Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2018
• 320 pagina's
• Uitgeverij: Ambo/Anthos

Flaptekst

Eerste zin

Koos, Als we wisten wat onze daden teweegbrengen, zouden we dan anders handelen? Ons inhouden, de tong afbijten, woorden tegenhouden voor ze hun gif verspreiden?

Samenvatting

In de eerste brief aan Koos (1995) schrijft Lies dat er in haar leven heel veel is gebeurd. Ze zal een poging wagen om haar leven aan hem te vertellen. 
Direct daarna komt het hoofdstuk van 23 september 12943 waarin wordt verteld dat Daniel door de Duitsers wordt gefusilleerd.

I Een heel gewoon meisje (1934-1945)
Liesje van Gelder (20) is een eenvoudig meisje (geboren in Zaltbommel) met een kweekschoolopleiding die in 1934 bij een voorname Joodse familie Schrijver (Hilversum) solliciteert als gouvernante. Lies is zelf ook van Joodse afkomst, maar haar ouders hebben het christelijk geloof aangenomen. Ze moet de twee meisjes (Eva en Rachel) het een en ander bijbrengen. Er is ook een oudere zoon die in Delft studeert en af en toe thuis komt. Ze vinden elkaar aantrekkelijk en Daniel kruipt 's nachts bij Liesje in bed. Seks kan niet uitblijven. En de onvoorzichtige gevolgen ook niet.
Daniel heeft communistische sympathieën en waarschuwt zijn familie voor het opkomende nazisme in Duitsland. Zijn vader begrijpt dat wel en besluit naar Amerika te emigreren. Daniel blijft bij Liesje die inmiddels zwanger is geworden. Hun eerste kind heet Peter. Ze gaan in Haarlem wonen aan het Saturnusplein 3.  Liesje werkt dan als onderwijzeres in Velsen. De oorlog breekt uit en Daniel wordt er steeds meer bij betrokken. Omdat hij van Joodse afkomst is, denkt hij dat het beter is dat hij en Lies formeel gaan scheiden. Zo kan ze op een andere (Portugezen) lijst komen te staan die minder gevaar oplevert.  Daniel  komt haar af en toe bezoeken en dan hebben ze weer even een moment van geluk (en van seks).
Liesje wordt  daardoor  weer zwanger, wat ze eigenlijk niet had gewild. Wie wil een tweede kind in oorlogstijd?  Daniel hoopt dat het een meisje wordt, maar het wordt toch weer een zoon die ze Koos noemen. Daniel raakt steeds meer betrokken o.a. bij een staking (1941) en wordt uiteindelijk opgepakt. Hij wordt vastgezet in Den Haag.  Ze schrijven elkaar brieven, Lies dient zelfs een gratieverzoek in, maar het helpt niet. Hij wordt verhoord, gemarteld, (heeft hij daarbij ook  kameraden verraden?) veroordeeld tot de doodstraf en op 23 september 1943 gefusilleerd. Een man van de communisten  heeft haar al die tijd een envelop gebracht met geld, maar vertelt haar daarna dat het beter is dat ze onderduikt. Ze wordt wel van haar zoontje Koos gescheiden. Die gaat naar een ander adres. Lies en Peter zitten anderhalf jaar ondergedoken in een ziekenhuis. Het is geen leuke tijd. Ze begint Peter onderwijs te geven. Ze hebben toch niets anders te doen. Dan breekt de bevrijding aan en mogen ze terug naar hun huis aan het Saturnusplein. 

II Opdat wij niet zullen vergeten (1945-1953)
Lies wordt herenigd met haar andere zoontje, dat al die tijd een surrogaatmoeder heeft gehad. Hij moet erg aan Lies  wennen en zij doet niet heel vriendelijk tegen hem. Ze behandelt Peter duidelijk anders. Die neemt de rol van de afwezige vader op zich (parentificatie)  Koos blijft voor haar een beetje een vreemde. Ook is hij  van het begin af aan een bedplasser wat zijn broertje hem nogal eens onder zijn neus wrijft; ze is voor hem geen leuke moeder. Maar hij lijkt wel sprekend op Daniel, meer dan Peter.
Haar schoonouders nemen vanuit Amerika weer contact op.  Die steunen haar ook door geld te sturen. Later komen ze ook regelmatig met de boot naar Nederland. Dan nemen ze hun Joodse problematiek weer mee naar Nederland. Ze zijn wel leuk voor de kinderen en hebben veel geld. 
De Communistische beweging laat Lies ook niet in de steek. Omdat ze gescheiden is van Daniel, krijgt ze geen oorlogsuitkering, maar de communisten helpen haar wel.  Ze krijgt bericht dat haar man in Den Haag begraven is. Lies voelt zich meer en meer aangetrokken tot het communisme en gaat ook partijvergaderingen bijwonen. Dan moet ze ook de kinderen wel eens alleen laten. Koos vindt dat niet leuk. Hij begint 's nachts regelmatig naar haar bed te komen. In het partijorgaan "De Waarheid" leest Lies ook dat de verrader van haar man (ene Van Soolingen) een een zware straf (20 jaar) heeft gekregen. Het lichaam van Daniel wordt later herbegraven op de erebegraafplaats in Bloemendaal. De tekst op  zijn  grafsteen is die van het motto van de roman. Lies  is een vrouw die net als de Bijbelse vrouw van Lot, achterom blijft kijken, soms vol wrok. (blz. 188) Haar eigen moeder kan overigens wel goed met Koos omgaan. Hij gaat graag bij haar logeren. 
In De Waarheid leest Lies dat Van Soolingen al weer thuis op de bank zijn straf uitzit; hij was zogenaamd terminaal ziek. Door de kritiek in de Communistische krant wordt hij echter weer opgepakt.

III Dit is ons geheim (1953-1959)
Koos gaat naar een bijzonder type school (de Vrije School van Rudolf Steiner). Na een toneelopvoering wordt hij (10 jaar oud) aangereden. Lies moet hem nu wel goed verzorgen. Hij kan weer in haar bed slapen. Ze verbiedt hem overigens foute boeken te lezen d.w.z van schrijvers die nazigezind waren. In Amerika is er een communistenjacht  aan de gang (de affaire Rosenberg, de man en de vrouw eindigen op de elektrische stoel )
De Communistische Partij Nederland krijgt nieuwe leiders (o.a. Marcus Bakker) en timmert flink aan de weg, maar wordt bij de verkiezingen door de gevestigde partijen toch buiten spel gezet. 
Van het schoolhoofd krijgt Koos een (te) laag advies voor een vervolgopleiding, maar Lies laat hem testen en hij blijkt toch  heel intelligent te zijn. Maar er gaat iets ongehoords gebeuren. Zijn nachtelijke bezoeken wekken de seksuele lust bij Lies weer op. Ze hebben seksueel contact en dat is natuurlijk een streng verboden iets. Ze weet dat dit zo is en houdt hem voor: "Dit is ons geheim." (blz. 237)
De inval in Hongarije doet de communisten geen goed, en ook de onthullingen over het regime van Stalin roepen veel verzet op in Nederland. De Partij heeft het daardoor  moeilijk.
Lies krijgt "iets" met Sjaak, een man die een terminaal zieke vrouw heeft en het daarna eigenlijk wel ziet zitten met Lies. Mia gaat daarna  dood. Lies  krijgt daarna snel een relatie met Sjaak en op een bepaald moment stelt ze voor dat hij bij haar intrekt. De jongens Peter en Koos willen dat niet. Dan zet Lies Sjaak voor het blok nog een jaar af  te wachten  en uiteindelijk zegt hij "nee." Hij vindt al snel een andere vrouw.
De opa van Peter en Koos sterft  onverwacht, terwijl hij in Nederland is. Hij krijgt een Joodse begrafenis. Na de affaire met Sjaak is Lies lethargisch geworden: ze maakt zich niet meer op. Ze wil geen andere man meer, eigenlijk alleen Daniel. Ze zoekt zijn graf in Bloemendaal in het donker en in de  stromende regen op. Ze wordt hondsmoe en drijfnat door iemand thuisgebracht.
Niet lang daarna geeft Koos (16)  aan dat hij het huis zal verlaten en bij zijn oma zal intrekken. Lies voelt zich nu nog meer verlaten. Waar haalt haar schoonmoeder het recht vandaan? Ze is ontzettend jaloers en vergelijkt haar schoonmoeder met de vrouw die in de oorlog voor Koosje had gezorgd. Ook Peter kondigt aan het ouderlijk huis te verlaten: hij studeert immers in Amsterdam. Maar hij zal haar regelmatig blijven opzoeken.

IV Zo vader zo zoon (1959-1995)
Lies ziet later dat Koos Schrijver ook columnist voor De Waarheid wordt. Hij heeft zich tot het communisme bekeerd. Peter doet daar schamper over. Het is niet zo'n kunst als de Partij in de lift zit. Maar Lies knipt alle berichten in de krant over hem uit. Koos wordt Eerste Kamerlid, trouwt en krijgt een zoontje Daan. Hij heeft dezelfde ideële opvatting als zijn vader en komt op voor de onderdrukten.  Lies wil eigenlijk nog steeds wraak nemen op Van Soolingen. Ze leeft met haar hoofd naar achteren, de vrouw van Lot. Na een verkiezingsnederlaag van de CPN moet Koos zijn politieke ambities opgeven. En ineens staat hij bij Lies voor de deur. Hij vraagt o.a. waarom ze hem misbruik heeft, want hij krijgt er nu last van. Ze heeft een flauw antwoord: "Ik wilde je behoeden voor een homoseksuele liefde." Koos vertrekt en komt nooit meer terug. Van Peter hoort ze later dat hij psychisch  ingestort is.  Ze begrijpt nu pas dat hij eigenlijk een getraumatiseerd kind is. ( Ongewenst kind, de verwijdering van zijn moeder in de oorlog, de afwezigheid van een vader, het stotteren en daarna het seksueel misbruik.) 

De laatste brief van Lies aan Koos (1996) is er één met excuses. Ze biedt hem haar verontschuldigingen aan. Ze is een vrouw die altijd maar achterom gekeken heeft. Dat was fout. Er waren genoeg  mensen die ook in de oorlog geleden hadden en toch naar een nieuwe toekomst hadden gezocht: een nieuw bestaan (Daniels ouders) een nieuwe liefde, een nieuw leven. Dat was Koos ook wel gelukt, maar haar niet. Koos was ook op zoek gegaan naar zijn Joodse roots. Hij voelt zich eigenlijk steeds meer  Joods en sluit zich aan bij joodse bewegingen.
Lies kan eigenlijk geen woorden vinden ter verontschuldiging van haar gedrag. Het had allemaal nooit mogen gebeuren. Te laat heeft ze dat alles ingezien.
"Mij past alleen het zwijgen." 

Personages

Daniel

Daniel is de idealist. Van goede huize raakt hij als stageloper bij Calvé betrokken bij de arme arbeiders. Hij trekt zich hun lot aan. Bovendien ziet hij de gevaren van het nazisme. Hij sluit zich aan bij de Communistische beweging en organiseert mede de Februaristaking in 1941. Hij wordt verraden, opgesloten, gemarteld en ter dood veroordeeld. Het is onduidelijk of hij tijdens de martelingen doorgeslagen heeft. In 1943 wordt hij gefusilleerd.

Lies

Lies is een meisje van eenvoudige komaf. Zij gaat werken in het gezin van Schrijver als kindermeisje, terwijl ze een kweekschoolopleiding heeft afgerond. Ze wordt verliefd op de sprankelende zoon in dat gezin, Daniel, en hij bezoekt haar 's nachts. Ze wordt zwanger en moet trouwen. Ze is enigszins volgzaam van aard en Daniel wordt belangrijk in de oorlog. Als hij toch wordt opgepakt, probeert Lies hem vrij te krijgen. Maar hij wordt doodgeschoten. Dan is ze een weduwe met twee kinderen. Ze moet onderduiken, maar wordt gescheiden van haar jongste zoon. Na de oorlog is de hernieuwde kennismaking moeilijk. Ze kan weinig liefde geven aan het kind. Het is een bedplasser en hij wordt ook nog gepest door zijn broer. Hij is eenzaam, stottert en gaat naar een bijzondere school. 's Nachts komt hij bij haar in bed. Op den duur bloeit dan de seksuele lust weer op en Lies misbruikt haar zoon. Eigenlijk heeft ze daar geen goede reden voor. Koos (16) verlaat het huis en Lies is heel jaloers op haar schoonmoeder die hem in huis opneemt. Ze gaat ook bij de CPN en krijgt pas later het inzicht dat ze veel te veel naar het verleden is blijven kijken en eigenlijk altijd met wrok in haar hart heeft voort geleefd. Dat had nooit mogen gebeuren beseft ze als ze een laatste brief aan Koos schrijft. Eigenlijk heeft ze een (mentaal) verloren leven geleid.

Koos

Koos wordt eigenlijk de gehele roman van een afstandje beschreven. De toenadering zoekt de vertelster in twee brieven. Hij is altijd een bijzonder kind geweest, maar daarin zullen de oorlogsgebeurtenissen een belangrijke rol hebben gespeeld. Koos zal zich niet gewenst voelen, ondergewaardeerd en stottert (thuis maar niet op school). De incestrelatie met zijn moeder is natuurlijk ongewenst. Op zijn 16e verlaat hij het huis en keert er nog maar één keer in terug en wel om verhaal te halen bij zijn moeder. daarna ziet ze hem niet meer. Hij ontwikkelt zich wel: wordt advocaat, Eerste Kamerlid. Hij gaat ook op zoek naar zijn Joodse roots. Op een zeker moment stort hij in, wat hem o.a. zijn huwelijk kost. maar hij herstelt. Interessant zou zijn hoe hij als romanpersonage op de twee brieven van zijn moeder reageert. Bereid tot vergeving of juist niet?

Peter

Pteter is d gemakkelijke zoon. Hij heeft met zijn moeder ondergedoken gezeten. In die tijd heeft ze hem lezen geleerd. Hij doet het erg goed op school ( Atheneum ) en hij gaat ook studeren. Hij kijkt in die beginperiode wat neer op zijn broertje Koos die immers een bedplasser is. Er wordt weinig verteld over de relatie tussen de broers. Ze hebben later wel contact, maar erg innig lijkt dit niet. Peter blijft wel zijn moeder bezoeken. Hij kijkt enigszins jaloers naar de manier waarop ze Koos in de media volgt.

Quotes

"De roep van God, de roep van het systeem, van het Nederlandse volk om alleen maar vooruit te kijken; ze kon er niet aan voldoen. Ze keek om. Verscheurd van heimwee staarde ze naar vroeger, een zoutpilaar, net als de vrouw van Lot." Bladzijde 188

"Koos zou wel weer op de bank zitten wachten. Ze was iedere keer weer verbaasd dat dit afstandelijke kind, dat nooit iets van gelegenheid liet zien, verstijfde van verlatingsangst zodra ze het huis verliet." Bladzijde 207

""Daan, Koos , Liefste." Onuitgesproken zinnen, misschien half gefluisterd tijdens het orgasme dat over haar heen golfde. Ze kreunde toen hij zich van haar af op zijn zij rolde, zijn rug weer naar haar toe. "Dit is ons geheim, jongen". Ze streelde de nog nahijgende borst en buik en herhaalde dezelfde woorden. "Dit is ons geheim."" Bladzijde 237

""Je moet verhuizen, Lies. Bevel van Hogerhand. De lijst is door Berlijn ongeldig verklaard. In Amsterdam zijn ze allemaal opgepakt, de mensen van de Portugezenlijst, maar ook de erkende protestantse joden. In de provincie gaat hetzelfde gebeuren." Bladzijde 115

"Een dolk in haar rug. Dat was het. Daniels moeder stal Koos zonder blikken of blozen van haar. Alsof ze recht had op hem, omdat hij haar kleinzoon was, omdat hij op Daniel leek. Zijzelf was maar aangetrouwd, goed genoeg om kleinzonen te baren." Bladzijde 283

Thematiek

Moeder-zoonrelatie

Het belangrijkste gegeven in de roman is uiteindelijk toch de moeder-zoonrelatie. Het is een relatie die uitmondt in een incestsituatie. Dit is eigenlijk natuurlijk strikt verboden. In het verhaal probeert de schrijfster duidelijk te maken dat dit toch kan voortkomen uit de situaties in het leven van Lies. Ze heeft al jong haar man verloren die verraden is. Ze heeft geen behoefte aan een andere relatie met een nieuwe man, omdat ze steeds maar achterom blijft kijken in haar leven (de Bijbelse vergelijking met de vrouw van Lot dringt zich op). Ze is eigenlijk ook eenzaam en leeft in een isolement. Dan wordt Koos in de oorlog van haar gescheiden. Hij krijgt een andere moeder en daardoor heeft ze later een niet zo liefdevolle relatie met hem als hij klein is. Hij is een bedplasser die ook door zijn broertje wordt gepest. Maar hij beschikt wel over bijzondere talenten. Als hij haar 's nacht komt bezoeken, krijgt ze weer lustgevoelens. Het kan niet uitblijven en ze begint een seksuele relatie met hem. Maar dat moet natuurlijk wel allemaal strikt geheim blijven. Toch tekent dit feit op een bizarre manier het leven van Koos. Koos laat haar in de steek als hij 16 jaar oud is. Hij trekt bij zijn oma, de moeder van Daniel, in. Lies voelt weer de jaloezie die ze ook had, toen Koos tijdens de oorlog bij een andere moeder was ondergebracht. Ze voelt zich heel eenzaam en in de steek gelaten. Het is een vrouw die maar achterom blijft kijken in haar leven. Ze ziet dat Koos zich ook bekeerd heeft tot het communisme en een belangrijke vertegenwoordiger van de CPN in de Eerste Kamer wordt. Ze is nu trots op hem en knipt krantenverslagen van zijn artikelen en toespraken uit. Peter voelt wel jaloezie voor haar aandacht voor Koos. Later gaat het met de partij weer slecht en op een dag komt Koos verhaal bij Lies halen. Hij vraagt waarom ze hem misbruikt heeft. Het antwoord van Lies is laf: "Ik wilde je behoeden voor een mogelijke homoseksualiteit." Ze zegt niet dat haar lijf behoefte had aan zijn genegenheid. Koos gaat weg en zegt haar nooit meer te bezoeken. Van Peter hoort ze dat hij in de problemen komt, psychisch gezien en dan krijgt ze het inzicht dat hij eigenlijk een getraumatiseerd kind is. En zij is daarvan de oorzaak, omdat ze altijd naar het verleden is blijven kijken. Ze heeft zichzelf geen kans gegeven een nieuwe toekomst op te bouwen. Dat inzicht komt te laat. Er is geen excuus en ook geen vergeving mogelijk. Haar rest slechts het zwijgen.

Motieven

Incest

Lies krijgt een (absurde) seksuele relatie met haar jongste zoon Koos. Ze is eenzaam. Hij voelt zich eenzaam. Gebeurt het ook omdat hij erg veel trekken heeft van zijn vader?

Wraak

Lies blijft t.o.v. de verrader van haar man Van Soolingen wraakgevoelens koesteren. Ze wenst hem dood, een gruwelijke dood nog wel. Dat kun je zien aan het einde van deel II (blz. 206) Ze vindt het later ook prettig als ze hoort dat de dochter van Van Soolingen in Indonesië is vermoord.

Eenzaamheid

Na de dood van Daniel leeft Lies eigenlijk verder als een eenzame vrouw. Ze gaat geen andere liefdesrelatie aan, terwijl ze toch een mooie, jonge vrouw is. Ze trekt de vergelijking met de vrouw van Lot (Bijbel) die ook alleen maar achterom kijkt en daardoor als een zoutpilaar 'bevroren' wordt. Gaat ze vanuit dat gevoel van eenzaamheid een seksuele relatie met haar jongste zoon die eerst alleen maar 's nachts bij haar in bed kruipt? later wekt dat haar lichamelijke begeerte op. Haar twee zoons Peter en Koos verlaten haar huis aan het Saturnusplein 3. Peter gaat op kamers in Amsterdam en Koos trekt in bij zijn oma, de moeder van Daniel. Een schrijnend voorbeeld van Lies'eenzaamheid is de passage waarin ze 's nachts naar het graf van Daniel in Bloemendaal gaat en in de stromende regen op zijn grafsteen zit.

Jaloezie

Lies koestert jaloerse gevoelens ten opzichte van de vrouw die tijdens de oorlog voor Koos heeft gezorgd. Hij wil namelijk weinig van Lies weten als hij na de oorlog terugkeert. Ook voelt ze zich jaloers als haar schoonmoeder na de dood van haar man Koos bij zich in huis laat wonen. Hij is dan 16 jaar oud en hij vindt het fijn bij zijn oma. Hij kan daar o.a. muziek spelen.

Verraad

Daniel is verraden door een Nederlander, Van Soolingen. Hij krijgt eerst 20 jaar gevangenisstraf. Lies wil hem graag een kogel door zijn lijf jagen. De vraag die in de roman niet wordt beantwoord is of Daniel door de martelingen die hij moet ondergaan, misschien ook wel de verblijfplaats van een paar kameraden heeft verraden.

Familiegeheim

De incestrelatie moet natuurlijk geheim blijven. Deel III heet daarom ook: "Dit is ons geheim." Het wordt in de roman niet duidelijk of andere personages (bijv.. Peter) er ook van geweten hebben.

Tweede wereldoorlog jodenvervolging

De Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog komt ook als motief in deze roman voor. Lies en haar zoon Peter moeten onderduiken en zoontje Koos wordt zelfs van haar gescheiden. Zowel de ouders van Lies als die van Daniel hebben Joodse roots. Daniels ouders vertrekken voor de oorlog al naar Amerika om het gevaar van de nazi's te ontlopen. Ook de door arbeiders georganiseerde februaristaking in 1941 (een belangrijk ijkpunt in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis) wordt door Zwaan in haar roman vermeld.

Trauma

Het wordt aan het einde van de roman duidelijk dat Koos slachtoffer is van een PTSS : een Post Traumatisch Stress Syndroom. Als kind wordt hij gescheiden van zijn moeder. Na de oorlog doet ze helemaal niet leuk tegen hem. In de puberteit misbruikt ze hem. Daarover wordt nooit gesproken; het moet natuurlijk geheim blijven. Later krijgt Koos daarvan de gevolgen te verwerken. Zo heeft hij o.a. last van een extreme vorm van verlatingsangst (blz. 207)

Communisme

Daniel, Lies en later ook Koos voelen zich aangetrokken tot de idealen van het communisme. Peter neemt er later steeds meer afstand van, bijvoorbeeld wanneer Rusland Hongarije binnenvalt.

Kain en abel

De twee broers hebben een soort Kain en Abelrelatie. Ze zijn jaloers op elkaar. Peter pest zijn broertje die bedplasser is. later schampert hij dat Koos pas communist was geworden toen het met de partij (CPN) goed ging.Dat was gemakkelijk. Hij vindt het vervelend dat Lies nu meer aandacht aan koos besteedt, omdat hij in de Eerste Kamer zit en toch veel meer op zijn vader lijkt dan Peter.

Motto

Hij sterft niet die voor de verdrukten leefde

(In memoriam Daniel Schrijver)
Daniel is een personage in de roman. Wanneer hij herbegraven wordt prijkt dit motto als grafschrift op zijn steen.

Trivia

Saturnusplein 3 is een roman die gebaseerd is op een waargebeurd verhaal dat de schrijfster heeft gehoord.

Titelverklaring

Vrijwel haar hele leven na haar huwelijk met Daniël Schrijver heeft Lies Schrijver-van Gelder gewoond in Haarlem aan het Saturnusplein 3. Na de oorlog keert ze van haar onderduikadres terug naar dit huis in Haarlem.

Structuur & perspectief

De structuur is op het eerste gezicht wat gecompliceerd.
De roman begint en eindigt met een brief van Lies van Gelder aan haar zoon Koos. Die brieven zijn respectievelijk geschreven in 1995 en 1996.
Na de eerste brief wordt aan de lezer verteld wat er op 23 september 1943 met Daniel is gebeurd: hij wordt door de Duitsers doodgeschoten.
(De brief als structureel vertelkenmerk komt vaak voor in de literatuur. Het is een middel dat de lezer meer informatie kan verschaffen.)

Daarna volgen de onderstaande delen:
I Een heel gewoon meisje (1934-1945)
II Opdat wij niet zullen vergeten (1945-1953)
III Dit is ons geheim (1953-1959)
IV Zo vader zo zoon (1959-1995)

De vier delen geven  dus de beschrijving van de invulling van Lies' leven. Dat heeft ze aangegeven in de brief aan haar zoon Koos: haar leven op papier te zetten, opdat hij ook een andere Lies zou leren kennen.
Lies schrijft in de brieven (uiteraard) in de ik-vorm: zij is daar dus eigenlijk een ik-vertelster. In de vier delen wordt verteld in de personale vertelvorm. (zij-verteller) Dat schept voor de lezer echter meer afstand.

Decor

Voor de tijdaanduiding kan hiermee verwezen worden naar de opmerkingen onder het kopje structuur. De romanlijn  verloopt van 1934-1996. Afgezien van de brief die voorafgaat, worden de vier delen chronologisch verteld. 

Het decor is voornamelijk Haarlem en wel de thuisbasis van Lies aan het Saturnusplein 3.
Lies van Gelder is geboren in Zaltbommel waar haar ouders wonen.
In 1934 gaat ze in een dienstbetrekking bij de familie Schrijver in Hilversum. De familie emigreert naar Amerika om de nazi's te ontvluchten.
Ze gaat vlak voor de oorlog wonen in Haarlem, samen met Daniël. 
 

Stijl

De stijl van  Josha Zwaan in haar romans is altijd helder. Er zijn vrijwel geen moeilijke woorden die voor jonge lezers niet te berijpen zijn. Ook de zinsbouw is niet ingewikkeld, waardoor de roman ook voor scholieren goed te begrijpen is. Er is echter inhoudelijk wel een zwaar controversieel thema in de roman. (de incestrelatie)

Door de personale vertelstijl is het verhaal  wel enigszins afstandelijk. Bij een ik-verteller zit je dichter op het verhaal. In de passages over het opkomend communisme is er bijna sprake van een alwetende verteller. 
Josha Zwaan is in haar roman vrij zuinig met metaforen. Maar de beeldspraak die ze gebruikt, spreekt meestal wel tot de verbeelding.
Over de metaforen en de vergelijking met de vrouw van Lot die zoutpilaar werd, is al gesproken in dit verslag.
Andere voorbeelden:
(blz. 153) "De trein naar Zaltbommel zocht als een versleten bejaarde moeizaam zijn weg."
(blz. 171) "De terechtwijzing reeg zich als een kraal aan de ketting van momenten waarop ze voelde dat haar schoonmoeder vond dat ze tekortschoot."

Slotzin

Ik heb geprobeerd me alles te herinneren, het gebeurde te begrijpen om het aan jou en aan mezelf te verklaren. Ik vind geen excuus Er is geen vergeving mogelijk Mij past alleen het zwijgen.

Beoordeling

De nieuwe roman van Josha Zwaan levert weer een prachtig verhaal op. De oorlog, de problematiek van de Joodse identiteit, maar vooral de precaire moeder-zoonrelatie zal menig lezer weten te boeien. Hoewel er zijn ook gevoelens van afkeer voor  de handelwijze van de hoofdpersoon bij lezers  denkbaar. 

Omdat Zwaan ook vertelt over de opkomst en de gebeurtenissen van de Communistische Partij,  blijft dit deel van de roman (m.i.) toch het minst interessante deel in de roman. Het verhaal lijkt in die passages toch meer de tekst van een journaliste over de politieke gebeurtenissen na de oorlog. Dat boeit mij als romanlezer toch wel minder. Die passages komen vooral in deel III en IV voor.

Op haar best vind ik de schrijfster wanneer ze dieper kruipt in de huid van Lies waarbij de verteltrant veel persoonlijker en dus indringender wordt (de liefde voor Daniel, de wrok voor Van Soolingen, de gevoelens van lust voor Koos, maar ook het gevoel van diepe eenzaamheid).
De lezer kan dan afkeer  of juist medelijden voelen met deze eenzame vrouw. En dan wordt het ineens een roman waarover je blijft nadenken. Dat gaat toch altijd vooral op bij de beste literatuur.

Roman is te combineren met andere boeken over een moeder-zoonrelatie. Daarvan zijn er heel veel in de Nederlandse literatuur ( o.a. Wolkers, Maarten 't Hart)

Andere roman over een incestrelatie is 
Helse Steen van Willem G. van Maanen

Recensies

"Ontroerend boek dat van begin tot einde boeit. Een tijdbeeld geeft van het communisme in Nederland in die periode. Het verschil in klassen en welke gevolgen een liefdesrelatie in oorlogstijd kan hebben." http://boekenproeven.blog...zwaan.html