Siegfried door Harry Mulisch

Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2001
• 213 pagina's
• Uitgeverij: De Bezige Bij

Flaptekst

Eerste zin

Toen het landingsgestel met een dreun het beton raakte, schrok Rudolf Herter wakker uit een diepe, droomloze slaap.

Samenvatting

Het is herfst in Wenen aan het eind van de jaren negentig, Rudolf Herter is er een week naartoe gegaan samen met zijn vriendin Maria. Herter heeft een boek (de uitvinding van de liefde) geschreven dat een internationaal succes is en komt daarom in Wenen voor een interview en een lezing. Tijdens een tv-interview waarin hij komt vertellen over zijn boek, houdt hij een relaas over de aard van fantasie en uiteindelijk de aard van de kunst. Hij stelt in dit relaas dat je een persoon die je niet begrijpt, zou kunnen begrijpen door hem of haar in gedachte in een extreme situatie te plaatsen om te zien hoe hij of zij daarop reageert. Volgens Herter is de meest onbegrijpelijke persoon Hitler, daarom zijn er ook zoveel boeken over hem geschreven. Het idee om Hitler in een fictieve situatie te plaatsen om hem beter te begrijpen laat Herter niet los. Het probleem met dit idee is dat Hitler zelf al de meest extreme situatie lijkt te hebben geschapen. Daarom probeert Herter iets te bedenken wat in strijd is met de aard van Hitler, wat dus voor Hitler een extreme situatie zou zijn. Maria denkt met hem mee hoewel ze niet altijd begrijpt waar zijn gedachten hem heen leiden.

De volgende dag heeft Herter eerst drie korte interviews die allemaal terug komen op het televisie-interview van de vorige dag. Herter is bang om te veel te zeggen zodat iemand zijn idee kan stelen. In de middag gaat hij naar een diner bij de ambassadeur waar hij een bekende musicus ontmoet. Ook hier komen zijn tafelgenoten terug op de uitspraken die Herter deed over Hitler. In het hotel belt Herter met zijn zoontje Marnix, die hem zoals altijd verrast met zijn scherpe logica. Peinzend over Hitler slaapt Herter wat voordat hij zal voordragen in de Nationalbibliothek. Hij draagt drie kwartier voor en signeert daarna nog. Aan het einde van de signeer sessie komt er een man naar hem toe die Nederlands spreekt met een sterk Duits accent. Hij stelt zichzelf en zijn vrouw voor als Ullrich en Julia Falk en komt ook weer terug op het televisie-interview. Meneer Falk vertelt dat hij informatie heeft over Hitler die Herter misschien zal interesseren. En Herter is zeker geïnteresseerd de volgende dag gaat hij naar het bejaardentehuis waar het echtpaar Falk woont. Als hij daar de volgende dag aankomt merkt hij dat het echtpaar niet op hun gemak is. Ullrich Falk vertelt over hun achtergrond en hoe zij als bedienden op Berghof, het buitenverblijf van Hitler, te werken kwamen. Voor hij tot de kern van zijn verhaal komt laat hij Herter zweren dat hij hun verhaal pas na hun dood zal onthullen. Het verhaal gaat verder over hoe zij Eva Braun leerden kennen met wie Julia het goed kon vinden en hoe zij via haar veel te weten komen over Hitler. Een tijdje later leren zij ook de Führer zelf kennen. Zij vertellen hoe elke beweging van hem was ingestudeerd en hoe hij altijd een rol leek te spelen. Hiermee zitten ze op een lijn met Herter die Hitler’s ware aard ook niet kan vangen zonder fantasie. En dan komen zij tot de kern van hun verhaal. In mei 1938 werden zij ontboden bij Hitler en een klein gezelschap van zijn vertrouwelingen. Hitler vertelt hem dat hij en Eva Braun een kind verwachten. Hitler heeft het echtpaar Falk nodig om te doen alsof het hun kind is dat geboren zal worden. En zo gebeurde het dat zij de kamer naast die van Hitler en Eva Braun betrokken. Het kind werd geboren en werd Siegfried genoemd. Hij woonde bij het echtpaar Falk en ze lieten iedereen ook hun eigen familie geloven dat hij hun zoon was. Na verloop van tijd voelde Siegfried die zij Siggi noemden ook echt als hun zoon. Het waren gelukkige tijden voor het echtpaar Falk en met oud en nieuw deden zij traditioneel aan loodgieten, waarbij gesmolten lood met een tinnen lepel in een bak met water wordt gegoten. Er ontstaan dan grillige figuren waaraan men de toekomst voor het volgende jaar kan zien. Ullrich Falk heeft Hitlers loodgietsel bewaard en geeft het aan Herter. Ondertussen  gaat de oorlog door maar op de Berghof merken zij daar weinig van.

Op vrijdag tweeëntwintig september verandert dat plots Eva Braun wordt opgehaald om naar Berlijn te gaan, zodat de Führer haar bij zich heeft. Maar wanneer zij vertrokken is komt er nog een bevel, Ullrich Falk krijgt het bevel Siegfried te doden. Als hij niet aan dit bevel zou voldoen zou Siegfried alsnog gedood worden en zouden hij en Julia naar een concentratiekamp gebracht worden. Dit zorgt natuurlijk voor hevige tweestrijd bij Ullrich, maar hij voert het bevel inderdaad uit. Op de schietbaan schiet hij alsof het een ongeluk is Hitlers zoon dood. Een week later werden hij en Julia overgeplaatst naar Den Haag.

Na dit hele verhaal wat Herter diep heeft geschokt nemen zij afscheid van elkaar. Herter laat zijn adresgegevens achter zodat hij geïnformeerd kan worden als het echtpaar Falk is gestorven waarna hij van zijn eed van geheimhouding verlost zal zijn. Terug in het hotel maakt hij op Maria een verwilderde indruk. Maria vraagt hem te gaan slapen om tot rust te komen, maar Herter begint te praten in zijn dictafoon omdat hij bang is dat zijn gedachten hem anders zullen ontglippen. Herters gedachten tuimelen razendsnel over elkaar heen in zijn verklaring van Hitler. Hij komt erbij uit dat Hitler een manifestatie van het Niets is. Maria kan hem al lang niet meer volgen. Herter raast maar door tot hij verklaart dat Nietzsche gek is geworden door de geboorte van Hitler.

In dagboekfragmenten van Eva Braun gaat het verhaal verder. Zij vertelt over haar laatste dagen in de bunker en over hoe ze erachter kwam dat Hitler Siegfried had laten doden. Toch trouwde ze met hem  hoewel ze hem steeds minder begrijpt en weet dat ze snel zullen sterven.

Als Maria terugkomt om Herter wakker te maken, ziet ze hem in dezelfde houding liggen als toen ze wegging. Herter is overleden. In zijn linkerhand heeft hij het stukje lood dat Hitlers toekomst zou voorspellen, Maria luistert de dictafoon af en hoort Herters laatste woorden: ‘… hij…hij is hier.’

Personages

Rudolf Herter

Rudolf Herter is begin 70 en heeft zijn magnus opum De uitvinding van de Liefde geschreven. Dit werk wordt internationaal geprezen en Herter heeft zeker geen lage dunk van zichzelf. Hij heeft twee volwassen dochters van zijn vrouw Olga en een zevenjarig zoontje Marnix bij zijn vriendin Maria. Herter is zijn leven lang al geïntrigeerd door Hitler en besluit tijdens een televisie-interview over hem zijn volgende boek te schrijven. Met dit boek wil hij Hitler doorgronden iets wat tot nu toe nog niemand is gelukt waardoor er een hele stroom aan literatuur over hem is ontstaan. Aan het einde van het boek overlijdt Herter zonder het verhaal van Siegfried op te kunnen schrijven.

Ullrich Falk

Hoewel Ullrich zich nooit heel erg met politiek bezig heeft gehouden, komt hij door een baantje als kelner in contact met de mensen die later de Nazi kopstukken zullen vormen. Zo krijgt hij uiteindelijk ook zijn betrekking op de Berghof. Hij lijkt een rustige man die vooral geen moeilijkheden wil. Wanneer hij Siegfried moet doden doet hij dat alleen maar omdat hij Julia wil redden van een concentratiekamp. Hij is in de tachtig en heeft helemaal wit haar waar zijn schedel doorheen schemert.

Julia Falk

Julia is de dochter van een fanatieke aanhanger van de NSDAP en ontmoette Ullrich via via. Na hun huwelijk krijgen zij een aanstelling op de Berghof waar zij het goed kan vinden met Eva Braun. Zij doet alsof ze de moeder van Siegfried is en zijn dood doet haar dan ook veel pijn. Ze hield van hem als een moeder. Ze is ook in de tachtig en draagt een gouden bril met dikke glazen.

Siegfried Falk

Siegfried Falk was de zoon van Adolf Hitler en Eva Braun. Hij werd om politieke redenen bij het echtpaar Falk geplaatst. Hij is door zijn adoptievader doodgeschoten op bevel van Hitler.

Eva Braun

Eva Braun is de vriendin van Hitler en uiteindelijk zijn vrouw. Ze kan het goed vinden met Julia al is ze vaak eenzaam als Hitler niet op de Berghof is. Ze sterft samen met Hitler in een bunker in Berlijn.

Adolf Hitler

Adolf Hitler is volgens Herter de meest onbegrijpelijke persoon uit de geschiedenis. Aan het einde van het verhaal verklaart hij dat Hitler het Niets is.

Maria

Maria is de dertig jaar jongere vriendin van Herter. Ze is lang en slank en heeft rossig haar. Samen met Herter heeft ze een zoontje Marnix. Ze helpt Herter bij zijn interviews en luistert naar zijn razende gedachten. Aan het einde van het verhaal vindt zij hem wanneer hij dood in de hotelkamer ligt.

Quotes

"Ik wil vanuit een of ander verzonnen, hoogstonwaarschijnlijk, hoogfantastisch, maar niet onmogelijk feit uit de mentale naar de sociale werkelijkheid. Dat is denk ik de weg van de ware kunst: niet van beneden naar boven, maar van boven naar beneden." Bladzijde 24

"Ik denk dat hij het oog van de cycloon wilde zijn. Rondom wordt alles verwoest door orkanen, maar in het oog is het schitterend weer met een blauwe hemel. Zijn villa Berghof in de Alpen was daar het symbool van. Daar broedde hij al die verschikkingen uit, maar niets er van drong door tot die idylle." Bladzijde 30

"...Hitler... van zijn wieg tot zijn afwezige graf was de blijdschap die hij had verspreid steeds toegenomen. Eerst, bij zijn geboorte waren alleen zijn ouders blij; later maakte hij het hele duitse volk blij, vervolgens ook het oostenrijkse; en toen hij stierf was de hele mensheid blij..." Bladzijde 52

"Hij laat zich op een knie zakken en demonstreert nog eens hoe het pistool vastgehouden moet worden. Voor de grap richt hij de loop van vlakbij op Siggi's voorhoofd. Als hij begint te lachen haalt hij de trekker over. Met bloed bespat blijft hij kijken naar het punt waar zojuist nog Siggi's lach was." Bladzijde 148

Thematiek

Fantasie en werkelijkheid

Dit gehele verhaal is een mengeling tussen fantasie en werkelijkheid. Je zou het een wat als-verhaal kunnen noemen. Waarbij de vraag van dit verhaal zou zijn wat als Hitler en Eva Braun een kind hadden gekregen? Toch zit er nog meer menging tussen fantasie en werkelijkheid, zo vertoond Rudolf Herter, de hoofdpersoon van het verhaal een aantal opvallende overeenkomsten met Harry Mulisch. Zo hebben ze allebei een Oostenrijkse vader die "fout" is geweest in de oorlog. De opvallendste vergelijking tussen deze fictieve schrijver en deze schrijver van vlees en bloed is te vinden op pagina 51 Hier staat: Op Cuba was hij om te revalideren van de Ziekte van Eichmann. Diens proces had hij vijf jaar eerder bijgewoond in Jeruzalem, ook daarover had hij een boek geschreven. Harry Mulisch heeft ook de zaak van Eichmann gevolgd en daarover inderdaad een boek geschreven namelijk De zaak 40/61. Nu verandert de wat als- vraag naar: Wat als een schrijver zoals Harry Mulisch voor een interview naar Wenen gaat waar twee mensen heb een volledig nieuw verhaal over Hitler vertellen? Deze tweede vraag is een stuk relevanter omdat Mulisch anders het hele personage Herter uit het verhaal had kunnen halen en simpelweg een roman had kunnen schrijven over het echtpaar Falk en hun aangenomen zoon Siegfried. Door deze menging van fantasie en werkelijkheid zijn er eigenlijk drie verhaallijnen te onderscheiden: Het verhaal van Siegfried, de gebeurtenissen in Wenen en de strijd die Herter in zijn hoofd met Hitler voert.

Motieven

Dood door schuld

Siegfried wordt vermoord door Ullrich Falk in opdracht van Hitler. In het boek komt niet naar voren dat Ullrich zich schuldig voelt over die dood omdat die immers een opdracht was en omdat hij en zijn vrouw anders naar een concentratiekamp gestuurd zouden worden. Ullrich vloet zich echter wel verantwoordelijk voor de dood van de bondskanselier die hij tijdens de putsch neerschoot. Herter acht Hitler ook schuldig aan de waanzin en dood van Nietzsche, hoewel hij ook vindt dat Hitler het Niets is en het Niets natuurlijk nergens schuldig aan kan zijn.

Geheim

In het verhaal is het geheimhouden van het bestaan van Siegfried erg belangrijk, Siegfrieds bestaan is al vanaf zijn geboorte geheim, zijn afkomst mag niet bekend gemaakt worden, later mag de reden van zijn dood niet bekend gemaakt worden. Zelfs na zijn dood blijft hij een geheim en als door de dood van Herter zal hij een geheim blijven.

Schrijverschap

Door zijn hoofdpersonage op zichzelf te laten lijken, lijken de beweringen die het personage Herter doet op beweringen die Mulisch zou doen over het schrijverschap. In het televisie-interview doet hij duidelijk beweringen over wat kunst zou moeten zijn maar ook later, wordt met de verwarring van Herter eigenlijk het schrijfproces weergegeven. Er wordt in het interview uitgelegd hoe een idee ontstaat en je zou het uiteindelijke boek kunnen zien als een uitwerking van dat idee.

Motto

Warum holt mich der Teufel nicht?

Bei ihm ist es bestimmt schöner als hier.

EVA BRAUN, Dagboek, 2.III.35

 

Letterlijk vertaald staat hier:

Waarom haalt de duivel me niet?

Bij hem is het zeker mooier dan hier.

Dit dagboekfragment geeft de wereld weer hoe verschillende personages in het boek hem zien. De duivel zal iemand meenemen naar de hel en uit dit fragment blijkt dat de aarde misschien een nog wel ergere hel is. Dit motto geeft aan wat een verschrikkelijke wereld het is waarin het boek zich afspeelt. 

 

Titelverklaring

Siegried met als ondertitel: een zwarte idylle, slaat natuurlijk terug op de zoon die Hitler en Eva Braun zouden hebben gehad. 

Op bladzijde 24 zegt hoofdpersoon Herter in een interview: Ik wil vanuit een of ander verzonnen, hoogstonwaarschijnlijk, hoogfantastisch maar nietonmogelijk feit uit de mentale werkelijkheid naar de sociale werkelijkheid.

En een paar hoofdstukken verder dient feit zich aan in de vorm van het verhaal over Siegfried. Voor personage Herter is Siegfried een ingang om over Hitler na te denken en hem te begrijpen, hoewel dit niet lukt. Voor Mulisch is Siegfried het verzonnen feit waardoor hij een boek kan maken. 

De ondertitel een zwarte idylle verwijst naar de Berghof. De villa van Hitler in de Alpen waar Eva Braun woonde en het echtpaar Falk werkte en waar ook Siegfried woonde. Op bladzijde 31 wordt de Berghof een idylle genoemd en dat lijkt het ook te zijn tot het verhaal van Siegfried naar buiten komt, waaruit blijkt dat die idylle maar schijn was en wat er op de Berghof gebeurde verschrikkelijk was.

Structuur & perspectief

Siegfried is opgebouwd uit negentien hoofdstukken. Het verhaal wordt vertelt vanuit het personele perspectief waarbij het perspectief bij Rudolf Herter ligt. Hoofdstuk achttien wijkt hiervan af omdat het bestaat uit fictieve dagboekfragmenten van Eva Braun. 

Decor

Het verhaal speelt zich af in de jaren negentig van de vorige eeuw, maar verwijst telkens naar gebeurtenissen uit de tweede wereld oorlog. Het verhaal speelt zich af in Wenen in de herfst. Het verhaal beschrijft maar een paar dagen,maar door de gesprekken met het echtpaar Falk die terugblikt naar de tweede wereldoorlog wordt er indirecte en veel langere tijd beschreven.

Stijl

De stijl die in dit boek gebruikt wordt is erg helder. De dingen worden genoemd zoals ze zijn, voor zover dat kan natuurlijk. In bijvoorbeeld het einde van het boek dwalen de gedachten van Herter steeds sneller weg en dan gaat de helderheid natuurlijk een beetje verloren. Toch wordt ook dit opgelost door Maria de gedachten van de lezer uit te laten spreken en te zeggend at ze zijn gedachtegang niet kan volgen. Hierdoor houdt het verhaal een hoop vaart.

Slotzin

Pas toen zij het de derde keer herhaalde, verstond zij het: '...hij...hij...hij is hier...' Daarna niets meer.

Beoordeling

Dit is de tweede keer dat ik dit boek lees en het is zeker de moeite waard. Het verhaal dat eigenlijk uit twee in elkaar verweven delen lijkt te bestaan, blijft bij mij de tweede keer beter hangen. Waar ik de eerste keer dat ik dit boek las vooral oog had voor het verhaal rondom Siegfried, kon ik nu meer tijd nemen om ook Herters verhaal te lezen. Dit boek is misschien wat taai op het einde, maar verder goed te lezen. Het is misschien niet het beste werk van Mulisch, maar zal zeker mooi op je lijst staan en er is een hele hoop achtergrond informatie over te vinden waar je je docent Nederlands mee kunt verbluffen.

Recensies

" Een roman die spannend is als een onorthodoxe detective en die tegelijk met een gedurfde greep een van de hoofdthema's in Mulisch' oeuvre voorziet van een fraaie accolade. Binnen de roman mag de werkelijkheid de fantasie overtreffen, als roman is het niettemin de fantasie die voor zichzelf het laatste woord opeist." http://retro.nrc.nl/W2/Ni...p/bk1.html

"'Wie Mulisch als überragender Ausnahmemensch beschouwt, zou dat kunnen denken. Lezers met een voorliefde voor laat twintigste-eeuwse opvattingen over de rol van de kunstenaar zullen daartoe minder geneigd zijn.'" http://www.volkskrant.nl/...ried.dhtml

Overhoor jezelf