Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2011
• 301 pagina's
• Uitgeverij: Prometheus

Flaptekst

Eerste zin

Hoor je de klanken in je hoofd van de letters die je leest? Ik vraag me dat af.

Samenvatting

Deel I 
Het verhaal begint met de situatie waarin Ralph Breekveld (de 41-jarige vriend van Aaf Wolfs) haar achterlaat in een hotelkamer in Dakar (Senegal). Later in deel III blijkt pas waarom hij dat doet. Hij moet namelijk een paspoorthandelaar gaan opzoeken.
Aaf begint meteen na te denken over haar relatie met Ralph die inmiddels 15 jaar duurt. Ze hebben elkaar ontmoet toen ze beiden een auto-ongeluk overleefden. Ralph was een filmregisseur die in het begin erg succesvol was, maar die de laatste jaren veel meer moeite heeft zich te profileren. Aaf heeft hem meegenomen naar Dakar , omdat hij behoorlijk depressief is geraakt. Zij moet een verslag maken voor het tijdschrift Perspectief over een kunstbiënnale in Senegal. 

Sinds Ralph depressief geraakt is door de problemen met zijn werk hebben zij zelf ook meer moeite met hun relatie. Ralph doet bovendien vaak rare dingen. Hij sluit haar wel vaker op in haar kamer. Bovendien gaat hij vreemd: hij heeft het zelfs een keer gedaan met de transseksueel Zippa die hij in een Amsterdams café had opgedoken.
Ralph wordt onderweg aangeklampt door diverse souvenirverkopers, maar hij jaagt ze weg: hij heeft helemaal geen geld meer. Ze zijn twee weken geleden uit Nederland aangekomen voor de tentoonstelling die Aaf moet beschrijven. Aaf ziet op haar gsm dat ze enkele telefoontjes van haar moeder heeft gekregen, maar ze wil die niet beantwoorden: de relatie met haar moeder is slecht. Haar vader is overleden toen ze nog jong was en haar moeder is daarna gaan drinken. Ze vindt haar moeder een grote zeurkous.

Wanneer Ralph weg is, hoort ze via de luchtafvoerkanalen van de badkamer hoe kennissen van haar (Iris, voormalig kunstdocente en haar nieuwe vriend Lorenzo) met elkaar praten. Aaf vindt dat die twee helemaal niet bij elkaar passen. Hij is gewoon stukadoor en zij is veel intelligenter. Iris wil geen kinderen van Lorenzo die ze wel wil. Aaf denkt terug aan haar situatie van twee jaar geleden toen ze een abortus heeft ondergaan, omdat zij juist geen kind wilde. Door de adviezen van Iris en Lorenzo zijn Ralph en Aaf de dagen ervoor naar Saint Louis gegaan. Die opmerking is de inleiding voor deel II : de voorgeschiedenis van wat er is gebeurd in Saint- Louis. 

Deel II 
Ralph en Aaf gaan met de taxi naar Saint-Louis. Daarin overdenkt Aaf de manier waarop ze Ralph heeft leren kennen na het ongeluk. Zijn opmerking ”je hebt mooie kuiten” is haar altijd bijgebleven en ze heeft dat sexy gevonden. Maar in hun relatie zit heel duidelijk de klad. Wanneer ze in Saint Louis zijn, zegt Ralph dat hij Iris ook al van vroeger kende. Ze gebruikte drugs in die periode. Wanneer ze gaan eten, gaat Aaf onderuit. Ze had beter het ijsdessert niet kunnen nemen, want ze heeft een voedselvergiftiging opgelopen. Ralph vertelt als personale verteller hoe Aaf door de jonge neger Diaz wordt opgevangen.

Zelf ontvlucht hij lafhartig de situatie. Hij huurt een motor, maar komt flink ten val. Op zijn zoektocht naar een dokter die zijn gewonde schouder moet verbinden, wordt hij geholpen door een Senegalese vrouw die hij zelf Julia noemt. Ze wast hem eerst en daarna pijpt ze hem.

In de hut van Diaz denkt Aaf na over de andere keren dat Ralph haar heeft opgesloten. De eerste keer was dat toen ze een filosofie college wilde volgen en hij dat niet nodig vond. Hij had haar toen bovendien geslagen. Weliswaar omdat hij dronken was, maar toch was het niet acceptabel.

Ralph gaat intussen vreemd met de negerin Julia. Hij denkt terug aan de keer dat hij vroeger is vreemd gegaan, namelijk met de transseksueel Zippa. Hij denkt met weemoed terug aan de tijd dat hij succesvol als regisseur was. Hij zit nu artistiek op een dood spoor en hij is blij dat Aaf hem mee heeft willen nemen naar Afrika. Hij heeft om zijn burn-out te overwinnen ook psychologische hulp ingeroepen, maar al na één sessie was hij het zat om met zijn therapeut door te gaan.

Aaf is een klein beetje hersteld van de ernstige ziekte die haar is overkomen. Diaz heeft haar braaksel moeten ruimen en hij zorgt heel goed voor haar. Hij is veel jonger dan zij is (35 tegenover 22) en er is meteen sprake van een broeierige verhouding tussen hen. Hij oppert haar het idee hun paspoorten te laten “stelen” zodat vrienden van hem geholpen kunnen worden. Zo kunnen mensen naar het rijke Westen vluchten. Ze kunnen er wel 800 dollar voor krijgen. Diaz wil graag wiet roken en Aaf doet met hem mee. Ze wordt high en ziet beelden van haar overleden vader toen hij stond opgebaard in hun huis. Ze was een echt vaderskindje. Omdat ze stoned met Diaz vrijt, krijgt seks een heel andere dimensie voor haar dan wanneer ze het met Ralph doet. Is dit de nieuwe kans voor haar die ze ooit hoopte vinden? Op het midden van haar leven zou ze verder kunnen gaan met de jonge neger Diaz die een heel ander levensritme heeft. In ieder geval gaat ze op zijn eerste verzoek al in: ze gaat de paspoorten als gestolen voorwerpen bij de politie aangeven.
Ineens staat Ralph echter voor haar neus: hij is teruggekomen van Julia, die voor hem maar een tussendoortje was. Hij is woest wanneer Aaf hem vertelt dat ze de paspoorten wil verkopen. Hij wil ook meteen vrijen, maar ze voelt er weinig voor: ze is helemaal verliefd op Diaz geworden. Hij liegt over zijn dagen met Julia: hij vertelt dat hij door een dokter is behandeld, maar van Diaz weet Aaf dat hij bij een negervrouw is geweest.

Deel III
We zijn weer terug bij Deel I, want deel II is de vertelling van de tijd die in Saint Louis is gepasseerd. Aaf en Ralph zijn weer naar Dakar gegaan en Ralph gaat nu op weg om de paspoorten te verkopen. Hij komt bij de vrienden van Diaz maar laat zich beetnemen en in plaats van dollars krijgt hij waardeloos geld: de negers lachen zich rot en informeren Diaz over de deal. Bovendien geeft Ralph veel geld uit aan de aankoop van een geit, die hij koopt voor de moeder van de negerjongen Moussa, die hij heeft ontmoet. Zijn moeder is waarzegster en ze vertelt Ralph dat de relatie tussen Aaf en hem niet goed is en dat hij zal moeten proberen het ware leven voor hemzelf te hervatten. Ze wast de geit met water af (een soort zondebok dus) en vertelt hem dat hij het vuile water moet meenemen en dat hij daarmee Aaf en zichzelf moet wassen, dan kan alles weer goed komen. Ralph neemt Moussa mee op weg naar zijn hotelkamer.

Aaf is intussen vrijgekomen doordat de schoonmaakster van de kamer haar werk kwam doen. Ze heeft via de telefoon van Diaz gehoord dat Ralph zich flink heeft laten beetnemen. Ze is vastbesloten naar het strand te gaan en via allerlei omzwervingen komt ze daar uiteindelijk wel terecht. Ze krijgt een soort toegangskaart voor het strand in ruil voor haar Artispas. Ze heeft intussen ook van diverse mensen gehoord (o.a. van Iris) dat Pim Fortuyn is vermoord en ook enkele Senegalezen vertellen het haar. Nu had ze helemaal niets met de opvattingen van Pim, maar nu ze in het buitenland worden ze door de term Hollander aan elkaar verbonden. Iris is intussen ook de somberheid zelve geworden. Ze ziet geen vooruitgang meer in de samenleving. Alles herhaalt zich gewoon, ook de kunst. Er is niets nieuws onder de zon. Terwijl ze naar het strand loopt, denkt Aaf terug aan de reis van Saint Louis naar Dakar. Ralph had haar in de bus gevraagd of Diaz haar seksslaaf was geweest, maar ze had hem voorgelogen. Ze liegen telkens als twee geliefden tegen elkaar.

Hier zitten we dan, dacht ik. Hier zitten we dan tegen elkaar te liegen. Ik vroeg me af of het veel had uitgemaakt als we elkaar wel de waarheid hadden verteld. Wat bedoelen we eigenlijk met 'de waarheid'? We voelen ons allemaal schuldig als we liegen. Maar toch verkoos ik deze situatie, Ralph had niets te maken met mijn gevoelens voor Diaz. Al had ik het al willen vertellen, dan hadden mijn woorden voor hem een betekenis gekregen die ik er niet aan had willen toekennen. Is dat de waarheid? Iets delen wat niet te delen valt? (blz. 207) 

Aaf filosofeert verder dat je niemand de ruimte om beslissingen te nemen mag ontnemen. Ieder moet zijn eigen vrijheid hebben om te beslissen. Ze staat nu in het midden van haar leven (zie de titel “Hoe laat – leven- we eigenlijk?") 
Op het strand komt een jonge militair naar haar toe die haar vertelt dat het strand verboden is. Ook hij lijkt gevoelens voor haar te vertonen. Maar ze moet wel weg van het strand.

Ralph die Moussa heeft meegenomen naar zijn hotel, merkt dat Aaf van de kamer is waarin hij haar heeft opgesloten. Hij ontmoet Iris met wie hij vroeger een relatie heeft gehad. Maar ze gebruikte drugs. Waarschijnlijk doet ze dat nu ook, want ze valt naast hem in slaap. Aaf betrapt hem wanneer ze weer naar het hotel terugkeert. Maar eigenlijk is er weinig aan de hand. Iris is gewoon naast Ralph in slaap gevallen, slaperig als ze is geworden door de pillen die ze steeds inneemt.

Ralph is boos wanneer hij Aaf weer ziet. De jonge militair van het strand komt ook naar het hotel. Ralph is jaloers op hem. Aaf denkt met goede gevoelens terug aan Diaz. Maar ze vraagt zich wel af of ze later met zijn levenswijze zou kunnen instemmen. Ze zou horendol worden van zijn passiviteit (blz. 241). Ze voelt zich een slechte geliefde van Ralph, omdat ze medelijden voor hem koestert.

Samen gaan ze naar de ambassadeur om nieuwe paspoorten te verkrijgen, maar daarvoor hebben ze formulieren nodig die ze in het vliegtuig naar Dakar hebben ingevuld. Dat is het bewijs dat ze naar Senegal gekomen zijn. Daarvoor moeten ze naar het paleis van Justitie, maar door een reorganisatie is het daar een janboel. Ze gaan zelf in de dozen met formulieren zoeken. Doordat ze met namen van veel reizigers worden geconfronteerd, begint Aaf na te denken over het keerpunt in haar leven, dat nu is aangebroken. Uiteindelijk vinden ze de twee formulieren waarop hun naam staat. Dat is de basis voor een nieuw paspoort.
Teruggekomen bij hun hotel zien ze dat er politieauto’s staan. Iris wordt op een brancard afgevoerd. Lorenzo zegt dat ze dood is: ze heeft een overdosis pillen ingenomen. Aaf heeft een soort schuldgevoel.
Wanneer ze de badkamer inkomt, ziet ze dat emmer met geitenwater leeg is. Ze vult hem bij en doet net alsof het water niet ververst is. Ze wassen hun handen erin. Lorenzo komt in hun kamer om te praten over Iris. Aaf biedt aan contact op te nemen met haar ouders. Lorenzo is vast niet goed genoeg: hij wordt beschouwd als een scharrel van Iris.
Ze belt met haar moeder die eindelijk blij is dat ze contact opneemt, maar Aaf gaat vrijwel direct over tot de orde van de dag. Ze wil het adres van Iris’ moeder hebben. 

Intussen wordt de tentoonstelling van de Afrikaanse kunst geopend. Daar ontmoet ze Diaz weer. Hij is bereid met haar te trouwen en mee te gaan naar Amsterdam. Hij gaat met haar mee naar het hotel en ze vrijen opnieuw met elkaar. 

Wanneer ze later haar mail op een computer in het hotel opent, leest ze dat ze een aanbod krijgt om per week een column te schrijven voor een nieuw blad NN. Vroeger was ze altijd gretig om een column te schrijven, maar nu wil ze het eigenlijk liever niet.
Op de laatste dag van hun verblijf worden ze opgehaald door de jonge soldaat Philippe. Die wil hen naar het vliegveld brengen. Daar wacht ook Diaz nog op haar. Hij wil nog steeds met haar mee en met haar trouwen. Maar Aaf neemt abrupt van hem afscheid. Ze geeft haar koffer met inhoud aan Moussa. Ze wil eigenlijk opnieuw met haar leven beginnen. Geen dingen van vroeger meenemen.
In het vliegtuig vertelt Ralph aan Aaf dat hij vroeger een relatie heeft gehad met Iris. Hij heeft dus weer iets voor haar verborgen gehouden. Ze heeft een aantekenschrift van Iris gekregen en Ralph leest eruit voor wat Iris over de relatie tussen Ralph en Aaf heeft geschreven
Ze vertelt Ralph dat ze stopt bij perspectief, misschien gaat ze de column voor NN schrijven. Ze wil echter geen plannen maken voor de toekomst. Vooral in haar relatie met Ralph wil ze zich niet vastleggen. Ze kijkt naar een filmpje in het vliegtuig. Wanneer ze Ralph aanstoot, ziet ze dat hij snurkt.

Quotes

"Ik ben een Amsterdammer. Ik heb een huis en een baan en ben gezond. Waarom kan dat niet genoeg zijn? Waarom moet ik per se weten wat ik met mijn leven wil?" Bladzijde 197

"Ik keek naar de zee. De golven waren zo hoog dat ze me steeds even het zicht op de horizon ontnamen. Blij als honden die een bal uit de lucht opvangen, doken ze voorover en renden op het land af." Bladzijde 117

"Vroeger geloofde ik dat ieder mens zich in de loop van zijn leven ontwikkelt; zo'n beetje als personages in een roman." Bladzijde 116

Thematiek

Zin van het bestaan / zin van het leven

De roman gaat over de zin van het bestaan of over de zin van liefde. Aaf en Ralph hebben een relatie die al 15 jaar duurt. Ze houden van elkaar, maar doen elkaar ook pijn. Het is zo’n liefde die in de literatuur al eerder beschreven werd in de roman "Who is afraid of Virginia Wolf?" Twee mensen houden van elkaar, haten elkaar, maar kunnen ook niet zonder elkaar leven. Dat is duidelijk te zien in de relatie tussen Ralph en Aaf. Door een soort toeval zijn ze aan elkaar gekomen (ze overleven beiden een auto-ongeluk). Hoewel ze daarna veel problemen gekregen hebben, zijn ze bij elkaar gebleven. Ze vertellen soms niets over hun verleden (de relatie van Ralph met Iris, de kunstdocente) en verzwijgen ook dingen uit het heden. Zo verbergen ze allebei dat ze in deel II in Saint-Louis zijn vreemdgegaan. Voor Ralph is dat eigenlijk een normale zaak: hij heeft seks met de vrouw die hem in Senegal verzorgt. Ook in het verleden is hij al enkele keren vreemd gegaan (o.a. met de transseksueel Zippa). Voor hem is vreemdgaan een zoeken naar lust. Maar Aaf die in deel II de zorgzaamheid van Diaz krijgt, wordt straalverliefd op de jonge neger. Hij wil van haar wiet en andere drugs en onder invloed daarvan hebben ze hemelse seks. Ze zou eigenlijk wel verder met hem willen (hij wil haar namelijk trouwen) maar ze begrijpt ook dat ze eigenlijk toch niet tegen zijn karakterinstelling zou kunnen (zijn passiviteit). Ze beseft wel dat ze op twee mannen tegelijkertijd verliefd is, maar dat vindt ze geen probleem. Het zijn de andere mensen in je omgeving die er problemen mee hebben. Aaf is van mening dat "de waarheid" gewoon niet bestaat. Het gaat altijd om de manier waarop je tegen dingen aankijkt.

Motieven

Midlifecrisis

Aaf en Ralph zijn beiden mensen die in het midden van hun leven zijn beland. Het einde van het verhaal is open: Aaf wil nog alle kanten uit kunnen.

Moeizame liefdesrelaties

De relatie tussen Aaf en Ralph is een haat/liefde-relatie, met de nodige problemen (zoals overspel).

Drugs

Aaf gaat drugs gebruiken, o.a. door haar relatie met Diaz.

Escapisme

Overspel is iets wat vooral de omgeving je oplegt. Je moet de ander niet gevangen houden. Dat wordt door Ralph letterlijk gedaan, omdat hij haar opsluit in haar hotelkamer. Maar ook daaruit weet ze te ontsnappen. Net zoals haar hele nieuwe leven een ontsnappingspoging zal zijn. Ze wil voorkomen dat ze in een te kleine ruimte gevangen zit. Ze wil voortaan de dingen op haar beloop laten: geen ondoordachte keuzes maken. De toekomst wil ze niet meer vastleggen (symbolisch: ze zegt haar baan bij het tijdschrift “Perspectief” op: even geen toekomstperspectief meer). Ze neemt waarschijnlijk de baan als columniste bij het blad NN aan. Allemaal korte termijnstukjes juist omdat ze zich niet voor de lange termijn wil binden.

Cultuurverschillen

Aaf en Ralph gaan naar Afrika, waar ze natuurlijk te maken krijgen met cultuurverschillen.

Overspel

Zowel Aaf als Ralph plegen diverse keren overspel.

Burn-out

Ralph heeft een burn-out, en probeert die te overwinnen door psychische hulp te zoeken.

Titelverklaring

Ik heb geen letterlijke verwijzing naar de titel in de roman kunnen vinden. Maar “de tijd” speelt wel degelijk een belangrijke rol in de filosofie en in deze roman van Jannah Loontjes. Zowel Aaf als Ralph zijn in het midden van hun leven (normaal gesproken) aangekomen en zij zijn beiden bezig met de vraag wat ze in de rest van hun leven eigenlijk met elkaar aanmoeten. Aaf krijgt in Senegal de kans om met de veel jongere Diaz een relatie aan te gaan. Hij noemt haar “ma femme” en ze is een potentiële kandidaat om met hem verder door het leven te gaan en dan een heel ander leven te leiden dan ze tot dan heeft geleid. Voor haar geldt dus eigenlijk de vraag ”Hoe laat is het eigenlijk“  in mijn leven. Ze beseft dat ze een keuze moet maken.

Structuur & perspectief

Structuur
Er zijn drie delen in de roman te onderscheiden. Deze hebben geen titel.
De delen zijn elk onderverdeeld in genummerde hoofdstukken:
Deel I Ho 1-4 speelt zich af in Dakar (Senegal) op 6 mei 2002
Deel II Ho 5-15 speelt zich af in Saint- Louis (Senegal) in de twee weken daaraan voorafgaand
Deel III Ho 16-29 speelt zich af in Dakar (Senegal) vanaf 6 mei 2002 tot enkele dagen erna,

Omdat in deel II het verleden wordt beschreven dat voorafgaat aan deel I is er dus sprake van een niet-chronologische opbouw van de roman.
Een ander structuurkenmerk is het meervoudige perspectief. 

De roman begint midden in de handeling en heeft een open einde (je weet als lezer niet hoe de relatie tussen Aaf en Ralph zal verlopen).

Perspectief 
Er is een meervoudig perspectief.
Aaf Wolfs (35 jaar) vertelt in de ik-vorm haar verhaal over de relatie met Ralph (41 jaar). Dat doet ze in deel I en III in de o.t.t. In deel II vertelt ze in d e o.v.t. In deel III lijkt het alsof Aaf ook enkele keren in de personale vertelvorm vertelt.

Ralph (41) is een personale verteller (hij-verteller), en we kijken wel door zijn “bril”naar het verhaal.

Decor

De tijdlagen van het verhaal 
Omdat er in deel I (subtiel) en in deel III (uitgebreid) over de moordaanslag op Pim Fortuyn wordt gesproken kun je eruit afleiden dat die delen op 6 mei 2002 spelen. In deel III wordt vermeld dat ze drie weken daarvoor naar Senegal zijn vertrokken voor het bijwonen van de kunstvoorstelling (de biënnale). Dat betekent dus dat het tijdsverloop in de roman geldt van half april 2002 – tot de eerste week van mei 2002.

Het decor van de handeling 
Zoals hierboven vermeld is de ruimte waarin de handeling zich voltrekt het Afrikaanse land Senegal. In deel I en III is dat de hoofdstad Dakar waar een kunsttentoonstelling wordt georganiseerd. In deel II zijn Aaf en Ralph naar de kleinere plaats Saint Louis afgereisd, waar ze elkaar uit het oog verliezen en allebei overspel plegen.

Slotzin

Zijn hoofd ligt naar achteren gekanteld, zijn mond een beetje open, uit zijn neus klinkt van ver weg een zacht getrompetter.

Beoordeling

“Hoe laat eigenlijk…” is geen eenvoudige roman om te lezen. De opbouw van het verhaal is echter niet lastig, want je hebt snel door dat deel II over het verleden gaat.
De inhoud is wat filosofisch getint. Dat is op zich niet zo vreemd, want Jannah Loontjes is docente filosofie. Sommige gedachten (bijvoorbeeld over tijd en de zin van het bestaan) zijn wel aardig om te lezen. Maar wanneer er door de vertelster teveel aandacht aan filosofische overpeinzingen wordt besteed, dreigt het verhaal toch wat te verzanden en verliest het zijn tempo. Dan heb je als lezer moeite om je aandacht erbij te houden. Niettemin is het verhaal wel waard om voor je literatuurlijst te lezen, al moet je wel enige ervaring hebben met wat lastiger leeskost.
De literaire waarde van de roman is 2 punten.
De amusementswaarde voor (vwo)-scholieren is voldoende. Op de literatuurlijst kan de roman vooral worden gecombineerd met romans waarin liefdesproblemen centraal staan.

Recensies

"Hoe langer je in de wereld van deze twee individuen meeloopt, hoe duidelijker het wordt dat hun zure verbond inderdaad onafwendbaar onverbrekelijk is, iets wat Hoe laat eigenlijk tot een subtiel geschreven, indringend verhaal maakt over getroebleerde, onvrije mensen." http://www.volkskrant.nl/...-weg.dhtml

"Wie echter meegaat met de stroom, raakt in een bezwerende cadans, waardoor het boek meer zegt dan je zelf kunt duiden. " http://jannahloontjens.nl...s.asp?Id=9

" De filosofische uitweidingen hadden wat minder gekund, in Jannah Loontjens huwelijksroman. Maar psychologisch inzicht heeft ze wél." http://www.trouw.nl/tr/nl...heen.dhtml

Bronnen

Website van de schrijfster

http://www.jannahloontjens.nl/