Feitelijke gegevens

• 6e druk, 1788
• 90 pagina's
• Uitgeverij: Uitgeverij Vantilt

Flaptekst

Eerste zin

Hoe het bijkwam, weet ik volstrekt niet, maar wiskunstig zeker is het, dat mijn Wijf, mijn Dienstmaagd, mijn Paard en mijn Hond, bijna op een en het zelfde oogenblik, teffens in het water vielen.

Samenvatting

In 'Reize door het Aapenland' vlucht de hoofdpersoon uit zijn dorp weg als hij onterecht wordt beschuldigd van diefstal en moord. Hij komt in het idyllische Apenland terecht maar daar willen de apen juist op mensen lijken. 

De vrouw, de dienstmeid, het paard en de hond van de ik-verteller liggen in het water en hij kan niet besluiten wie hij wil redden. Hij denkt daar zo lang over na dat iedereen verdrinkt. Mensen die erbij komen staan, beschuldigen hem van moord. Iedereen in het dorp spant tegen de man samen en hij besluit te vluchten. Op zijn vlucht ontdekt hij dat het verhaal over zijn misdaad heel snel de vreemdste vormen aanneemt: hij heeft het paard gestolen, zijn vrouw de hersens ingeslagen, de meid verkracht en de hond op haar buik gebonden. Later verwordt hij zelfs tot een duivel die dit alles met alle vrouwen en beesten in het dorp gedaan heeft en er daarna op een kar getrokken door vuurspuwende draken vandoor gegaan is.

In eerste instantie loopt de man alleen rechtdoor, maar omdat dat op begint te vallen, wijkt hij af van het rechte pad en komt aan in een vreemd land. Hier moet hij om enige menslievendheid te kunnen krijgen geld op zak hebben. Hij besluit door te lopen naar het apenland. Daar wordt hij meteen herkend: hij blijkt vroeger aap 7854 geweest te zijn en in een mens veranderd te zijn. Hij wordt verwelkomd door een lief apinnetje maar zijn lelijke vrouw zit ook ergens in een boom. Omdat hij mens geworden is en teruggekomen is, wordt hij door een deftige aap, aap nummer 1, verheven tot een hoger nummer, namelijk nummer 17. Omdat nummer 17 niets begrijpt van wat er gebeurt, neemt nummer 1 hem mee naar zijn boom en vertelt hem over de apengewoonten. Hij vertelt ook dat de apen graag mensen zouden willen worden.

Over dit idee wordt regelmatig door de hoogste apen in rang vergaderd. Tijdens de eerste vergadering die aap 17 bijwoont, bespreken de aap wat er aan het uiterlijk van de apen veranderd moet worden, om mens te kunnen worden. Nummer 1 stelt voor te beginnen met het inwendige, omdat de apen anders net zo dom beginnen als de mensen. Aap nummer 4 zegt echter dat er zonder uitwendige verandering geen inwendige verandering mogelijk is en nummer 5 sluit zich hierbij aan en stelt heel concreet voor de apen kaal te scheren en de staarten af te hakken. Omdat hierover ruzie ontstaat, wordt besloten de vergadering op te schorten en dan te besluiten over het compromis om wel de staarten af te hakken maar niet van de hooggeplaatste apen.

Tijdens het reces kan men ook over dit compromis geen overeenstemming bereiken. Er komt een volgend reces en er ontstaan twee partijen: de Nummereenianen en de Nummervijfianen. Nummer 17 houdt zich buiten de partijen. Het conflict wordt bekend onder de gewone apen en baart vooral de apinnen zorgen, omdat zij denken dat het om de denkbeeldige staarten (de pikken) gaat. Zij willen geen staart minder maar meer! De apinnen gaan naar nummer 1 om uitleg. Nummer 1 snapt meteen dat de apinnen het conflict verkeerd begrijpen maar legt ze dat niet uit. Hij denkt dat de apinnen op deze manier aan zijn kant kunnen komen te staan. Nummer 1 raadt de apinnen dan ook aan een rekwest in te dienen.

Als nummer 5 hiervan hoort, richt hij zich tot een heel lage aap om de zaak voor hem op te lossen. Deze aap gaat naar de apinnen toe om uit te leggen dat als zij een extra staart willen, de staart juist afgehakt moet worden om daar plek voor te maken. Hij raadt ze aan om nummer 17 te onderzoeken, zodat zij kunnen zien dat mensen zonder staart plek hebben voor een extra staart. Dat doen de apinnen: zij kleden nummer 17 uit en zien aan de achterkant plek voor een extra staart.

Ondertussen horen de mensen van het plan van de apen om mensen te willen worden. Vooral de kermisartiesten zijn daar tegen want dan kunnen zij de apen niet meer voor hun werk gebruiken. Zij formeren een geheim comité van drie mannen om een oplossing te zoeken.

De apinnen gaan terug naar de lage aap en laten een andere aap een rekwest opstellen. Aap nummer 1 heeft de list van aap nummer 5 en de apinnen niet in de gaten. De apinnen denken ondertussen dat ze doen wat aap 1 ook wil. Tijdens de volgende vergadering schrikt aap 1 dan ook enorm van het rekwest. Hij vraagt om tijd voor een beraad maar daar willen de Nummervijfianen niets van weten. Nummer 1 probeert dan de anderen ervan te overtuigen dat het afhakken van de staarten, zal leiden tot de dood van velen, maar nummer 5 meent dat de wond met een pikpleistertje dicht te plakken valt. De apen die het rekwest van de apinnen ter oren kwam, verdachten hun vrouwen meteen van vreemdgaan en veel apengezinnen ontstond ruzie. Er ontstond zo’n chaos in apenland dat veel apen begonnen te roepen om wettelijke afkapping, anders deden zij het zelf.

In een nieuwe vergadering doet nummer 1 een laatste poging om op de rede van de apen in te spelen maar nummer 5 speelt in op hun angsten en wint. Nummer 1 stelt dan voor om eerst van een kleine groep de staarten af te kappen zodat iedereen kan zien wat er gebeurt. Hij biedt zichzelf als vrijwilliger aan. De Nummervijfianen vrezen echter om dan het hele apendom tegen zich te krijgen en blijven vasthouden aan het plan om alle staarten in een keer af te hakken. Men besluit meteen tot een datum: de derde dag na de resolutie.

De kermismensen besluiten z.s.m. naar het apenland te reizen om te redden wat er te redden valt.

Men organiseert dat de apen op een groot veld verschillende cirkels vormen. Iedere aap krijgt een hakmes, een houtblokje en een pikpleister. Op het gegeven sein leggen alle apen de staarten op het blok, op het volgende sein heffen zij het mes en op het derde sein hakken zij de staart af. De hoge apen staan op een verhoging in de buurt, zien wat de apen zichzelf aandoen en horen welke kreten van pijn zij uitstoten. Veel apen bloeden dood of worden in de chaos vertrapt. De Nummervijfianen trekken zich terug, de Nummereenianen proberen te helpen wat ze kunnen. De kermisartiesten komen aan en nemen de Nummervijfianen gevangen om te kunnen gebruiken tijdens hun werk.

Nummer 17 valt flauw en slaapt drie dagen en nachten. Als hij wakker wordt, ziet hij zijn vrouw en zijn zwangere dienstmaagd en wordt woest.

Personages

Verteller

De verteller is een slimme en laconieke man. Hij is eerder een man van de gedachte dan van het gevoel want hij denkt erg lang na voordat hij iemand zal redden en dan is het te laat. Als het echter om de verdiensten van zijn vrouw en de dienstmeid gaat, is hij duidelijk een man van zijn gevoel: hij heeft hen voor hun uiterlijk, i.h.b. het mooie lichaam van de dienstmeid bekoort hem, en niet voor hun karakter o.i.d. Als de dienstmaagd in een aap veranderd is, wil hij niet door haar geliefkoosd worden en zijn oudere en lelijke vrouw heeft hij al lang ingeruild voor de dienstmaagd. Als hij van diefstal en moord beschuldigd wordt, ziet hij meteen in dat dit uit de hand zal lopen en hij gaat ervandoor. Hij maakt zich niet echt druk om de situatie, dat hij zijn bezittingen e.d. moet achterlaten, maar is meteen bezig met het zoeken van een andere plek om te leven. Leven tussen de apen vindt hij ook niet ingewikkeld. Hij vertelt er rustig en opgeruimd over en kan vaak de humor van een situatie inzien en die goed beschrijven. Hij haalt ook geintjes uit met de lezer. Uiteindelijk weet je echter niet zo veel over de hoofdpersoon omdat alles een droom blijkt te zijn en misschien had hij in de droom wel een heel ander karakter dan in het echt. Zijn gevoelens over de dienstmeid en zijn vrouw zijn echter wel hetzelfde.

Aap Nummer 1

Aap Nummer 1 is natuurkundige en verstandig, sociaal en aaplievend. Hij wil wel dat de apen tot de mensen zullen behoren maar hij vindt het innerlijk en innerlijke veranderingen belangrijker dan het uiterlijk. Hij wil de apen behoeden voor een misstap die hij meteen ziet aankomen. De enige fout die hij maakt, is dat hij denkt gebruik te kunnen maken van de domheid van de apinnen en deze fout gaat tegen hem werken. Maar zelfs als alles verloren is, als bijna iedereen zich tegen hem keert en er wordt besloten tot een algehele afhakking, offert hij zichzelf op door zichzelf als proefpersoon aan te bieden. En als het leed is geschied, probeert hij zo veel mogelijk apen te verzorgen en te redden.

Aap Nummer 5

Aap Nummer 5 is het tegenovergestelde van Aap Nummer 1: hij is alleen uit op eigenbelang, in dit geval het verkrijgen van zo veel mogelijk aanzien en macht. Om die reden drukt hij zijn voorstel om de staarten af te kappen erdoorheen terwijl hij waarschijnlijk net als Aap Nummer 1 de gevolgen ziet aankomen. Hij konkelt en stookt en weet op die manier alle apen achter zicht te krijgen een alghele afkapping te organiseren. Als hij dan ziet wat hij heeft aangericht, wil hij zich terugtrekken in zijn boom maar de kermismensen steken daar een stokje voor.

Quotes

"Hebt gij wel geld bij u? Dit was de eerste vraag, die mij in een vreemd land gedaan werd. En waarom vraagt gij dat? - vroeg ik. Om dat gij, aanspraak op onze gastvrijheid en menschlievendheid maakende, een goede beurs noodig zult hebben, om er de uitwerkzels van te genieten." Bladzijde 24-25

"In weerwil der tederste liefkoozingen van mijn Exdienstmaagd bleef ik zo koud als ijs. - Een dugtig bewijs, dat ik nimmer de ziel, maar wel het lighaam van mijn Diensteling bemind had. " Bladzijde 28

"Wanneer wij met verlies van onze staarten, evenwel Aapen moeten blijven, wat reden is er dan, om ze te laaten afhakken? - Want waarlijk allen, die de meerderheid in hunnen staat zoeken, zijn niet anders dan Aapen, of nog minder! - en gelust [bevalt] ons den Apenstaart, dan is de staart volstrekt onontbeerlijk; want wat is een Aap zonder staart?" Bladzijde 42

"Zo dra de staart afgekapt is, hebt ge slegts een pikpleister op de wond te leggen; dan is het gat gestopt! en voor de onkosten van een onnozel Pikpleistertje zult gij allen Menschen worden!" Bladzijde 69

"De ellenden van het staartlooze Aapendom waren onbeschrijflijk. Zommigen bloeddeden zo gewedlig, dat zij binnen tien minuuten flauw werden, en als dooden daarheen vielen anderen niet weetende wat zij deeden, staaken hunne pooten in hunnen wonden, en trokken er de darmen uit, anderen werden zo vehement gedrongen of vertrapt, dat alles, wat maar eenigzins vloeibaar in hun lighaam was, er van agter uitspoot, even als het water uit een glaze waschspuit" Bladzijde 87

Thematiek

Maatschappijkritiek

1788, het jaar van de uitgave van 'Reize naar het Aapenland', was een jaar na 1787, het jaar waarin het Pruisische leger de benarde stadhouder Willem V te hulp schoot in zijn strijd tegen patriottistische burgers die meer democratie en minder absolutisme wilden. De patriotten die zich het duidelijkst gemanifesteerd hadden, onder wie Gerrit Paape, vluchtten naar het Zuiden, Paape kwam in Duinkerken terecht. Het is onduidelijk of en hoe dan de Nummereenianen en de Nummervijfianen de patriotten en de prinsgezinden verbeelden (waarschijnlijk zijn de Nummereenianen de patriotten omdat Paape een patriot was en zij het gelijk aan hun kant hadden maar verliezen) maar wat wel duidelijk is dat het een 'nauwgezette waarneming [is] van wat er gebeurt op elke plek waar meer dan twee politici samenkomen. De politieke kaste die zichzelf voordelen toekent. De gelijkheid die wordt gepredikt, terwijl de ongelijkheid alweer is binnengehaald. De vergaderzucht en de draaikonterij van de parlementariërs. Het manipuleren van het kiezersvee door misleidende statistieken. De rol van de propaganda. Dat je de vrouwen op je hand moet hebben en hun bijzondere 'logica' moet weten te bespelen.' (voorwoord door Gerrit Komrij)

Motieven

Schrijven

De verteller ontmoet op een gegeven moment een broodschrijver: een aap die niet schrijft uit een verheven en onbaatzuchtig gevoel zoals de menselijke schrijvers maar een die schrijft omdat hij ervan leven moet. Dat betekent: hoe meer gedoe in het land, des te meer hij te schrijven heeft en er te verdienen valt. Hij schrijft in opdracht over alles en schrijft lofdichten op en hekeldichten tegen dezelfde persoon. Hij hoopt snel mens te worden en de andere mensen dan nog beter te kunnen bedriegen. De schrijver bespot hier zijn eigen beroep want ook Paape was een broodschrijver en schreef om die reden onder pseudoniem.

Vrouwonvriendelijkheid

De verteller heeft geen hoge dunk van de vrouwen in zijn omgeving of van de (aap)vrouwen in het algemeen: 'Als Schasz was Paape onbewimpeld misogyn, terwijl hij als zichzelf juist op de bres stond voor broeder- en zusterschap, gelijke rechten voor vrouwen bepleitte en lezeressen ideeën voor actie aan de hand deed.' (Altena 2016) Zijn eigen vrouw heeft afgedaan omdat ze oud en dus lelijk is en om die reden is hij iets begonnen met zijn dienstmeid, maar als zij in een apin veranderd is, laat hij onomwonden weten dat hij nooit in haar ziel en alleen in haar lichaam geïnteresseerd geweest is. Een ander probleem is haar zwangerschap dus misschien komt haar verdrinking hem wel goed uit. De apinnen begrijpen vervolgens het woord 'staart' verkeerd en denken dat het om de dubbelzinnige staart gaat. Die willen zij niet kwijt vanwege de voortplanting maar uit de reactie van hun echtgenoten valt op te maken dat de apinnen hier niet alleen onlogisch denken maar ook seksbelust zijn.

Imaginaire reis

Enkele zeer bekende voorbeelden van imaginaire reisverhalen zijn 'Robinson Crusoe' van Daniel Defoe en 'Gullivers reizen' van Jonathan Swift. 'Reize door het Aapenland' is ook een imaginair reisverhaal want er is sprake van een denkbeeldig land, het Apenland, en een nar op de troon: de verteller/nummer 17 die als mens en dus als belangrijk iemand wordt binnen gehaald. De vrouwen/apinnen deugen niet en de apen hebben geen namen maar nummers. De apen staan symbool voor de mens als aangeklede aap die het uiterlijk boven het innerlijk - de rede - verkiezen en de auteur spaart zichzelf niet, bijvoorbeeld met zijn sarcastische opmerkingen over censuur.

Motto

Het boek heeft geen motto of opdracht maar wel een 'Voorberigt' waarin de schrijver aankondigt dat hij na lang stil zitten - het is acht jaar geleden dat er iets van hem uitkwam - een satire heeft geschreven 'ter lering en vermaak'. Hij voegt zich hiermee in de traditie van Horatius, die aanraadde om het nuttige en het aangename te combineren. Als de mensen open staan voor zijn les, kunnen ze iets leren van de apen die normaal gesproken juist voor onverstandig doorgaan.

Trivia

'schas' of 'schasz' is in het Duits het woord voor 'Darmwind' , een 'scheet'. Het woord dient ook om een negatief oordeel mee uit te drukken over kunst, wetenschap en politiek.

Titelverklaring

De hoofdpersoon reist door een imaginair apenland.

Structuur & perspectief

Het verhaal is verdeeld in 35 genummerde hoofdstukken met titels, er is ook een inhoudsopgave. Het verhaal wordt chronologisch verteld.

Er is sprake van een ik-verteller, maar die treedt op als een alwetende verteller omdat hij informatie heeft die hij niet kan bezitten.

 

Decor

Het verhaal speelt zich af in een imaginair apenland waar de hoofdpersoon terechtkomt door een hele tijd alsmaar rechtdoor te lopen, het lijkt of hij aan het einde van de wereld is. Hij woont in een dorp maar moet dat ontvluchten en besluit om zijn vaderland te verlaten. Het apenland bestaat uit een woud en het is er vrij idyllisch: er is een ruisend beekje en er vallen lekkere vruchten te plukken.

Het verhaal speelt zich af in de achttiende eeuw: mensen kunnen zelf besluiten een dorpsgenoot te straffen, geloven nog in draken en reizen kermissen door het land met apen en beren als attractie. De vertelde tijd is een droom van drie dagen maar in die dromen gaan waarschijnlijk wat meer dagen voorbij: er is sprake van een zomernamiddag en op een gegeven moment is het vlak voor Kerstmis. De afhakking vindt drie dagen na de resolutie plaats.

Stijl

'Gerrit Paape is een geweldig vakman. Hij beheerst de kneepjes van escalatie en suspense, hij weet hoe je iemand definitief omlegt, hij kent de kracht van het doen alsof je neus bloedt. Hij is, in de heersende mode van Sterne en Jean Paul, de alwetende verteller, stoorzender en aanjager tegelijk. Onevenredig lange zijsprongen en korte uitroeptekens, alles kan. Een spontane oorvijg uitdelen, de niets-wetende verteller uithangen, zichzelf beentje lichten, het hoort er allemaal bij.' (voorwoord van Gerrit Komrij)

Slotzin

Ik keen naar de rimpels en het geele vel van mijn Vrouw; naar den dikken buik van mijn Dienstmaagd, en viel andermaal in een raazerbij, die nog erger was.

Beoordeling

Als je een titel uit de literatuurgeschiedenis moet kiezen en je mag een titel uit de achttiende eeuw kiezen, dan is dit echt een aanrader. Het is actueel, makkelijk te lezen en heeft een niet heel makkelijke diepere laag die wel erg leuk is om te onderzoeken. Combineer dit boek op je lijst met een modern boek over politiek, bijvoorbeeld 'Morten' van Anna Levander.

Recensies

"'Als ik 'voorwoord' zie staan denk ik meestal: hier moet een lijk worden opgewarmd. Iemand komt je vertellen hoe onmisbaar een boek is, hoe weergaloos een bundel, hoe verwaarloosd een vondeling - waar je als lezer dus nooit zelf op zou zijn gekomen. Schrijver van het voorwoord helpt een handje. Het voorwoord als betweterij. Dit voorwoord is een liefdesverklaring.' (voorwoord door Gerrit Komrij)" https://www.vantilt.nl/bo...aapenland/

"De bloggers van de late 18de eeuw schreven hun vingers blauw aan schimpscheuten en satire. Niet alles is nog zo herkenbaar als ‘Reize door het Aapenland.’ " https://www.nrc.nl/nieuws...88-a744325

Bronnen

Voorwoord door Gerrit Komrij en nawoord door Peter Altena.

https://www.vantilt.nl/bo...aapenland/

Wij willen geen aap meer zijn

https://www.nrc.nl/nieuws...88-a744325