Opwaaiende zomerjurken door Oek de Jong

Feitelijke gegevens

• 1e druk, 1979
• 285 pagina's
• Uitgeverij: Atlas Contact

Flaptekst

Eerste zin

Dagenlang had zijn moeder al het mogelijke gedaan om hem in evenwicht te houden.

Samenvatting

Oskar Vanille - Edo Mesch is een eigenaardig, achtjarig jongetje. Zijn vader moet vertrekken naar de oorlog, zijn broertje en zusje worden op de bus gezet naar hun oom en tante. Hij is de zomer alleen thuis met zijn moeder. Bij het afscheid van zijn vader krijgt hij de bijnaam Oskar Vanille. Hij gebruikt dit als een andere persona van zichzelf, een jongen in een droomwereld die los staat van de realiteit. Edo is dan een andere jongen, zijn moeder is verbaasd over de verandering in persoonlijkheid. Hij is als Oskar een veel rustigere, gelukkigere jongen. Het is een warme zomer en Edo's herhalende handeling om de rits van zijn moeders zomerjurk open te maken keert regelmatig terug. Edo heeft een lui oog, wat hij zelf beschrijft als blind worden. Een oog heeft al langere tijd moeite om scherp te kunnen zien, het is de laatste poging van de oogarts om het op te lossen met een oogpleister. Hij speelt af en toe vals door het kiertje dat de pleister over zijn goede oog laat te kijken wat er om hem heen gebeurt. 

Zijn moeder heeft haar handen vol aan hem, waarschijnlijk zijn de broer en zus daarom bij familie ondergebracht nu vader van huis is. Edo is moeilijk en slaat zijn moeder als ze geen (goed) antwoord geeft op zijn eindeloze vragen. De wereld draait om hem, hij heeft weinig vriendjes. Niemand begrijpt hem goed, zijn gedachten zijn complex voor een achtjarige. Het lijkt erop dat Edo een vorm van autisme heeft, maar dit wordt nergens in het boek benoemd. Hij bestudeert de zoon van buurvrouw Koeleman, wie hechte vriendinnen is met zijn moeder, omdat hij relaxt is. Hij staart uren naar hem en past zijn persona Oskar Vanille op zijn rustige houding aan. Teunis heeft een geestelijke beperking en zijn moeder heeft daar veel verdriet over. Haar man is doodgeschoten in de oorlog en ze vindt troost bij Edo's moeder.

Mevrouw Koeleman helpt Edo een beetje zijn plek te vinden. Ter afscherming van zijn pleister, geeft ze hem een zonneklep die van haar zoon is geweest. Ook geeft ze hem door haar zoon afgedankt labyrint met een balletje, waar Edo uren zoet mee is. In zijn gedachten verstopt hij zich vaak in het labyrint, om weg te zijn van de wereld die hem vaak overweldigt, de stroom van constante informatie en indrukken die hij niet kan stoppen. Door het labyrint en Oskar Vanille durft hij meer, gaat meer naar buiten en zeilt. 

Wanneer hij, zijn moeder, de buurvrouw en Teunis gaan picknicken moeten ze op de fiets en Edo voelt zich onprettig om achterop te zitten. Terwijl de moeders fietsen waaien hun zomerjurken op, Edo ervaart dat als vrijheid en irriteert zich niet meer zo aan de fietstocht. Nadien wil Edo gewoon weer zichzelf zijn, niet meer Oskar Vanille genoemd worden en een gewone jongen zijn. Dit gaat goed, totdat ze een keer met een groepje gaan zwemmen en Edo in paniek raakt. Hij durft niet meer en racet op zijn fiets naar huis. Daar aangekomen treft hij zijn moeder niet aan, terwijl hij haar nodig heeft om hem gerust te stellen. Hij is weer terug bij af, het moeilijke jongetje dat hij altijd was. Hij raakt verder in paniek en denkt dat zijn moeder hem in de steek heeft gelaten, hetgeen hij altijd al bang voor was. Als hij bij de buurvrouw aanklopt zegt zij hem dat zijn moeder met Teunis weg is. Ze brengt hem namelijk naar een psychiatrisch ziekenhuis, omdat hij niet meer thuis te houden is. Teunis is een te moeilijke jongen om voor te zorgen. Edo gelooft de buurvrouw niet en vreest nog steeds dat zijn moeder hem heeft verlaten. De buurvrouw kalmeert hem, hij herkent hoe hij zich precies voelt zoals zijn moeder hem altijd troostte. De buurvrouw is als een nieuwe moeder voor hem. 

Het Systeem - Edo is een zeventienjarige. Hij zit op de middelbare school en probeert zijn leven zo veel mogelijk te ordenen aan de hand van een systeem. Het verhaal betreft weer een zomer, maar hij brengt deze door bij zijn oom en tante. Edo heeft een hekel aan het huis daar. Zijn oom doet er heel pretentieus over, alsof hij heel veel beter is dan Edo. Het huis is vol van geometrische vormen, wat geïnspireerd is op Rietveld en Mondriaan, en bevindt zich op een eiland. Zijn oom verheerlijkt alles en Edo vindt het steeds minder leuk. Oom Herman en tante Simone hebben een moeilijke verhouding tot elkaar. Edo voelt het ongemak en hij weet niet hoe hij ermee om moet gaan. Dit mondt uit in een obsessie voor zijn tante, hij is verliefd op haar en ontwikkelt seksuele gevoelens. De obsessie van Edo voor zijn buren, het gemak dat hij ervoer bij zijn troostende buurvrouw staan gelijk aan zijn nieuwe obsessie voor zijn tante. 

Zoals hij als kind al heel veel nadacht, is hij als tiener nog steeds gefascineerd door filosofie. Zijn vermogen om een grote fantasiewereld op te zetten in zijn hoofd heeft hij nog niet verloren. Hij waant zich in de Griekse oudheid en stelt zich voor dat hij een groot denker was in die tijd. Edo wil een systeem bedenken, een systeem wat alles duidelijk maakt en structureert. Vooral wil hij zijn eigen bestaan verklaren, de vraag die hem als kind ook al bezig hield maar zijn moeder nooit kon beantwoorden. 

Zijn vriend Kramer, een volwassen man, biedt hem een baan aan als kelner zodat hij zich kan bezig houden in de zomer en hij niet constant hoeft te focussen op Simone. Simone zoekt namelijk ook toenadering tot hem, maar ze weten beiden dat een relatie niet mogelijk is. Op een gegeven moment heeft Simone een nieuwe liefde: minnaar Eddy. Het maakt Edo boos en hij voelt zich verraden, hij verklikt het aan Herman. Zijn oom wordt kwaad en ze beginnen een vechtpartij, waarbij de bril van Herman sneuvelt. 

Simone ligt te slapen op het strand. Edo gaat erheen na de vechtpartij en gooit een hele fles Cassis over zijn tante heen. Ze rennen de zee in om zich schoon te spoelen. Er ontstaat een romantisch moment, maar Simone houdt uiteindelijk de boot af. Edo snapt niet waarom en kan alleen maar bedenken dat het een wraakactie zou zijn voor het verklikken aan Herman over Eddy. Het systeem wat hij probeerde te bedenken is nooit afgekomen. Hij zegt dat hij liever gek wordt tijdens het bedenken van het systeem dan in de ongeordende wereld te blijven hangen.

 

Scherm der Reflectie - Edo is vierentwintig jaar en heeft inmiddels een vriendin gekregen. Ze heet Nina en ze zijn samen op vakantie op een cruiseschip. Edo is nalatig maar juist ook obsessief. Hij heeft zijn verliefdheid niet helemaal onder controle en twijfelt heel vaak of hij wel van Nina houdt. Edo krijgt het aanbod om naar een luxere, goedkopere hut te verplaatsen. Hij slaat dat af, terwijl Nina het graag had willen accepteren. Ze krijgen er ruzie over. Bij de dansavond blijft Nina in de hut, omdat ze hoofdpijn heeft. Edo gaat wel en ontmoet daar Marta. Zij is daar met haar twee kinderen en Edo stelt zichzelf voor als Oskar Vanille. Marta herkent het uit een boek dat ze heeft gelezen van de auteur Edo Mesch. Als lezer ontdekt je op dit moment wat Edo heeft bereikt in zijn leven tot nu toe: hij is schrijver geworden. Edo gaat mee naar Marta's hut. Op de boot ontmoet Edo Professor Bolten en hij doet hem denken aan zijn oom Herman, dezelfde pretentie beter te zijn dan de ander herkent hij erin. Ze raken op een gegeven moment in gevecht en de bril van de professor sneuvelt. De cruise komt aan bij de eindbestemming: Italië. Edo maakt het uit met Nina en zij vertrekt zelf weer richting Nederland.

Als Edo in Rome is ontmoet hij de italiaan Mario Arnolfini, een acteur in een theaterstuk wat Edo bezoekt. De jongen is even oud als hij is en ze kunnen goed discussiëren over de vele culturele interesses die Edo heeft. In hun gesprekken ontdekken ze dat ze allebei veel van hun moeder houden, ze hebben een belangrijke rol gespeeld in de loop van hun leven. Edo besluit een paar maanden te blijven en schrijft met Mario een boek: 'De encyclopedie van geluk'. Als het af is vertrekt hij weer naar Nederland. Het boek beschrijft de handen van Mario, die hij nu overal mee naartoe kan nemen om hem eraan te herinneren wat Mario voor hem heeft betekend. 

Eenmaal terug in Nederland trekt hij een tijdje in bij Marta, maar het benauwd hem. Hij raakt in paniek en vlucht weg. In zijn paniekaanval heeft hij een flashback van alles waar hij vroeger bang en onzeker voor was. Hij gaat in gedachten terug naar zijn zeilbootje, waarmee hij altijd naar het Buitenste Verlaat ging toen hij nog maar zeven was. Hij ging daar als kind met het hele gezin naartoe op vakantie en het denken eraan roept veel herinneringen op. De volgende dag gaat hij zeilen op de open zee, maar de wind is te sterk. Hij slaat om en vreest te sterven. Hij zag het leven niet meer zitten en twijfelt of hij doodgaat of niet. Uiteindelijk overwint hij zijn angsten en onzekerheden. Hij besluit de zeilboot vast te grijpen en zijn leven te redden. Edo leeft.

 

 

Personages

Edo Mesch (Oskar)

Edo is een autistisch jongetje dat je volgt van zijn jeugd tot aan volwassenheid. Zijn persoonlijke ontwikkelingen volg je op de voet. Edo wordt in het eerste deel door zijn vader een keer Oscar Vanille genoemd en zijn moeder en buurvrouw plagen hem hiermee door er parodieën op te maken. Edo stelt zich zelf ook voor als Oscar, dus je komt er pas later achter dat zijn naam Edo is. Dingen die voor de lezer vrij snel duidelijk zijn, blijven voor Edo een raadsel. Zijn seksuele gevoelens voor (oudere) vrouwen en zijn snelle overgang van natuurlijke interesse naar obsessie maken hem onpeilbaar. Hij is soms plots agressief en heeft een kort lontje. 

Simone

Simone is de tante van Edo die een ongemakkelijke en moeilijke relatie heeft met oom Herman. Ze zitten vast in een huwelijk maar houden niet echt meer van elkaar. Edo wordt verliefd op haar en zij zoekt hem ook op. Omdat ze weet dat ze niets mag beginnen neemt ze Eddy als minnaar. Edo is jaloers en verklikt het aan Herman.

Moeder

De moeder van Edo heeft een belangrijke rol gespeeld in zijn jeugd en geldt zijn hele leven als referentie. Hij vindt hetzelfde gemak als hij ondervond toen zijn moeder hem gerust stelde tijdens een paniekaanval, bij buurvrouw Koelman, Simone en Marta. Mario's goede band met zijn moeder zorgt ervoor dat de twee jongemannen ook een goede band met elkaar opbouwen. De moeder is een rode draad in het verhaal.

Quotes

"Liever halverwege een systeem blijven steken en waanzinnig worden, dan blijven hangen in die comfortabele en door iedereen geachte onbenulligheid" Bladzijde 159

"Ze fietsten al geruime tijd tegen de wind in. Voortdurend moeten ze met één hand hun jurk tegen hun bovenbeden drukken. Maar opeens liet mevrouw Koelman haar jurk los. 'Wat een onzin', riep ze. 'Laat toch waren. Vooruit, wat kan ons het schelen.' Ze lachten uitgelaten toen hun jurken opwoeien tussen hun armen en tilden zelfs hun achterwerk van het zadel om ook daar de jurk de vrijheid te geven." Bladzijde 43

"Zie je me? Nee. Toen probeerde hij het toch. Een woordenstroom. Viermaal de lengte van het perron. Staccato staccato. Lijnen die bronnen in zijn jeugd en alle uitkwamen bij dat wat zich nu voltrok. Alles geperst in het keurslijf van de redelijkheid. " Bladzijde 223

"De dingen die gebeuren. Simone onder de douche en zingt. Ze zingt! Eddy op het strand, die decadente idioot met zijn kokosmelk. Klappermelk. Trap tegen zijn kleine kokoskloten. Waarom heeft ze het gedaan? Om zichzelf te kwellen of Herman of mij? Weet hij hiervan? Natuurlijk. Heeft waarschijnlijk alleen maar spottend gelachen en gezegd dat ze zich vooral niet door hem moest laten weerhouden." Bladzijde 137

Thematiek

Coming of age

Edo Mesch volg je van jongetje tot aan adolescent. Het verhaal is de groei in persoon, maar ook juist het benadrukken van de gelijkenissen tussen de 7-jarige en de 24-jarige Edo. Het terugkeren van persona Oscar Vanille in het leven van Edo en de roman die hij schrijft is opvallend, omdat daarmee de twee buitenste verhalen dichter tot elkaar worden getrokken. 'Het systeem' staat ertussenin als overzichtelijke periode, althans de poging ertoe. Hoezeer Edo zich ertegen probeert te verzetten in elk deel, altijd keert de chaos terug. Zijn groei naar volwassenheid en het deels uitblijven daarvan geeft het boek de karakteriserende trekken. Beetje bij beetje groeit Edo tot een man, van kind tot puber met seksuele gevoelens tot een jongeman met een startende carrière.

Motieven

Angst

Angst en paniek zijn grote motieven in het verhaal over Edo. Zijn trigger waardoor hij in paniek raakt ligt bij zijn angsten, en telkens als hij in paniek raakt moet er een figuur als zijn moeder hem zien te kalmeren. Mensen die hiertoe in staat zijn waardeert Edo enorm. Uiteindelijk, door alle zelfreflectie, ziet Edo het niet meer zitten en raakt in paniek. Hij zeilt totdat het bijna zijn dood wordt. In alle chaos en paniek maakt hij uiteindelijk de scherpe keuze om te blijven leven. Dat dit in het water gebeurt en hij in Oscar Vanille de paniekaanval bij het zwemmen kreeg lijkt geen toeval te zijn.

Psychische afwijking

Teunis, de buurjongen, heeft een psychische afwijking waardoor hij uit huis geplaatst moet worden. Edo zelf heeft ook een stoornis, hoewel dat nergens expliciet wordt benoemd is het voor de lezer duidelijk dat het een moeilijke jongen is. Zijn moeder had duidelijk haar handen vol aan alleen het opvoeden van deze zoon en daarom haar andere kinderen bij familie onderbracht. Teunis is werkelijk onhandelbaar geworden, terwijl Edo hieraan kan ontsnappen en iets maakt van zijn leven (auteur worden).

Geweld

Edo heeft moeite om zijn agressie in bedwang te houden. Hij slaat zijn moeder al als klein kind, waardoor zij blauwe plekken op haar armen heeft. In deel twee loopt de discussie met zijn oom uit in een handgemeen, waarbij de bril sneuvelt. Precies hetzelfde is te zien bij de professor. Dat Herman en de professor gelijkwaardige personages zijn qua karaktertrekken, zoals dat door Edo wordt gezien, en ze beiden hun bril verliezen in het gevecht lijkt geen toeval te zijn.

Oscar vanille

Oscar Vanille komt op verschillende momenten in het boek terug. Het is de tweede persoon die Edo van zichzelf maakt om een zich een houding te geven, aan de hand van de naam Oscar Vanille die zijn vader hem gaf. Uiteindelijk wordt dit de naam van het personage in zijn roman, waarmee hij zich duidelijk goed mee kan identificeren op zijn 24e door zich voor te stellen als Oscar Vanille aan Marta. Het persona duikt overal (impliciet) op, omdat het ook een deel van orde in Edo representeert.

Motto

Of is ons heimelijk bewust dat wij het essentieele, dat wij begeren, nooit zullen zien? Op het vertrek kom het aan, o ode steeds hernieuwde poging, het opbreken, het zich niet gewonnen geven. 

F.C. Terborgh 

Trivia

'Opwaaiende zomerjuken' is het debuut van schrijver Oek de Jong. Zijn succes als schrijver is bepaald door dit boek en ontving er de Ferdinand Bordewijkprijs voor.

Oek is de zoon van voormalig staatssecretaris Klaas de Jong Ozn. Net als zijn vader draagt hij de naam Oebele Klaas Anne de Jong.

Titelverklaring

Opwaaiende zomerjurken verwijst naar het moment dat Edo met zijn moeder en buurvrouw aan het fietsen is en de jurken opwaaien door de wind. Dit is het moment waarop Edo werkelijk geluk voelt, even de zwaarte van zijn bestaan kan loslaten. Het is het gevoel waar hij zijn hele leven naar opzoek blijft. 

Oskar Vanille verwijst in het eerste deel naar de bijnaam die Edo heeft gekregen van zijn vader voordat hij vertrekt naar de oorlog. Hij verwijst ook naar zichzelf hiermee op een gegeven moment, totdat hij ervan losbreekt. Hij raakt in paniek en keert (gedeeltelijk) terug naar het gecreëerde persona. De handeling van zomerjurken losritsen komt ook vaak voor in het deel Oskar Vanille. Oskar Vanille verwijst ook naar het personage in de roman die Edo schrijft. 

Het systeem verwijst naar het systeem dat Edo probeert te bedenken om de wereld te structuren, maar waar hij niet in slaagt. 

Het scherm der reflectie staat voor de zelfreflectie die Edo heeft in dit deel. Hij kijkt vaak terug op zijn jeugd, de verhaallijn heeft niet meer louter opeenvolgende momenten maar ook flashbacks. 

Structuur & perspectief

Het hele boek wordt uit het perspectief van Edo Mesch, een autistische jongen, geschreven. Zijn meningen en belevingen maken het verhaal. Zeker in het eerste verhaal blijf je met vaak met veel vragen zitten, omdat hij als kind weinig begrijpt en je het door een autistische bril leest. Er wordt niet direct gezegd dat hij autistisch is bijvoorbeeld, maar hij vertoont zulk atypisch gedrag dat je er al snel vraagtekens bij zet. Ook zijn visie op de wereld is regelmatig opmerkelijk te noemen, wat het boek interessant maakt. Doordat andere personages alleen aan het woord zijn via Edo's blik vormt het verhaal een onbetrouwbare representatie van de wereld. Door Edo's grote fantasie 

Het boek is opgedeeld in drie delen: jeugd, puber, adolescent. Zijn groei naar volwassenheid krijg je dus in drie perioden aangeboden in het boek. Elk deel heeft ook zijn eigen, vrij korte, hoofdstukken. 

 

Decor

Het eerste deel speelt zich af op het platteland in Nederland. Edo is voornamelijk rondom het huis met zijn moeder en speelt in de sloot en de achtertuin met zijn speelgoedvrachtwagentje.
Het tweede deel speelt zich af op het eiland waar zijn oom en tante wonen, in het geometrische huis. Het derde deel speelt zich af op het cruiseschip, in Rome en bij Marta thuis. Uiteindelijk is de zeilboot ook een belangrijke ruimte, omdat hij daar de keuze maakt om te leven of niet. 

In welk jaartal het precies afspeelt wordt niet duidelijk, behalve dat het ergens in de jaren vijftig is. Zijn vader is weg naar de oorlog, wat waarschijnlijk op de Vietnamoorlog doelt (> 1955). Elk deel speelt zich in hetzelfde jaargetijde af: de zomer. Het is de tijd van geluk en de strijd daarmee, de tijd van opwaaiende zomerjurken en vrijheid. Het eerste deel neemt minder lang de tijd in dan de andere delen. Het laatste deel is met name afwijkend, omdat het duidelijk meerdere maanden duurt. In Oskar Vanille is de tijd vrij vaag/diffuus. Tussen elk van de delen zit ongeveer 7 jaar. 

Stijl

Het verhaal heeft telkens een beetje andere schrijfstijl, omdat het hoofdpersonage verandert. Het eerste verhaal is heel duidelijk vanuit een jong kind geschreven, terwijl hij ook overduidelijk te bijdehand is voor een kind van die leeftijd. Je merkt dat hij weinig levenservaring heeft en veel vragen heeft over het bestaan en de wereld. Hij denkt na over dingen die zijn vriendjes helemaal niet bezighouden. De stijl bepaalt heel erg het verhaal, omdat de manier van vertellen het personage in de verschillende fasen van het leven karakteriseert. 

Oek de Jong heeft een fijne schrijfstijl aangenomen, je leest als het ware mee met het personage. Het zijn geen ingewikkelde uitweidingen met lange zinnen, maar iets wat beknopt verwoord is en prettig doorleest. Als lezer moet je wel even wennen aan de manier waarop Edo het leven aan je voorstelt. Kleine gebeurtenissen worden ontzettend uitvergroot, iets wat je zelf niet snel zou herkennen aan je eigen leven. Mensen zijn slechts bijzaak voor Edo, waardoor je vrijwel geen enkel ander personage goed leert kennen. Door zijn egocentrisme is iedereen oppervlakkig. Zowel hoofd als gevoel spelen een grote rol in het boek. Waar hij enerzijds heel zakelijk is en zoekend naar structuur, is hij ook heel fantasievol en onbetrouwbaar als verteller. 

Slotzin

De woorden zwollen, krachtiger werden ze, steeds krachtiger, en klappertandend fluisterde hij: 'Ik wil. Ik wil. Ik wil.'

Beoordeling

Het is een opmerkelijk boek met een verhaal wat je niet snel nog een keer zo zal tegenkomen. Je merkt dat het is geschreven in een andere tijd, woorden als halfbloedje komen bijvoorbeeld nog voor, maar het is niet gedateerd. Edo's belevingswereld is moeilijk te begrijpen, hij denkt heel anders dan een gemiddeld persoon en zijn acties zijn dan soms ook verrassend en/of onbegrijpelijk. Soms is het voor de lezer snel duidelijk wat er aan de hand is, maar Edo blijft dan vertwijfeld. 

Oek de Jong heeft een ongewoon boek geschreven en ik ben er nog niet helemaal over uit wat ik ervan vind. Als je een standaard boek wil lezen met een toegankelijk en kloppend verhaal, dan is het zeker niet aan te raken. Houd je wel van iets vervreemdends en literair? Dan zou ik het zeker eens proberen. De taal is dan wel niet moeilijk, en de verhaallijn ook niet te ingewikkeld om te begrijpen, maar Edo heeft een complexe persoonlijkheid die moeilijk is te doorgronden. 

Recensies

"Onveranderlijk krachtig is het beeld van het kind dat bij moeder achterop de fiets zit. Moeder draagt een zomerjurk en tijdens het fietsen wappert haar kleedje omhoog. Ze voelen zich weer meisjes, geven zich over aan het moment en verliezen zo doelbewust de controle. Dit volstrekt zorgeloze ogenblik is de kern van Opwaaiende zomerjurken." https://www.volkskrant.nl...~bd9a9de7/

"De Jong was inderdaad net als Kellendonk en Meijsing een schrijver die meerduidig spel speelde met de lezer: hun boeken laten zich niet één op één met de werkelijkheid lezen en roepen dikwijls vragen op over de waarneming van de werkelijkheid. Door hun rijke verbeeldingskracht blijft er een hoop te raden en te interpreteren over, de ruimte tot analyse." https://www.literairneder...d.nl/2023/