Feitelijke gegevens

• 2e druk, 2007
• 185 pagina's
• Uitgeverij: Querido, Amsterdam

Flaptekst

Eerste zin

Dick Noordeloos richtte zijn digitale camera op zee achter de boulevard.

Samenvatting

Deel I blz. 7 –113 

Dick Noordeloos is een 80-jarige fotograaf die in het kustdorp E. woont. Hij loopt vaak langs de kustlijn en brengt ook dagelijks een bezoekje aan zijn even oude kameraad IJsbrand Blok, die kunstschilder is. Op de dag dat de roman begint, gaat Dick met zijn eigen sleutel die hij van het huis heeft bij Blok naar binnen en ziet dat hij ernstig ziek is. Hij neemt nog wel een paar foto’s met een digitale camera (die helemaal nieuw voor Dick is en die hij bovendien te modern, vindt) waarschuwt nog wel de dokter maar die komt te laat, want schilder Blok is overleden aan een hartstilstand. Een zware klap voor zijn beste vriend. Het laatste woord dat hij uit de mond van IJsbrand hoort, is “Geluk “of “Gelukt.” Hij belt naar Bloks dochter Karien die haar vader al heel lang niet meer gezien heeft. Ze komt toch direct naar zijn huisje in de duinen. Op de lezer en op Dick komt ze niet direct sympathiek over. Dick laat haar snel alleen en bekijk thuis de digitale foto’s van de stervende en gestorven kunstschilder.

De ik-vertelster Karien verhaalt dan dat ze haar vader dertig jaar niet heeft gezien, namelijk vanaf het moment dat haar vader zijn vrouw Nadia in een inrichting heeft doen opnemen. Dat was in 1970 en het is nu najaar 2000. (Op de rouwkaart staat later 6 oktober 2000.) Dick leest ook de necrologie in de plaatselijke krant. IJsbrand Blok was op lokaal niveau wel bekend, maar landelijk was hij de laatste jaren als schilder minder van belang geweest. Het is dan ook een stereotype necrologie, die al een tijdje klaar leek te liggen bij de redactie

Karien stelt de rouwadvertentie op en bezoekt daarna haar moeder die in een psychiatrische inrichting zit. Ze zegt helemaal niets meer en het lijkt er min of meer op dat ze dementeert. De begrafenis van haar vader is heel erg koel: ze heeft geen bloemen meegenomen; er zijn niet zoveel mensen en ze heeft geen toespraak voorbereid. Er wordt ook geen muziek gedraaid en binnen een half uurtje is alles bekeken. Er kijken wat mensen verwijtend in de richting van Karien.

Na de begrafenis ontmoet Dick Noordeloos Frank Vogels in een café: hij is een kunsthandelaar die wel geïnteresseerd is in de verkoop van Bloks werk, maar daaraan vooraf zou eigenlijk een overzichtstentoonstelling moeten worden georganiseerd. Dick neemt Frank mee naar het huis van Blok en die vindt de schilderijen toch wel mooi. Hij vraagt Dick foto’s te maken voor de catalogus van de eventuele tentoonstelling. Karien heeft ook een kunstgalerie: ze heeft een gat in de markt ontdekt en maakt gebruik van het feit dat onbekend (maar ook slecht talent) drie keer moet hebben geposeerd om voor overheidssubsidie in aanmerking te komen. Van de verkoop van de schilderijen kan ze wel bestaan. 

Dick denkt na over de eerste ontmoeting tussen IJsbrand en Nadia. Het was wel liefde op het eerste gezicht geweest: Nadia was heel mooi en menig man was jaloers, maar het was ook een eenvoudige vrouw: ze was verkoopster in een parfumerie. Het is 1950. Vanaf het begin heeft IJsbrand schilderijen van haar gemaakt om haar schoonheid vast te leggen. Hij vertelt ook van de smetvrees die Nadia in de jaren daarna heeft opgelopen, totdat Blok haar in een psychiatrische inrichting liet opnemen. Daarna liet hij ook altijd meisjes naakt poseren. Misschien deed hij met hen wel eens iets. 
Karien bezoekt opnieuw haar moeder, daarna bekijkt ze met Vogels de schilderijen van haar vader in het huisje in de duinen, maar die heeft ze natuurlijk al gezien, samen met Dick. Samen bekijken ze ook jeugdfoto’s. Het valt ook op dat Blok Nadia altijd zo jong mogelijk heeft willen schilderen op de portretten. En dat terwijl ze natuurlijk zelf wel ouder werd. Karien ontvangt later nog een keer Vogels en Hudde (een museumconservator) in het huisje en ze lijken wel wat te voelen voor een tentoonstelling. Het bijzondere in het huis is dat er één kamer is, die van Nadia vroeger, die op slot is. Geen enkele sleutel van Bloks sleutelbos past op de deur. Wat gaat er achter schuil?

Later vraagt Karien aan Dick of die een foto wil maken van Nadia. Ze denkt weer na over de relatie tussen haar vader en moeder: haar moeder deed wel altijd vreemd. Vooral nadat ze een kind had gekregen, wilde ze nauwelijks accepteren dat daarmee het verval van de schoonheid van het lichaam werd ingezet. Wanneer Karien en Dick samen naar de inrichting gaan, zegt Nadia wel wat tegen Dick omdat ze hem herkent. De verdere conversatie over de dood van IJsbrand lijkt op die met een dementerende vrouw. Dick maakt ook foto’s van de vrouw. Karien stelt zich wat meer open voor Dick en daarmee wordt ze wel sympathieker. Ze herinnert zich dat haar moeder altijd maar in bad zat vanwege haar smetvrees. Op de foto’s die Dick later klaar heeft gemaakt, staat een vrouw die zo gesloten is “als een oester”. Dick denkt naar aanleiding van opmerkingen van een assistent van hem na over Nadia: in feite is het een onaanraakbare vrouw geweest. Na de geboorte van Karien had ze ook geen seks meer gewild. IJsbrand had haar toch steeds weer op schilderijen vastgelegd. Dick vindt het beeld van Nadia net een kind lijken dat langzaam in verf gevangen werd, ingesponnen, beeld na beeld (blz. 113).

Deel II blz. 117-163 
Karien vindt dat ze echt een eenzaam kind is geweest: een vader die nauwelijks belangstelling voor haar had en altijd schilderde en een moeder die heel vreemd was. Ze stort zich in de armen van ene Theo, maar dat huwelijk loopt natuurlijk stuk. Inmiddels is ze tegen de vijftig jaar. Vanwege de jaloezie die ze in haar leven kende, dreef ze haar man Theo in de armen van andere vrouwen. Ook de relatie met haar moeder gaat slecht, want die is eigenlijk jaloers op haar eigen dochter vanwege haar jeugd. Karien wordt ook door haar vader naar een internaat gestuurd.

Het is in de derde week van november 2000 echt hondenweer. Er blijkt ineens licht te branden in het huisje van IJsbrand Blok. Dick ziet het en waarschuwt de politie: hij vreest inbrekers omdat de schilderijen er nog steeds hangen. Dan blijkt ook dat de kamer van Nadia open is gemaakt. Er is een ravage te zien, want in de kamer lagen de zelfportretten van IJsbrand: die zijn uit de lijsten gehaald en allemaal door midden gesneden. Wie zou dat hebben gedaan? Dick weet het niet. De politie zal een onderzoek instellen.

Karien wordt gebeld dat haar moeder plotseling is overleden. Zo is ze binnen korte tijd haar beide ouders kwijtgeraakt en staat ze bij de kisten in hetzelfde sterfhuis. Met Dick bezoekt ze het huis van IJsbrand: de kamer van Nadia is open en ze treft er enkele schriftjes aan met het handschrift van Nadia.

Tijdens de plechtigheid spreekt Karien over haar moeder. Ze is ruim zeventig jaar geworden. Ze was zijn vaders muze geweest. Na de begrafenis echter vertelt een Surinaamse verpleegster dat Nadia een paar dagen voor haar dood was weggelopen, maar dat de inrichting dit geheim wilde houden. Ze was onderweg door een automobilist opgepakt, maar ze had door de kou en de regen een fikse longontsteking opgelopen en was als gevolg daarvan overleden. Het wordt Karien duidelijk dat haar moeder de zelfportretten van haar vader heeft vernield. Ze belt de politie op met het verzoek het onderzoek naar de inbraak stop te zetten.

Hoofdstuk 7 is de publicatie van een aantal losse fragmenten van Nadia over haar relatie met IJsbrand. Er blijken steeds enkele dingen in die anekdotes naar voren te komen:
- de verslechterde relatie tussen Nadia en IJsbrand , zeker na de geboorte van Karien, waardoor haar schoonheid is aangetast.
- de jaloezie van Nadia ten opzichte van haar dochter
- de smetvrees waaraan Nadia lijdt, maar die ook veroorzaakt wordt door de viezige man IJsbrand, die niet schoon op zich zelf. Maar ook “blikken kunnen je besmetten.”
- IJsbrand die Nadia maar blijft vastleggen op zijn doeken en haar als het ware gevangen houdt: ze kan de strijd tegen de ouderdom niet winnen en voelt zich een gevangene. Zo gruwelt ze van haar menstruatie
- De verwaarlozing van haar zelf en van IJsbrand: ze kookt niet meer voor hem . Ze legt uit waarom ze altijd maar in bad zit.
- Het begin van de opsluiting in haar kamer: voordat ze definitief op slot ging.
- Ze suggereert heel subtiel een incestsituatie van vroeger

Karien is ondersteboven van de ontdekking. Ze beseft dat haar moeder een gevangene van haar vader is geweest. Wat begon uit liefde en bewondering, was een obsessie voor IJsbrand geworden. Hij had de consequenties niet kunnen overzien, maar in feite had hij haar moeder vermoord. Deze had in de dagen voor haar dood wraak genomen door de zelfportretten te vernietigen. En Karien doet de derde rituele moord: ze stopt de schriften in de kachel van IJsbrand en verbrandt ze. Het is de symbolische poging om zich van haar ouders te bevrijden: een rituele moord.

Deel III blz. 167-185 
Het is 14 januari 200: de overzichtstentoonstelling van het werk van Blok wordt geopend. Dick krijgt de catalogus waarvoor hij foto’s heeft aangeleverd. Er zijn foto’s van de schilderijen en één van Nadia (uit de inrichting ) opgenomen. Karien wordt uitgenodigd bij de opening maar zij en Dick voelen zich niet op hun gemak. De zelfportretten zijn weer gerestaureerd. Zowel zij als Dick kunnen het allemaal niet meer aanzien en vluchten weg. Ze gaan samen naar IJsbrands huis. Ze vertellen elkaar dat het afbeelden van de schilderijen van Nadia en van IJsbrand zelf iets obsceens had. De schilderijen zullen het allemaal overleven: dat was IJsbrand toch maar gelukt: (Dat zijn ook z’n laatste woorden?) Ze praten over de obsessie van IJsbrand voor Nadia, die hij in zijn portretten wilde vangen. Karien vertelt van Nadia’s laatste handeling. Ze zegt tegen Dick dat ze nu eindelijk van haar ouders verlost is: ze voelt zich bevrijd. Dick vindt echter ook dat ze eenzaam is. Hij laat haar alleen en gaat naar zijn eigen huis. Daar pakt hij zijn digitale camera en wist de laatste foto’s van IJsbrand uit het geheugen van de camera.

Quotes

"Ik keek naar de gevallen bladeren onder de boomtak. Hoe, terwijl wij daar rond IJsbrands graf stonden, aan één stuk door bladeren als roetvlokken uit de beuken neer waren gedwarreld. Ik had alles in mij opgenomen, maar niets gevoeld. En nu dat zware gevoel in mijn hoofd dat niet van wijken weet." Bladzijde 53

"In de derde week van november werd ik 's avonds door Dick gebeld. In IJsbrands huis brandde licht. Hij beloofde er meteen op af te gaan. 'Wel voorzichtig,' zei ik. 'Doe geen domme dingen. Je weet nooit of er niet iemand in huis is.' Dick zweeg even. Zijn stem klonk aarzelend. 'Misschien is het beter als ik de politie bel.' 'Goed,' zei ik, 'doe dat. En bel me zodra je er bent geweest.'" Bladzijde 122

"En zo was hij begonnen aan die lange reeks schilderijen waarin ze in bad lag of zichzelf in de spiegel bekeek. Ze had lange benen en armen, en kleine borsten. De eerste jaren schilderde hij haar zoals ze was." Bladzijde 58

Trivia

Er waren plannen om het boek te verfilmen. Maar door de dood van de opa van de regisseur was het te beladen geworden en besloot hij het project te stoppen.

Titelverklaring

“Op slot “is niet moeilijk te verklaren. In de eerste plaats is er de verwijzing naar de kamer van Nadia die op slot zit. In de kamer liggen de zelfportretten van de schilder en Karien vindt er later ook de schriften waarin haar moeder dingen vertelt over haar relatie.

Talloos zijn de verwijzingen in de roman naar sleutels, sloten, opgesloten of gevangen zitten (bijvoorbeeld Nadia was gesloten als een oester, ze was bevroren in haar beeld). Die symbolisch verwijzingen slaan ook allemaal terug op de titel. In feite was Nadia zelf ook op “slot gegaan” voor de liefde van haar man. Ze sluit zich namelijk helemaal voor hem af, door heel vaak in de badkamer te gaan zitten (het afvoeren van vuiligheid) terwijl hij in zijn atelier bezig was.

Structuur & perspectief

De roman wordt in drie delen verdeeld. Deze worden met Romeinse cijfers aangegeven. Deel I wordt verdeeld in 17 hoofdstukken. Deel II in 8 en deel III in 3. De hoofdstukken hebben geen titel maar een cijfer. Het zijn vrijwel allemaal korte hoofdstukken, die heel goed en snel leesbaar zijn.
De roman wordt overwegend chronologisch verteld. Er zijn twee vertelinstanties: de dochter van de schilder IJsbrand Blok en zijn beste vriend Dick Noordeloos. De laatste vertelt in de hij-vorm (personaal) in de o.v.t en de dochter Karien vertelt in de o.v.t. maar in de ik-vorm. Ze wisselen elkaar af in alle drie delen.

Maar in feite is er nog een verteller: in deel II hoofdstuk 7 worden de fragmenten verteld uit de schriftjes van Nadia.Die gaan over het verleden: de relatie tot IJsbrand. Nadia is daarin de ik-verteller en zo’n “dagboekconstructie” is natuurlijk ook een bekende en vaak gehanteerde vertelwijze. Nadia vertelt als het ware in dagboekvorm (maar met heel korte fragmenten zonder data) in de o.t.t , voornamelijk over haar relatie met IJsbrand.

Decor

De roman loopt van begin oktober 2000 tot januari 2001. Dat is af te leiden aan concrete gegevens van de rouwkaart en de necrologie bij de dood van IJsbrand en de datum van 14 januari wanneer de tentoonstelling over zijn werk wordt geopend. In november 2000 sterft Nadia.

Het decor is natuurlijk in de eerste plaats topografisch. De handelingen spel zich af in het kustdorp E (Egmond aan Zee?). De vrijheid van de zee staat dan symbolisch tegenover de gevangenschap van Nadia. De kamer die afgesloten is (en het geheim van Nadia bewaart) en de psychiatrische inrichting zijn symbolische ruimten voor de gevangenschap waarin Nadia tijdens haar huwelijk kwam te verkeren. Ze sloot zich in de ruimte af voor de wat viezige schilder, ze leed aan smetvrees en kwijnde tenslotte helemaal weg in de inrichting. Om zich definitief voor haar dood van haar man te bevrijden ontvlucht ze uit de inrichting, ontsluit de kamer en doodt IJsbrand symbolisch door zijn zelfportretten te vernietigen.

Stijl

Bernlef schrijft helder proza, zonder tierelantijnen en met de adagia van Hermans en Elsschot in zijn pc: ”elk onnodig woord dient geweerd”.
In een interview in Het Parool zegt hij over zijn stijl: "Het is een algemeen kenmerk dat veel te dikke boeken worden geschreven. Er is veel show off, kijk mij eens lekker literatuur bedrijven. Uit veel dikke boeken kunnen zonder probleem honderden pagina's worden gesneden." 

"Ik ben steeds spaarzamer gaan schrijven. Ik werk in scènes. Tussen die scènes laat ik lappen tijd weg. Die moet de lezer maar invullen. Alle rimram en poespas laat ik eruit. Ik ben voor de heldere, klare lijn. Elk bijvoeglijk naamwoord, elke metafoor wordt op een goudschaaltje gewogen. Ik herschrijf niet veel.".
Wat dat betreft is Bernlef een verademing vergeleken bij veel te uitvoerige woordrijke romans. “In der Beschränkung zeigt sich der Meister.”, is volop op hem van toepassing.

Slotzin

Hij wiste ze een voor een uit het geheugen en schoof het toestel toen langzaam en bedachtzaam van zich af.

Recensies

"De tragiek van haar ouders wordt door Bernlef nogal schematisch neergezet, waarbij de schilder beter uit de verf komt dan zijn ongelukkige, aan smetvrees lijdende vrouw. Haar portret is een oppervlakkige schets gebleven, net als haar relatie met dochter Karien. " http://www.literatuurplei...ensieId=45

"Het is een plezier om je onder te dompelen in dit verhaal. Niet alleen door de rechttoe rechtaan schrijfstijl maar ook door de scherpe beelden die Berlef neerzet." http://recensieweb.nl/rec...astgelegd/

"Dat is de kracht van Op slot, maar puzzels die precies passen hebben ook hun nadelen, ze zijn zelden spannend en neigen naar trivialiteit. Alle vragen die deze roman oproept, worden beantwoord. Als Dick en Karien het trieste verleden van IJsbrand en Nadia achter zich laten, kun je Op slot gemakkelijk achter je laten." http://recensieweb.nl/rec...t-precies/

Bronnen

Biografie van J. Bernlef

http://www.cultuurarchief...rnlefj.htm