoppen.
De milieu-activisten twijfelen aan de effecten van het intrekken van de vergunningen. Worden de echte boosdoeners, de grote conglomeraten, die dicht bij 's lands eerste familie staan, aangepakt?

Er zijn ook al wetten gemaakt voor het tegenhouden van bosbranden in Indonesië. Wie de verordening overtreedt, loopt het risico voor tien jaar achter de tralies te verdwijnen en een geldboete van maximaal 60.000 gulden te moeten betalen.
In de praktijk blijken de de onderaannemers zich hier niks van aan te trekken, terwijl de kleinere bedrijven en lokale boeren er niet van op de hoogte zijn.

Men schakelt vliegtuigen in om wolken te bestrooien met zilverjodide. Op die manier kan kunstmatig regen worden gemaakt, een techniek die ook in andere landen wordt toegepast.

Bovendien is er al geprobeerd om herbossing in te voeren.
Als een gebied is afgebrand, dan kan men kleine plantjes en boompjes hier laten groeien waardoor het in de toekomst weer een bos wordt.
Om dit te organiseren, heeft men al veel geld ingezameld, dus aan de financiële kant ligt het niet, maar de Minister van Technologie gebruikt het geld om het vliegveld te repareren.

Indonesië roept ook meestal de hulp in van het buitenland.
Zij zouden financieel een steentje kunnen bijdragen.
Zij zijn ook weer afhankelijk van Indonesië.
Denk maar aan de vele koffie die daar oorspronkelijk vandaan komt.
Kortom; Het buitenland schenkt geld aan Indonesië, waarschijnlijk ook om de export en dus hun eigen import weer op peil te brengen.

Ook de president denkt na om de bosbranden tegen te houden en Indonesië weer op de rails te brengen.
Soehartoe wilde eerst geld lenen van het IMF ( International Monetair Fund).
Maar daar moest Soehartoe bepaalde afspraken nakomen, dus hij probeerde stiekem geld te lenen bij Singapore, maar het IMF kwam erachter en nu kan Soehartoe alleen maar geld lenen via het IMF.
Dat zal Soehartoe uiteindelijk wel doen, anders is het snel afgelopen met Indonesië.

Om de bosbranden tegen te houden, moet ook de bevolking helpen door geen stukken regenwoud weg te branden, anders maken ze het alleen nog erger.

De brandweer kan ook helpen bij het probleem, maar niet alleen.

Er is geen goede controle als het gaat om de palmolieproducenten. Men weet niet hoeveel zij produceren en hoeveel afval zij verbruiken.
Zo heeft de regering laten weten in het jaar 2005 de grootste palmolieproducent te willen zijn.
Sinds 1985 werd namelijk het arsenaal oliepalmplantages uitgebreid van 600.000 naar 2,2 miljoen ha. De helft van het arsenaal is in handen van de grote conglomeraten, 440.000 ha behoort toe aan staatsbedrijven en 760.00 ha aan kleine bedrijven.
De komende twee, drie jaar wil de overheid de sector met 3,3 miljoen ha uitbreiden. Ook bosbouwpercelen ten behoeve van de papierindustrie verdienen een uitbreiding met tenminste een half miljoen ha voor het jaar 2000. Ik ben benieuwd of dat is gelukt.

Men probeert nu ook duurzame winstontwikkelingsconcepten in te voeren die op korte termijn bosbranden tegen moeten houden.

Maar het beste en fijnste zal zijn als de natuur een handje hielp door de moesson eindelijk eens laten te beginnen. De regen zal de bosbranden doven en de smog laten verdwijnen.
Dit zal ook de mooiste, makkelijkste en voordeligste oplossing zijn.

Bronnenlijst

Indonesië
Feiten & Meningen
Jaargang 20, nummer 2
november 1997
* Mening Yvette Lawson; Waar rook is, is vuur

Krantenbericht
'Radeloze Indonesiërs eten oerang-oetangs op'
De Telegraaf, 31 oktober 1997

Krantenbericht
'Schade smog pas over 20 jaar bekend'
NRC Handelsblad, 30 september 1997

Krantenbericht
'Niemand weet hoe we al die branden moet blussen'
NRC Handelsblad, 26 september 1997

Bron: LBActualiteiten
'Bosbranden Borneo & Sumatra zorgen weer voor overlast'
1998, nr. 10, 27-03-1998

Informatiebron
KNMI, De Bilt
16 oktober 1997

Krantenbericht
'Opnieuw bosbrandgevaar in Indonesië'
De Telegraaf
donderdag 26 februari 1998

Compact Disc
Philips Media
Interactieve Encyclopedie
Wereld vanf 1945, entertainment, sport, geschiedenis, aarde, techniek, reizen, cultuur

Compact Disc
Encarta '99
Encyclopedie

Diskette
De Grote Bosatlas
Statistiek 97/98
Europa * Wereld
Windows - Wolters Noordhoff

De Geo Geordend
Topboek
voor de bovenbouw havo/vwo
Meulenhoff, Educatief, 1998
Auteurs: J. Bos e.a.

De Geo
Natuur & Milieu, havo
Meulenhoff Educatief 1998
Amsterdam
Auteurs: J. Hofker, J.H.A. Padunos