Klassiek in de kunst

Inleiding Tegenwoordig zien we nog overal om ons heen ‘klassieke vormen’. Niet alleen in de schilderkunst, maar ook in de architectuur komen we tot in de twintigste eeuw elementen van Griekse bouwkunst tegen. Na de Oudheid verloren de vormen echter wel hun functie en werden ze alleen ter versiering gebruikt: de zuilen dienden al lang niet meer om het dak te ondersteunen, maar zij waren louter verfraaiing van een entree of gevel. Gebouwen met ornamenten uit de Oudheid, verleenden hun bezitters exclusiviteit en status. [plaatje] In Nederland kwam een frequente toepassing van klassieke architectuurelementen in de zeventiende eeuw pas goed op gang. De kunst uit de klassieke Oudheid wordt soms ook samen met ironie gebruikt, zoals het zien op de illustratie hiernaast. Waarschijnlijk was dit een reclamecampagne voor een frisdrankmerk, waarbij een beetje de spot werd gedreven met de Oudheid. De cannelures (verticale inkepingen in de zuilen) verwijzen naar de klassieke Oudheid, evenals de zuilen, die hier dan wel niet recht zijn, zoals bij klassieke bouwwerken het geval is, maar in de vorm van frisdrankflesjes zijn. Vooral de tekst boven de advertentie slaat terug op de Oudheid: ‘Contro la sete, un classico’ (een klassieker tegen de dorst). [plaatje - Een krantenfoto van een advertentie uit 1992] Ook schilders maken vaak gebruik van onderwerpen uit de Oudheid. Het Parisoordeel, waarbij de Trojaanse herder Paris moet beslissen wie van de drie godinnen, Hera, Athena of Aphrodite, de mooiste was, is vanaf de Renaissance tot op heden zeer geliefd bij schilders. Door de eeuwen heen hebben kunstenaars namelijk graag vrouwelijk schoon afgebeeld, bij voorkeur naakt. Het Parisoordeel bood de schilder de mogelijkheid om niet een, maar wel drie vrouwen naakt af te beelden. Door de eeuwen heen zijn er verschillende stijlen geweest, die de schilderijen hebben gekenmerkt. Ik zal deze stijlen nader toelichten en verwijzen naar de verschillende schilderijen die over het onderwerp ‘het Parisoordeel’ gemaakt zijn. Verder zal ik al deze schilderijen vergelijken met het klassieke voorbeeld, dat stamt uit de tweede eeuw na Christus. [plaatje - Antieke afbeelding van de drie Gratien.] [plaatje - Romeinse kopie uit de tweede eeuw n. ChrNa een Grieks prototype uit de eerste eeuw v. Chr.] De Middeleeuwen Tot de 12e eeuw werden de mythologische figuren afgebeeld zoals ze in de Oudheid waren gebeeldhouwd of geschilderd. Klassieke thema’s werden nog door klassieke vormelementen uitgebeeld. Er was dus nog sprake van overeenstemming tussen de vorm en de inhoud. Dit veranderde omstreeks 1100. Vanaf die tijd werden de goden afgebeeld als middeleeuwse ridders, omdat men de personen uit de Oudheid ging beschouwen als tijdgenoten. Opvallend is dat bij de klassieke thema’s in schilderijen geen klassieke vormen meer gebruikt werden en de schilderijen vaak vol fouten zaten. [plaatje - Lucas Granach Parisoordeel (1512-1514)] [plaatje - Lucas Granach Parisoordeel (1530)] Beide bovenstaande schilderijen zijn gemaakt in de tijd van de Middeleeuwen, door de schilder Lucas Granach. Opvallend is dat de schilder er niet in geslaagd is de naakte godinnen als schoonheidsideaal van zijn tijd realistisch weer te geven: de bouw van de drie vrouwenlichamen klopt niet. Dit is duidelijk te zien aan bijvoorbeeld de arm van de rechtergodin op de linkse afbeelding. Ook is de achtergrond niet goed uitgewerkt en er is weinig diepte in dit schilderij te herkennen. Opmerkelijk is dat de schilder op de achtergrond een Duitse burcht heeft geschilderd en Paris niet als herder, maar als Middeleeuwse ridder en de boodschapper Hermes als een oude waarzegger met een glazen bol. Waarschijnlijk heeft Cranach niet het klassieke verhaal gevolgd, maar een Middeleeuwse versie ( toen Paris op jacht was, verdwaalde hij in een struikgewas, hij bond zijn paard vast aan een boom en viel in slaap. De god Hermes verschijnt in zijn slaap en vraagt Paris te kiezen tussen de drie godinnen en te zeggen welke de mooiste is. Hij wil dit doen, mits zij zich ontkleden voor hem.) Vergelijking met het klassieke voorbeeld: De schilder heeft dus duidelijk een eigen uitwerking aan het schilderij gegeven (waarschijnlijk heeft hij een Middeleeuwse versie gebruikt). De enige overeenkomst die deze schilderijen hebben met het klassieke voorbeeld is dat er drie naakte vrouwen worden afgebeeld, wel nemen ze een andere houding aan. De achtergrond verschilt zeer met de achtergrond van het klassieke voorbeeld, zoals bij alle schilderijen verder het geval is, omdat bij het klassieke voorbeeld eigenlijk geen achtergrond te bekennen is. Verder worden er meer personen afgebeeld, zoals Paris en Hermes, die op het klassieke voorbeeld niet terug te vinden zijn. Die verschillen komen denk ik vooral doordat men in een andere periode is aangeland; men gaat mensen afbeelden als ridders, en de omgeving wordt gericht op de riddertijd.
Renaissance De term Renaissance is afkomstig van het Italiaanse woord ‘rinascita’, dat ‘wedergeboorte’ betekent. Met de Renaissance werd behalve de wedergeboorte van de klassieke Oudheid, vooral de wedergeboorte van de kunst als zodanig bedoelt. In de Middeleeuwen werden vooral christelijke onderwerpen gebruikt om te schilderen en er werd vooral gedoeld op boodschappen. Maar in de Renaissance greep men terug op de antieke thema’s en de antieke manieren van uitbeelding ervan. De Renaissance begon in Italië, waar nog veel resten uit de klassieke Oudheid te vinden waren. Kunstenaars reisden naar Italië, waar ze de werken van de Renaissance-kunstenaars, die in navolging van de klassieke kunstenaars in staat waren de werkelijkheid zo natuurlijk en geïdealiseerd mogelijk weer te geven, bewonderden. [plaatje] Het schilderij hiernaast is gemaakt in de tijd van de Renaissance door de schilder Rafael, die een bekende Renaissanceschilder was. In dit schilderij zijn veel Renaissancekenmerken te herkennen: Rafael was in staat om de vrouwenlichamen af te beelden met een juiste anatomie. Het ideaalbeeld van een mooi vrouwenlichaam was zeer belangrijk in die tijd. Er vindt ook geen afscheiding plaats in het schilderij, want de figuren zijn in hun geheel weergegeven en dekken elkaar vrijwel niet af. Vergelijking met het klassieke voorbeeld [plaatje - Rafael De drie Gratien (1502-1503)] Bij dit schilderij is er sprake van navolging, want de drie godinnen staan in vrijwel dezelfde houding als in het klassieke voorbeeld, en allen houden zij iets vast, wat ook het geval is bij het klassieke voorbeeld. Verder zijn er nog wel enkele verschillen te herkennen, zoals de achtergrond. Ook de halskettingen zijn niet terug te vinden in het klassieke voorbeeld. Dit schilderij is duidelijk uit de Renaissancetijd, want het is bijna precies gelijk aan het klassieke voorbeeld, dit komt door de herleving van de klassieke kunst. Barok In de periode van de barok (letterlijk grillig gevormde parel), ging het de schilder juist om het weergeven van het dramatisch hoogtepunt en de reacties daarop van de personen hierop. De personen op de schilderijen worden daardoor gekenmerkt door sterke gevoelens en heftige gebaren. De schilder wil de kijker betrekken bij zijn schilderij en bij hem emoties opwekken. Dat dramatische effect wordt bereikt door sterke licht/donker-effecten, diepe volle kleuren en veel beweging, dat ontstaat door een dynamische compositie met diagonale lijnen, verspringende vlakken en afsnijding. Een barokschilder streeft ernaar om de werkelijkheid zo realistisch mogelijk af te beelden (illusionisme). [plaatje - Peter Paul Rubens Het oordeel van Paris ((1632-1634)] De Antwerpse schilder Rubens is de barokschilder bij uitstek. Hij heeft voor het dramatische moment gekozen waarop Paris de appel gaat uitreiken. Hij heeft nog niet gekozen, dus wie zal het worden? Als je dit schilderij bekijkt, gaan je eigen blikken mee met de blikken van de personen: Hera kijkt naar Paris, Paris kijkt naar Aphrodite en links staat Athena, die naar het publiek kijkt; dit zorgt voor een diagonale lijn. De kleuren in dit schilderij zijn vol en diep. Aan de linkerkant vindt een kleine afsnijding plaats (bij Cupido). Het is een gehele realistische voorstelling: de parels in hun haar en het fluweel van de mantel van Hera glanzen. Verder heeft Rubens de wraakgodin Alecto, de voorbode van oorlog en verwoesting, geschilderd in de stormachtige wolken. Omdat zij boven Hera afgebeeld wordt, verbeeldt ze de woede van Hera en haar wraak op Paris en de Trojanen. Ook de pauw van Hera die sist tegen de hond wijst op het begin van een oorlog. Vergelijking met het klassieke voorbeeld: Dit schilderij is een geheel eigen uitwerking op het klassieke voorbeeld, want de drie godinnen staan in een andere houding en Paris en Hermes worden ook afgebeeld. De achtergrond is ook geheel anders dan bij het klassieke voorbeeld, en zijn hier niet de drie godinnen die de gouden appel in hun hand hebben, maar Paris. De enige overeenkomst met het klassieke voorbeeld is dat de drie godinnen naakt zijn. De verschillen komen waarschijnlijk doordat er op een andere manier geschilderd wordt dan vroeger, er is geprobeerd om er dramatiek en spanning in voor te laten komen, wat niet het geval was bij het klassieke voorbeeld. Rococo Het grillige in de barok nam rond 1720 nog steeds toe. Deze late barokperiode wordt ook wel rococo genoemd. De onderwerpen van de rococoschilders werden steeds luchtiger en speelser en de sensuele liefde nam een grote plaats in. De taferelen waren geschilderd om bij weg te dromen; vaak werd een zoete fantasiewereld vol lichte kleuren (vooral lichtblauw en rose) afgebeeld. Men schilderde asymetrisch en grillig. De voorstellingen laten de kijker even wegdromen van hun eigen bestaan en genieten van de zoete fantasiewereld. [plaatje] In dit schilderij vormen de personen een sierlijke slinger die luchtig omhoog wervelt. Via Paris kijken we in een halve cirkel omhoog, langs de drie godinnen, de hemel in. De kleuren zorgen er ook voor dat je blik omhoog wordt getrokken: de kleuren onder aan het schilderij zijn zeer donker, en hoe verder je naar boven komt, hoe lichter de kleuren worden. Onder aan het schilderij wordt Paris afgebeeld, met een appel in zijn hand, klaar om een van de drie godinnen uit te kiezen. Vergelijking met het klassieke voorbeeld: Dit schilderij is een geheel eigen uitwerking op het klassieke voorbeeld, want de godinnen nemen een heel andere houding aan, en ‘zweven’ als het ware in de lucht. [plaatje - Francois Boucher Het oordeel van Paris (1754)] De omgeving waar de godinnen zich bevinden is anders, en bovendien worden er meer personen afgebeeld, waaronder Paris en de zwevende Cupidootjes. De verschillen tussen dit schilderij en het klassieke voorbeeld zijn het gevolg van een andere tijd, en daardoor dus een andere stijl. Door deze stijl is het schilderij meer op decoratie gericht dan het klassieke voorbeeld. Neoclassicisme Omstreeks 1750 keerden de schilders opnieuw terug naar de vormentaal en onderwerpskeuze uit de Renaissance. Een nieuwe impuls daartoe brachten de opgravingen rond 1750 uit de door lava bedolven steden Pompeii en Herculaneum. Opnieuw reisden kunstenaars naar Rome om daar hun opleiding af te ronden. Daar kwamen ze in contact met de resultaten van de opgravingen. Deze neoclassicistische schilders lieten zich opnieuw door de klassieke Oudheid inspireren. De neoclassicistische schilders waren in tegenstelling tot de barokschilders niet geïnteresseerd in het weergeven van emoties. Hun schilderijen moesten waarheid uitstralen, eenvoud en stille grootsheid waren daarvoor de sleutelwoorden. Zachte kleuren en lijnen die niet afgebakend waren, moesten harmonie en rust suggereren. De uitstraling van rust werd nog meer versterkt door in navolging van de Romeinse fresco’s weinig diepte aan de schilderijen te geven. In plaats van warmte, het gevoel, de expressie, de kleur en beweging van de barok kenmerkte een zekere afstandelijke koelheid de schilderijen van de neoclassicistische schilders. [plaatje] In dit schilderij zijn duidelijk weer de klassieke kenmerken te herkennen. De drie godinnen worden zeer realistisch afgebeeld en het schilderij straalt een zekere eenvoud uit. Dit komt vooral door de egale achtergrond en de zachte kleuren waarmee de vrouwenlichamen geschilderd zijn. Vergelijking met het klassieke voorbeeld: De schilder heeft gebruik gemaakt van navolging van het klassieke voorbeeld, maar tegelijkertijd heeft hij een beetje zijn eigen fantasie laten werken. Dit zie je aan de houding van de godinnen, ze staan wel in dezelfde volgorde, maar hun positie is net iets anders dan bij het klassieke voorbeeld. Verder hebben de drie godinnen allen bloemen in hun haar, en dit is niet het geval bij het klassieke voorbeeld. [plaatje J.B. Regnault Les Trois Graces (1794)] De Nazikunst In de jaren dertig mocht men in Nazi-Duitsland niet meer schilderen wat men wilde. Kunst moest in dienst van het nationaal-socialisme een geïdealiseerd beeld geven van de werkelijkheid. De kunst moest het nationaal-socialisme promoten, getuigen van vaderlandsliefde en bovendien werden de kunsten gebruikt om Hitler en het fascisme te verheerlijken. De kunst moest alle mensen kunnen bereiken en daarom gemakkelijk toegankelijk zijn. De Duitse kunst moest zich weerspiegelen aan klassieken, er moest een nieuwe Duitse Renaissance ontstaan. Maar deze werd van boven af opgelegd en ontstond niet door de eigen wil van schilders. [plaatje - Ivo Saliger Urteil des Paris (1939)] Ivo Saliger schilderde het Parisoordeel boven op een heuvel. Een moderne Paris, in een korte broek, zit op een rotsblok en wordt omringd door vrouwen die het schoonheidsideaal van het nazi-Duitsland vertegenwoordigen. Ook hij zelf is afgebeeld als een ideale, stoere, Duitse man. Paris staat op het punt om de appel aan Aphrodite te geven, die voor hem staat. Op de achtergrond zie je een Duits Rijnlandschap. Ivo Saliger koos elementen uit verschillende kunststromingen: hij heeft de dieptewerking van de achtergrond van de Renaissance, de licht/donker-effecten en de diagonale lijnen (armen) van de barok, de zachte kleuren en de emotieloze uitstraling van het neoclassicisme. Vergelijking met het klassieke voorbeeld: Ivo Saliger heeft een geheel eigen uitwerking aan het schilderij gegeven, dit komt vooral doordat dit moest van de Duitse machthebbers. Het was de bedoeling dat de schilderijen een Duitse setting meekregen, propaganda maakten voor Hitler. Hierdoor wordt Paris niet als een normale jongeman afgebeeld, maar als een soort keurmeester, die een medische keuring van arische vrouwen moest voltooien. Verder verschilt de achtergrond van het klassieke voorbeeld, en de drie godinnen nemen andere houdingen aan. De enige overeenkomst met het klassieke voorbeeld is dat er drie naakte vrouwen worden afgebeeld.
Postmodernisme Het eclectisch te werk gaan, het kiezen uit de verschillende mogelijkheden die de geschiedenis van de kunst te bieden heeft, zien we aan het eind van de jaren zeventig ook bij postmoderne schilders. Deze reageren, zoals Saliger, niet rechtstreeks op de klassieke Oudheid, maar via andere schilders die dat al eerder gedaan hadden. Zij gaven de Oudheid weer door middel van citaten van andere schilders. Vaak gebeurt dit op een ironische manier. Met soms veel ironie (zoals hiernaast) vallen de kunstenaars in het postmodernisme weer terug naar het klassieke voorbeeld. De drie Gratiën keren ons de rug toe, wat ten eerste al ironisch bedoeld is. Ten tweede zijn de drie ‘godinnen’ gekleed in spijkerstofkleding, en worden zij afgebeeld als tijdgenoten. Vergelijking met het klassieke voorbeeld: De kunstenaar heeft een eigen uitwerking gegeven, maar tegelijkertijd heeft hij ook het klassieke voorbeeld gevolgd. Op dit schilderij worden immers alleen de drie Gratiën afgebeeld, zonder achtergrond en verder geen personen erbij, wat ook het geval is bij het klassieke voorbeeld. De kunstenaar heeft een eigen uitwerking aan het klassieke voorbeeld gegeven door de posities en de kleding van die drie Gratiën zo te veranderen, dat het ironisch overkomt. [plaatje - Robin Shores The Three Graces (1986)] De verklaring voor de verschillen is te vinden bij de verandering van de kunst, bijvoorbeeld dat er veel ironie gebruikt wordt. Conclusie De westerse kunstenaars hebben vaak hun eigen fantasie laten werken bij het maken van een schilderij over het Parisoordeel. Vaak werden hierin echter wel aspecten verwerkt die in de mythe ook voorkwamen. Zoals iedere periode zijn eigen stijl had, had ook iedere schilder zijn eigen manier om in zijn schilderij deze stijl te kenmerken, en zo zagen alle schilderijen over het Parisoordeel er ook anders uit. Vaak werden de verschillende stijlen beïnvloed door de reacties op de andere stijlen. En zijn er vaak meerdere stijlen in een schilderij terug te vinden. Meestal wordt ook Paris afgebeeld, die voor de keuze staat een van de drie Gratiën uit te kiezen. Bronvermelding  MeMo basisboek geschiedenis  MeMo werkboek geschiedenis  Spectrum Encyclopedie 1997  Encarta Encyclopedie 1999  http://www.boijmans.rotterdam.nl/  http://www.digischool.nl/  http://www.dsv.nl/  Forum basisboek KCV  Wereldgeschiedenis
Lekturama, 1980  Synopsis basisboek KCV