Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2014
• 288 pagina's
• Uitgeverij: Atlas/Contact

Flaptekst

Eerste zin

We stonden tegenover elkaar mijn moeder en ik. Zij aan de ene kant van de kist, ik aan de andere. We rukten aan de hengsels. Zij droeg sloffen, ik schoenen. Zij gleed weg en ik zette haar klem. Gewonnen.

Samenvatting

De verteller (ongeveer 65 jaar) woont in Parijs en heeft slechts weinig contact met zijn moeder die sinds haar 86e jaar in een rusthuis zit. Ze vraagt hem als ze al dik in de negentig is of hij voor haar een zelfmoordpil kan regelen, want ze wil niet helemaal aftakelen. In ruil daarvoor biedt ze hem aan haar verleden te onthullen, wat ze tot nu toe aardig verborgen heeft kunnen houden.
Van Dis woont in Parijs en komt over om met haar naar het dorp van haar jeugd in Brabant te gaan. Daar is ze afkomstig uit het rijke boerenleven en ze brengt herinneringen naar boven uit de tijd van WOI toen Belgische vluchtelingen onderdak in het dorp kregen. Hij beseft dat hij talloze keren het dorp onderweg naar Parijs heeft gepasseerd. Later wordt hij in de buurt uitgenodigd voor een lezing met voornamelijk plattelandsvrouwen, waarbij hij veel Van Dissen ontmoet. Zelf wordt hij door de familie beschouwd als een bastaardkind. Zijn vader was de tweede partner van zijn moeder Marie.  Kenmerk in de familie en van moeder Marie is dat er heel wat afgelogen is en dat er heel wat taboes zijn. Moeder begint steeds meer dingen uit het verleden op te rakelen en lijkt meer in het verleden te gaan leven. Soms ontroert het de verteller, soms raakt hij geïrriteerd.

Marie zegt dat haar karma is dat ze steeds (eventueel in vorige levens) de vrouw naast de soldaat is geweest, want Just, van afkomst een bruine Nederlander zat in het leger. Toen ze naar Nederlands-Indië verhuisden, moest hij meestal op patrouille en moest ze zich maar zien te redden. Ze was vaak de enige vrouw in een gezelschap van heel veel mannen en ze moest zich heftig verweren. Daarna was de toestand erger geworden in het Jappenkamp waarover ze vooralsnog weinig kwijt wil.

In het verhaalheden vraagt ze steeds om de pil die Van Dis haar moet geven. Ze klaagt dat ze lichamelijk achteruit gaat: een vleesboom heeft die ze niet meer kan verhullen. Dan komt het verhaal dat ze een ongeluk met een auto heeft gekregen in Indië en dat er daarna geen kinderen meer mochten komen. Van Dis heeft drie halfzussen, van wie er nog maar één leeft: Saskia die In Italië woont. Moeder gelooft in allerlei oosterse godsdiensten en zweert bij het Tibetaanse dodenboek. Ze gelooft er volop in en hilarisch is de herinnering van de verteller aan een bezoek in Londen aan een swami die duidelijk de boel bedondert.

Andere herinneringen zijn het bezoek aan oude religieuze tantes die het over de erfenis hebben. Want Adriaan is een bastaardkind en mag die nu wel mee-erven. Ook over de chocolaatjes die de moeder alleen al van een bepaalde winkel wil hebben. Hij koopt ze nog steeds voor haar.
Af en toe reageert ze heel venijnig en krijgt Adriaan er flink de pest over in. Toch is ze hard voor haar zelf. Dan wil ze weer ineens stoppen met eten en weigert ze al het voedsel van het rusthuis.
Dan besluit Adriaan die intussen al van Parijs naar de Achterhoek is verhuisd een gastenkamer in het rusthuis te nemen.
Ze vertelt verder over een Duitse zendingsarts Carl met wie ze een overspelige relatie heeft gehad, maar die het niet overleefd had. Ze had een graf voor hem gekocht, vlak bij het graf van haar eerste man Just die onthoofd werd door de inlandse rebellen. Ze was daarna verliefd geworden op een tweede Just, de biologische vader van Adriaan, die echter een slechte relatie met zijn zoon had en hem veel sloeg. Ze waren teruggegaan naar Nederland waar ze eerst in een doorgangshuis voor repatrianten moesten wonen, totdat een erfenis van een van de religieuze tantes loskwam. Toen konden ze naar een ruim huis vertrekken.

Halfzus Saskia is inmiddels gealarmeerd en komt uit Italië over om haar moeder te verzorgen. Ook met haar is er geen innige band. Adriaan trekt zich even terug in De Achterhoek. Dan wil Saskia het stervensproces versnellen door een aardbeiendieet toe te passen.
Maria laat Adriaan een brief lezen van Carl die vertelt over de slechte situatie die Adriaans vader bij het werken aan de Birmaspoorlijn heeft moeten doorstaan. Misschien begrijpt de zoon  dan de grillen van zijn vader beter.
Adriaan krijgt een uitnodiging voor het literaire festival in Parijs en neemt afscheid van zijn moeder. Hij zal haar niet meer levend terugzien, want Saskia laat een arts morfine toedienen en ineens is moeder dood. Adriaan vertrekt meteen want naar Nederland, maar de kist is al dicht.
Alles wordt snel afgehandeld: van een erfenis blijkt geen sprake meer te zijn: moeder zat diep in de schulden. . Een week laten ze de spullen intact dat had moeder gevraagd, omdat  ze zou terugkomen . In de slotpassage ziet de verteller zijn moeder binnenkomen: ze kijkt naar zijn aantekeningen en knikt dat het goed is. 

Personages

zoon Adriaan

Hij heeft een hekel aan zijn vader gehad en zijn moeder is altijd op een afstandje gebleven. Hij vindt haar berekenend en sluw. Als Saskia overkomt speelt Marie hen tegen elkaar uit. (blz. 247) Verdeel en heers- bang om de macht over haar twee kinderen te verliezen- we kenden het spel. Ja soms was het oprecht slecht mens.Hij vindt zich wel een indringer in zijn moeders leven. "Ik liet haar mijn verraderlijke aantekeningen zien. Drie boekjes alleen al over haar stervensweken, van haar lippen gepikte regels, opgetekend door een schrijvende gier." (blz. 271)

moeder Marie

Moeder sterft in 2011 nadat ze haar zoon in de laatste jaren van haar leven een beetje meer deelgenoot heeft gemaakt van haar verleden. Ze vertelt haar herinneringen in ruil voor een zelfmoordpil. Ze heeft de hele tijd leugentjes opgehouden en gezwegen. Nu wil ze schoon schip maken. Ze geeft echter niet alles prijs. Ze reageert ook af en toe helemaal niet zo leuk. Maar ze is daarnaast hard voor zichzelf: over het Jappenkamp laat ze niet veel los. Er blijft ook wel humor aanwezig. Haar famous last words zijn: "Maxime Verhagen is een vreselijke druiloor."

Quotes

"Vreem hoe haar boerenverleden zich zo door Indië had laten verdringen. Haar Tweede Land, zoals ze het noemde, speelde een voorname rol in mijn romans, niet dat zij er zoveel oversprak, nee nooit, bedacht ik me, mijn op Java geboren vader dicteerde thuis de verhalen. {....}.. Mijn moeder was de grote zwijger thuis." Bladzijde 40

"Een maand na de dood van mijn vader hield mijn moeder grote schoonmaak. Zijn geur moest worden weggeschrobd, zijn geeft verjaard. Ze zeulde de matras ven zijn ziekbed naar buiten en gaf hem er stevig van langs met de mattenklopper. Scheerkwast, nagelborstel, tandenborstel, klerenborstel - de brand erin, zuiveren en de resten in een diepe kuil begraven." Bladzijde 11

"Ze liet me uit. Fluisterde bij onze kille afscheidskus: "Je houdt je niet aan de afspraak. Als je niet opschiet doe ik het zelf. En dan wordt het een rommel, hoor." De dood. Nog even op de valreep. Vaste prik." Bladzijde 95

"Buitensluiten, ontkenning- grote woorden. "Mijn psychologenvriendin dacht hardop na: "het is ene intelligente vrouw, een strateeg. Ze heeft je uitgenodigd mee haar verleden in te gaan, de boerderij, de oude foto's, Indië. Van de hak op de tak, maar zo zit ze in elkaar. Ze maakt de sleutels kwijt, maar ze wil dat jij ze vindt. Jullie dansen allebei om de hete brij."" Bladzijde 152

"De dag voor ik haar kwam aflossen, belde Saskia opnieuw. "Luister, we moeten even ernstig met elkaar praten. Heb je wel eens van het aardbeiendieet gehoord? Het klinkt modieus, maar het is ene oude manier van versterven, in Italië doen ze het veel op het plaateland. Je begint met een kommetje aardbeien per dag en bouwt langzaam af." Bladzijde 244

Thematiek

Moeder-zoonrelatie

Het thema van dit boek is erg duidelijk: moeder-zoonrelatie. Aan het einde van haar leven maakt de moeder contact met haar zoon Adriaan. Ze heeft lang gezwegen en soms leugens verspreid, maar in ruil voor een zelfmoordpil wil ze de verhalen van haar leven aan hem vertellen. Er is een vrij grote afstand tussen de verteller en zijn moeder. Hij wordt door haar meegesleept naar het verleden, leert haar daardoor beter kennen, maar constateert ook dat er een groot gat tussen hen gaapt. Dat resulteert soms in scenes waarin ze dicht bij elkaar komen, maar ook in passages waarin hij toch weer afstand van haar neemt en heel cynisch kan reageren op gedrag en uitingen van haar kant. Ze vertelt hem ook dat ze in Indië overspel heeft gepleegd met een Duitse arts op wie ze erg verliefd was. Over het Jappenkamp waarin ze een moeilijke tijd heeft gehad, wil ze echter niet al te veel kwijt. Hij gaat ook steeds niet in op haar verzoek om een zelfmoordpil. Daarvoor heeft hij zijn halfzus Saskia nodig die met een aardbeiendieet wil beginnen bij haar. Typisch voor de relatie is dat Adriaan vlak voor zijn moeders dood een literair festival in Parijs gaat bezoeken en dat ze tijdens zijn verblijf daar voldoende morfine krijgt toegediend om het leven te verlaten. Hij ziet haar niet meer want de kist is al dicht. Maar zoals ze beloofd had, komt ze nog één keer naar hem terug. Ze knikt tevreden over wat hij over haar geschreven heeft. Daarom is "Ik kom terug"niet direct een afrekening met zijn moeder, maar een poging tot verzoening met het verleden.

Motieven

Het geheim

De moeder van Adriaan draagt al heel haar leven het Indische geheim met zich mee o.a. haar overspel en de geschiedenis van Adriaans vaders. ze biedt aan schoon schip te maken in ruil voor een genadige dood. Symbool voor het geheim staat de kist uit Indië, waarvan de moeder tot na de dood de sleutel om haar nek bewaart. In de kist zitten documenten over de Indische geschiedenis van Marie. Maar ook levensbeschouwelijke teksten en brieven die ze aan iedereen in de wereld verstuurde.

Tweede wereldoorlog

De oorlog in Indié is een belangrijk motief in deze roman. Marie heeft met haar dochters in een Jappenkamp gezeten, maar wil daar niet al te veel over vertellen. Toch hebben ze het verschrikkelijk zwaar gehad. Bovendien is de eerste man van Marie door de inlandse opstandelingen onthoofd.

Leugens en bedrog

De moeder heeft er een gewoonte van gemaakt om niet helemaal eerlijk tegenover haar directe omgeving te staan. In Hoofdstuk 5 hamert de verteller er steeds op dat hij wil dat iedereen eerlijk is en dat er in zijn familie zoveel gelogen wordt. In zijn disclaimer geeft hij ook aan dat het verhaal dat van zijn moeder is en dat daar best een leugenachtige verdraaiing in kan schuilen. Ook over haar vermogen heeft de moeder gelogen. Ze is niet rijk, heeft veel niet-betaalde rekeningen na haar dood achtergelaten en veel schulden gemaakt.

Vader-zoonrelatie

De relatie tussen Adriaan en zijn vader was niet goed. Hij werd door hem geslagen (lees: Nathan Sid) Hij schrijft dan ook niet positief over hem: zijn moeder probeert hem nog te vertellen dat het best een aardige man was.

Relatie tussen broer en zus

De verhouding tussen Adriaan en zijn drie halfzussen is niet best. Er zijn er in het verhaalheden bovendien al twee overleden. Bij de dood van zijn moeder assisteert de Italiaanse Saskia. Ook tussen is de verhouding koel.

Dood

Moeder Marie van Dis heeft een doodswens. Ze is oud geworden en wil niet helemaal aftakelen. Ze wil dat haar zoon een zelfmoordpil regelt, waarvoor ze hem zal belonen met verhalen uit haar verleden. Uiteindelijk versterft ze: haar dochter Saskia brengt haar tot het aardbeiendieet en uiteindelijk deelt een morfine-injectie de laatste klap uit.

Overspel

Moeder Maria geeft aan haar zoon toe dat ze overspel heeft gepleegd in Nederlands-Indië met de Duitse zendingsarts Carl. Hij heeft de Tweede wereldoorlog niet overleefd en ze heeft voor hem een graf laten maken.

Motto

Er zijn twee Engelstalige motto's:

Het eerste is van David Vann:
"You must sacrifice your family on the altar of fiction."
(Dit past heel goed bij de inhoud: Adriaan offert zijn moeder op ten faveure van zijn roman)

Het tweede motto luidt: "All sorrows can be borne if you put them into a story of tell a story about them. (Karen Blixen) Ook hier gaat het om de relatie tussen fictie en werkelijkheid.

Trivia

Het boek is zo sterk autobiografisch dat het in feite een "losse" memoire is van Van Dis' jeugd.

Titelverklaring

De titel  "Ik kom terug" slaat direct op de moeder van de verteller. Op blz. 173 zegt ze: "Straks zal mijn lichaam geen schaduw meer hebben, maar ben ik toch aanwezig, ruim de flat niet op, verschuif niets, want ik kom terug , laat alles zoals het is, minstens een week, anders verdwaal ik".
De moeder gelooft daarnaast in reïncarnatie van de ziel. Als ze daadwerkelijk overleden is, laten Adriaan en zus Saskia inderdaad de kamer in tact.
Op de allerlaatste bladzijde komt de moeder de kamer binnen. Ze controleert wat Adriaan over haar geschreven heeft en vindt het oké. Ze is dus teruggekomen, zij het natuurlijk in de verbeelding van de schrijver.

Structuur & perspectief

Het verhaal over moeder en zoon is opgebouwd uit 58 hoofdstukken zonder titel. Er is een verhaalheden (de moeder is 98 jaar en wil een zelfmoordpil in ruil voor verhalen uit het verleden). Ze heeft heel wat jaren gezwegen en de afstand tussen moeder en zoon is groot en afstandelijk. De structuur van de hoofdstukken is zo geordend dat de ik-verteller vanuit het heden (van Parijs en de Achterhoek) terugkeert naar zijn moeder (in de Randstad) en haar verhalen ontlokt over het verleden. Daarin komen het boerenleven van voor WII uit Brabant, het Indische verleden van het eerste huwelijk tijdens de WOII aan de orde. na de dood van haar eerste man trouwt moeder Marie met de biologische vader van Adriaan de verteller. Die wordt door zijn vader geslagen en vaak vernederd: de moeder houdt haar mond. Daarom neemt de verteller haar dit ook kwalijk. De band is dus ook met zijn moeder niet optimaal. Op de manier ontstaat er een vrij losse structuur waarin niet in chronologische volgorde flarden verleden voor de lezer worden opgeroepen. Over deze vorm van vertellen wordt nog een citaat van de personages opgenomen.
Blz. 243: "Je weet hoe het afliep, maar niet hoe het begon en ineens besef je dat je iets belangrijks bent vergeten, een opmerking, een gebeurtenis die een heel ander licht op de zaak werpt en dan klopt je verhaal niet meer, en alles wat je eerder zei ook niet. Voor je het weet vertelt je hetzelfde drie keer anders.
"" En daar mag ik structuur in aanbrengen?"
"Nee, zo moet je het opschrijven, zoals ene mens een verhaal vertelt, soms vooruit, soms achteruit, dan is het pas echt.
Aan die opdracht van de moeder heeft de verteller/ schrijver zich keurig gehouden. In zijn disclaimer aan het einde van de roman geeft hij aan dat hij het verhaal wel een beetje naar zijn hand heeft gezet en misschien de waarheid van de moeder een beetje verdraaid heeft. maar dat is nu juist de essentie van literatuur. ("de waarheid liegen." in de relatie tussen fantasie en werkelijkheid)

Het verhaal wordt verteld door schrijver/verteller Adriaan van Dis. Het is een autobiografisch verhaal dat hij in de ik-vorm en in de o.v.t. aan de lezer vertelt.

Decor

Het decor van de roman is een rusthuis in het westen van Nederland niet ver van de kust, maar de plaats zelf wordt niet genoemd. De verteller rijdt er vaak naar toe om zijn moeder te bezoeken. Hij woont op dat moment in de Achterhoek (plaats niet bekend gemaakt) Hij heeft jaren gewoond in Parijs maar vanwege de crisis kan hij het niet meer betalen.
Hij woont alleen, want zijn vriendin woont in Amsterdam.
Het decor van de moeder is  drieledig: haar jeugd bracht te zoor op het Brabantse boerenland. Haar huwelijk met haar eerste man Just vond voornamelijk plaats in Indië. Na zijn dood maakte ze kennis met de vader van Adriaan, die ook Just heette. Met hem vertrok ze weer naar Nederland waar ze eerst in een repatriantentehuis verbleven. Haar eenzame laatste dagen slijt ze in het rusthuis in de Randstad.

Wat de tijd betreft  wordt er een lange periode via de herinneringen van de moeder beschreven. Zij is van vóór de Eerste Wereldoorlog, tijdens de Tweede verblijft ze Nederlands-Indië en ze is 98 jaar wanneer ze weer met haar zoon Adriaan contact zoekt: ze wil haar verhalen ruilen voor een zelfmoordpil. In de roman zelf worden nauwelijks data en jaartallen genoemd, maar de moeder van Van Dis stierf in het jaar 2011. (interview in  het AD op 6 december 2014)

Stijl

De stijl van Van Dis in deze roman is prachtig. Hij schrijft altijd al poëtisch, zijn beeldspraken zijn fantasierijk. Zijn verhouding tot zijn moeder komt in deze roman soms heel vertederend over, dan weel hard en cynisch, alsof hij zijn ware gevoelens wil verbergen achter een masker van zwarte humor.
Enkele voorbeelden van cynisme/zwarte humor:
(blz. 138) Ontelbare keren heb ik de doosjes voor haar uitgestald, zonder dat ze ook maar glimlachte, zonder ook maar een vonkje plezier in haar ogen." Zet daar maar neer". Het stak, toch bleef ik kopen, tegen beter weten in. De dood kon ik haar niet leveren, dan maar zachte truffels.
"(blz. 213) "Ze zat wijdbeens, schaamde zich daarvoor, maar zodra ze de knieën bijeenbracht, klapten ze weer open, verlept en wit - een gore bloem. Ik zocht de zomer in haar benen, de dagen waarop ze bruin van de zon langs de perken kroop en zich krachtig onder de tuinslang schrobde."
(blz. 245) Voor aardbeien moest ik naar de kweker achter de heuvel, die ze liet broeien onder stro en netten. Hij bewaakte zijn bedden met een  knallend geweer. Ik mocht zelf plukken...proevend, tastend. Elke aardbei woog als lood. Met stro aan mijn broek reed ik naar het rusthuis- tuinjongen van de dood.
(blz. 271) Ik nam nog een keer afscheid van mijn moeder, met een zoen die klonk als een scheet (van die klotematras) Ditmaal wenste zij me goede reis. "Je hebt gelijk, ik zou hem ook zijn gesmeerd." Ze stak haar hand uit en bedankte me plechtig: "je was een goede zoon."

Ook wat de beeldspraak (metaforen) betreft, is Van Dis op dreef:
(blz. 81) "Ze had lijsten aangelegd van verre familieleden die in aanmerking kwamen voor het damast waar ruim een eeuw geleden een nijvere hand het familiewapen op had geborduurd. Rond en zwaar als een omelet. Erfgoed dat van la naar la verhuisde en straks uiteen zou vallen. "Doet het je wat?" vroeg ik. Nee. Een dode behoorde licht te reizen."
(blz. 86) "Na vijf minuten kwam ze terug, hijgend en bezweet. Mijn moeder als Hollandse tomaat- smakeloos.
(blz. 106) "En toen gebeurde er iets, wat ik niet wou, waar ik me hevig tegen verzette, maar mijn weerstand vloeide weg, als een aangename ware plas. Ik voelde een glimlach opkomen, mijn lippen vochten er tegen, maar het was sterker dan mijn wil."
(blz. 142): "Dat is de ouderdom", zei ze sarcastisch. "je karakter slijt niet als je ouder wordt, het kookt in, de kern komt boven. We worden allemaal een bouillonblokje van onze eigen soep."
De roman is alleen al vanwege de stijl het lezen alleszins waard.

Slotzin

De balkondeur zwaaide open, mijn moeder kwam binnen, lenig en rijzig. ze droeg tuinkleren, haar knieën glommen van het gras. Ze liep naar haar stoel, vouwde haar zuilen van benen over elkaar, griste mijn aantekeningenboekje weg en las de eerste bladzij... "we stonden tegenover elkaar, mijn moeder en ik." Ze knikte.

Beoordeling

"Ik kom terug " is een prachtige roman over een moeizame moeder-zoonverhouding. Van Dis schrijft in zijn eerdere romans  eerst over de slechte verhouding met zijn vader: hij werd door hem geslagen, maar zijn moeder blijft in die verhalen buiten schot.
In deze roman gaat hij verder in op haar zwijgen en op de afstand die hij tot haar heeft. Hij schrijft mooi poëtisch, soms met vertedering over haar en dan weer heel cynisch en sarcastisch, alsof hij geen gevoelens van genegenheid wil laten blijken. Dat maakt het geheel tot een roman die indruk maakt.
Het moeder-zoon thema wordt in de Nederlandse literatuur vrij veel beschreven. Je kunt dan ook een mooi thema op je literatuurlijst over dit onderwerp maken.
Enkele voorbeelden: 
vooral: Jeroen Brouwers  Bezonken rood (ook relatie moeder-zoon in Jappenkamp)
Maarten 't Hart   Een vlucht regenwulpen
Willem G. van Maanen  Helse Steen 
Gerard Reve     Moeder en Zoon
Tom Lanooye   Sprakeloos
Jaap Robben  Birk (2014)
De Nieuwe Van Dis is een mooi boek dat niet misstaat  op een vwo-lijst.

Recensies

" In Ik kom terug is een groot stilist aan het werk. Het aantrekken en afstoten zit in de cadans van de zinnen. De chaos van twee hoofden wordt gevangen in glasheldere woorden. Pijn en gruwel krijgen een jasje van perfecte snit... op maat van mevrouw van Dis die zich liet kleden door het modehuis van de dames Haring. Alle toonaarden zijn aanwezig, soms zijn ze zacht als de babyborstel die Adriaan erft, dan weer ironisch of bitter als gal. Wie de auteur kent, weet dat hij zich mag verlekkeren aan taalvondsten als: waterzuchtige enkels, korstige dekens, rupsspoortjes bloed..." http://scriptor-boekrecen...terug.html

"Van Dis doet het braaf: vijf aardige herinneringen. Wat ze precies zijn, doet minder ter zake dan het feit dat Van Dis ze zo letterlijk opschrijft. Hij had ze natuurlijk best onopvallend in zijn verhaal kunnen weven, maar zo laat hij zijn worsteling met de moederliefde prachtig zien: hoe hij zich moet dwingen om haar recht te doen, om zich in haar te verdiepen. Want hij moet toch in staat zijn als een normaal mens, volwassen en redelijk met haar om te kunnen gaan? Hij moet toch kunnen voelen wat iedereen voelt? " http://www.nrclux.nl/ik-k...t/1330279/

"Er kan een zekere lijn ontdekt worden, een beweging naar een empathisch vermogen die de hoofdpersonen in die romans langzaam maken. De uitgesproken haat jegens de vader uit Nathan Sid verdwijnt langzaam naar de achtergrond, en in Familieziek is er zelfs sprake van een soort verzoening. Voor het eerst komt de hoofdpersoon in het reine met zijn verleden en de persoon die zijn vader was. Ik kom terug is een volgende stap in dit proces." http://www.8weekly.nl/art...-zoon.html

"Zelf noemt Adriaan van Dis Ik kom terug een boosaardig boek. Het is waar, de zoon laat zijn moeder van haar minst voordelige kant zien (in de disclaimer dekt de schrijver zich in: ‘En mijn moeder? Lijkt ze op de vrouw zoals anderen haar hebben gekend? Ik schrijf over de indruk die zij op mij heeft achtergelaten’), maar confronterend is misschien een beter woord." http://www.hanta.nl/hanta...n-van-dis/

"Ook maakt Van Dis er veel werk van de lezer in te lichten over zijn vrije omgang met de feiten, alsof we nog altijd niet zouden weten dat een schrijver de waarheid liegt. Interessanter is de onzekerheid of zijn moeder niet óók fabuleert, en de overweging dat leugens nodig kunnen zijn om het leven draaglijk te houden. Dus ja, de knappe blonde vrijgezelle Duitse dokter Carl die in Indië een huisvriend werd en aan wie ze altijd met warme gevoelens is blijven terugdenken, had die soms iets te maken met de miskraam die ze in die periode kreeg? " http://www.volkskrant.nl/...~a3790337/