Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2023
• 250 pagina's
• Uitgeverij: HarperCollins

Flaptekst

Eerste zin

Het laatste scheutje daglicht liet zich maar moeizaam uitschenken over de krant. Vader had zijn stoel dicht naar het raam geschoven, maar ook al bleef de voorjaarszon elke avond langer aan de hemel staan, nu het bijna halftien was, zat haar voorstelling erop en maakte ze een laatste buiging naar haar publiek. Vader leek het niet te merken; zijn gezicht ging nog altijd verscholen achter de papieren muur van zwarte inkt en grijze korrelige foto’s. En hoewel hij zich al zeker een kwartier niet had bewogen, had hij nog niet één bladzijde omgeslagen…

Samenvatting

Personages

Debra Davidson

Als de bommen boven Rotterdam in de meidagen van 1940 losbarsten, is de bibliothecaresse van de Rotterdamse bibliotheek Debra twintig jaar. Na de HBS is ze meteen gaan werken in de bieb, want ze is verzot op lezen. Maar de Duitsers bezetten Nederland en er komt een begin aan de beperkende maatregelen voor de joden. Debra is half-joods, want ze is kind van een joodse vader en een niet-joodse moeder. Het gezin denkt in de eerste tijd dat alles nog wel mee zal vallen en dat de bezetting niet lang zal duren. Maar Debra ziet al snel de gevolgen. Zij wordt ontslagen bij de bieb, haar vader die biologieleraar is, moet naar het Joods Lyceum. Familieleden krijgen oproepen om zich te melden. In de familie weet men niet wat men moet doen. Maar dan worden er Joodse mannen opgepakt. Ze kent het duingebied bij Rockanje als geen ander door de vele zondagse wandelingen met haar vader en ze weet hoe lastig die duinen zijn om je er in te begeven. Voedsel, Duitse soldaten en slecht weer vormen ook behoorlijke problemen. Ze waagt toch de stap en blijft ongeveer drie jaar onder de radar. Voor een 22-jarige vrouw is dat natuurlijk een dappere daad. Ze wordt niet alleen geholpen door enkele mensen van het verzet, maar ook door een eenzame, jonge wolf die het bombardement. heeft overleefd. De wolf die al eerder met een man heeft geleefd, vertrouwt ook op de vrouw. Samen redden ze het wel. Een Amerikaan die neergestort is met zijn vliegtuig, moet ook nog geholpen worden . Op hem wordt Debra verliefd en na de oorlog trouwen ze, weten we uit de epiloog. Groot verdriet is er om de dood van de wolf die door dronken soldaten als de bevrijdingsvlaggen al hangen, wordt doodgeschoten. Maar er is ook wel vreugde, omdat Halve Ster een nakomeling heeft gemaakt.

Saul Meijer

Saul Meijer is een vijftiger en hij is dierenarts in Rockanje. Na het bombardement fietst hij naar Rotterdam en hij ziet de eenzame wolf. Die neemt hij mee naar zijn duinhuis en hij maakt hem tam door zijn vertrouwen te winnen. De wolf weet wanneer hij moet oppassen voor mannen-in- laarzen. Die halen Saul weg uit zijn huis. Hij heeft de Duitsers eerst nog kunnen afwimpelen met de smoes dat er ratten in zijn woning zitten, maar later wordt hij opgepakt en zijn meubels worden in de fik gestoken. Van Saul wordt niets meer vernomen. Chaver mist 'de oude man.' zoals hij Saul noemt.

Chaver - Halve Ster

De wolf is een jaarling als het bombardement op Rotterdam plaatsvindt. Hij kan vluchten omdat de hekken openstaan en hij ontkomt ook aan de mensen die hem moeten doden. Met Saul Meijer gaat hij mee naar een andere biotoop: de duinen van Rockanje. Langzaam groeien de twee naar elkaar toe. Chaver vertrouwt Saul en gaat hem heel erg missen als hij wordt opgepakt door de bezetters. Dan komt er een nieuw mens in Chavers leven. Ze heeft gelukkig een goede geur en een zachte stem, zoals Saul die ook had. Ze leven een paar jaar samen. Chaver zorgt voor zijn eigen eten: konijnen, hazen, muizen. In de laatste twee oorlogsjaren krijgt hij seksuele gevoelens. Voorjaar 1945 is hij een paar dagen weg naar het dorp, maar hij keert weer terug. De bevrijding komt eraan, maar de angst van Halve Ster voor de mannen-in -laarzen komt uit. Hij wordt neergeschoten, door soldaten; zes jaar oud. Gelukkig heeft hij voor een dochter (Jane) gezorgd. Het is een wolfshond.

Quotes

"De jonge wolf had geen naam. Zijn ouders, broer en twee zusjes evenmin. Het maakte niet uit, want de jonge wolf dacht niet in namen. Hij dacht in geuren. In smaken. Gevoelens. Hij wist hoe iets rook, hoe het aanvoelde, of het eetbaar was of niet. Wat kon hem het dan schelen welk woord daar in de mensenwereld aan gekoppeld was? Mensen vonden het nodig om alles een naam te geven, niet alleen dingen maar ook elkaar. Als zij iets niet konden benoemen, bestond het niet. Wolven hadden daar helemaal geen behoefte aan. Zij spraken hun eigen taal." Bladzijde 12

"Volgens de huidige wetten mochten kinderen zoals Siem niet meer geboren worden. En ikzelf ook niet. Als je die gedachte echt tot je door liet dringen, kon je het niet helpen je af te vragen hoelang het nog zou duren voordat de Duitsers zouden terugdraaien dat wij wèl geboren waren, dat we al bestonden. Hoelang nog?" Bladzijde 212

"Hij kon het niet helpen. Haar geur trok hem té erg aan. Die had zich vervlochten met gelukkige herinneringen, flarden waarin hij weer de oude man weer zag. Het meisje fascineerde hem. De manier waarop ze zich door het bos bewoog. Ze sloop bijna net zo geruisloos als hij. Als een wolf." Bladzijde 292

"Was het vrijheid om niet eens te kunnen zwemmen nu het zo warm werd? Om vastgeketend te zij aan die kleine open stukje, in de wetenschap dat ik met elke stap die ik buiten deze stekels plaatste mijn leven op het spel zette.? Was het vrijheid om gescheiden te zijn van mijn familie, niet eens te weten hoe het me ze ging?" Bladzijde 350

""Vaarwel, vriend", fluisterde ik tussen mijn tranen door. "Ik zal je nooit vergeten." Voor de allerlaatste keer baande ik me een weg door de doorns, de jutezak met daarin de overblijfselen van twee jaar onderduik over mijn schouder. De halve ster stond aan de hemel." Bladzijde 431

Thematiek

De vriendschap/liefde tussen mens en dier

Natuurlijk is het thema de Tweede Wereldoorlog en daarbij vooral het voetlicht op het aspect van de Jodenvervolging. Maar een ander belangrijk thema is de vriendschap (Debra noemt het zelfs liefde) tussen mens en dier. Dat is natuurlijk een heel apart uitgangspunt voor een roman. Mens en dier die elkaar in moeilijke omstandigheden leren kennen, die elkaars vertrouwen winnen en zo samen de oorlog kunnen overleven. In feite zijn het twee onderduikers. Het dier moet leren dat er ook mensen zijn die hij kan vertrouwen. Met hun stem o.a. bereiken Saul en Debra dat de wolf in hun nabijheid wil verkeren. Hij herkent ook het gevaar en kan met zijn gegrom de twee vrienden in zijn nabijheid waarschuwen.

Motieven

Tweede wereldoorlog

Het is duidelijk dat de Tweede Wereldoorlog een prominent motief in deze roman is. In feite wordt de hele tijd van de oorlog in het tijdsbestek van deze roman beschreven. De eerste twee jaren worden gedetailleerder beschreven. De laatste twee jaar worden veel korter besproken dan de eerste drie. Het lijkt erop dat de laatste oorlogsjaren wat afgeraffeld zijn. In Zuid-Holland was de winter van 1944 de hongerwinter. Dat zie je niet echt terug in de roman. Ook de bevrijding komt wat onverwacht en wordt snel afgerond.

Jodenvervolging

In de loop van de roman wordt steeds duidelijker hoe de Duitsers omgaan met de leefwereld van joden en half-joden. Er komen steeds meer beperkingen voor deze groep mensen. Ook komen er in Rotterdam berichten door over de gaskamers. Het dragen van de ster is ook een belangrijk element in de roman.

Verliefdheid

In de oorlog ontmoet Debra de gewonde Amerikaanse soldaat die ze in veiligheid weet te brengen. Hij zal via het verzet weer naar zijn legeronderdeel worden gebracht. Vlak voor het afscheid komen er kussen tussen T.J. en Debra. Uit de epiloog blijkt dat ze na de oorlog met T.J. is getrouwd.

Verraad

In de Tweede Wereldoorlog ligt het verraad op de loer. In Rockanje is dat vooral de buurman van Saul. Hij is een NSB'er die nieuwsgierig is wat er allemaal gebeurt in het huis van Saul Meijer. Het lijkt er ook op dat hij de Duitsers getipt heeft over zijn buurman. Aad tipt ook Debra dat het huis waarin haar broertje zit, ook gevaar loopt. Debra gaat de bewoners waarschuwen en Siem wordt net op tijd naar Zeeland overgebracht. Hij overleeft de oorlog wel, Saul Meijer niet.

Dood

In deze oorlogsroman gaat het natuurlijk vooral over de joden die werden opgeroepen om zich te melden. Velen van hen keerden nooit meer terug. In de familie zijn dat tante Rika en haar zoon Matz. Saul is in Rockanje opgepakt en komt ook niet meer terug. In het begin wisten de mensen niet dat het melden voor een kamp ook kon betekenen dat je in de gaskamers terecht kwam. Dat dilemma bij de families zit ook in de roman: je vrijwillig aanmelden of onderduiken.

Het verzet

In Rockanje wordt Debra geholpen door de mensen van het verzet. Aad wordt met name genoemd, hij brengt haar blikken voedsel en warme kleding en hij helpt ook T.J. Wagner weer naar zijn legeronderdeel terugkeren. Er zijn ook mensen in het dorp die kinderen bij hen laten onderduiken. Maar ook daar ligt de kans op verraad op de loer. Debra gaat op verzoek van Aad de bewoners van een tehuis inlichten, omdat de twintig kinderen die er ondergebracht zijn, gevaar lopen. Broertje Siem wordt naar Zeeland gebracht en overleeft de oorlog.

Familiebanden

In de begindagen van de oorlog is de situatie heel erg onoverzichtelijk. Wie hebben het bombardement overleefd en wie liggen er onder het puin? Na het bombardement staat tante Rika voor de deur van de Davidsons. Het blijkt al snel dat haar man, oom Levie, onder het puin ligt. Rika komt bij Debra in huis. Hun zoon Matz en zij krijgen de eerste oproepen om zich te melden. Ze willen dat niet meteen doen en in de familie verkeert men steeds in een dilemma. Een ster op je kleiding naaien of hem er juist afhalen? Rika en ook de vriendin van Debra, Miriam. melden zich later . Rika en haar zoon Matz keren nooit terug.

Motto

Er zijn drie motto's.

Het eerste is een bericht uit Vrij Nederland, oktober 1942, waarin wordt aangekondigd dat er sterke beperkingen aan bewegingsvrijheid  voor Joodse inwoners zijn.
"Als de klok acht uur geslagen heeft en het donker komt,....  Tegen de avond begint het opnieuw."

Het tweede is een Engëls citaat:
- "To look into the eyes of a wolf is to see your own soul. I hope you like what you see."
- Aldo Leopold- 

Het derde is een verklaring van de naam 
Chaver, uitgesproken als ha-vèr: een Hebreeuwse term met als betekenis'vriend'. 

Titelverklaring

De titel kom letterlijk terug in de roman. Op blz. 183 staat: ""En ik?"vroeg ik. "Ik ben half-joods. Moet ik dan soms met een halve ster gaan rondlopen."
Bovendien komt de titel terug in de naam die ze aan de wolf geeft , als ze die in de duinen ontmoet.
Op blz. 297: ""Ik weet hoe ik jou ga noemen! Het figuurtje op  je voorhoofd lijkt op de helft van een ster. Dus dat is mijn naam voor jou: Halve Ster."
Op deze manier worden meisje en wolf met elkaar verbonden.

Structuur & perspectief

De roman wordt ten eerste onderverdeeld in twee delen. Die delen worden ook onderverdeeld in delen met een jaartal: 1940-1941-1942-1943-1944-1945 en 2010. De eerste vijf delen  worden ook weer onderverdeeld in hoofdstukken met de naam van de vertellers: Debra en Chaver.
Debra Davidson is de ik-vertelster in de o.v.t.. De andere verteller in de o.v.t. is Chaver, de wolf die ook een hoofdrol speelt. Het is misschien vreemd dat een hond de hij-verteller is. Er komen zinnen voor waarbij je als lezer denkt: "Hoe zal/kan een hond zo denken."
Misschien moet je daar als lezer over heen stappen.

Maar je zou net zo goed kunnen beweren dat er in een aantal passages sprake is van een alleswetende verteller.
[Ik denk bijvoorbeeld aan een passage op blz. 385: "En door zich vooral op oude, zieke en zwakke individuen te concentreren bewees hij de gezonde dieren een dienst: er bleef meer voedsel voor hen over en de  kans op ziektebesmetting werd verkleind. Zelf werd hij er niet ziek van, al waren dit geen zaken waar hij over nadacht."
Of blz. 179: "Wat had die vent een tijd geleden ook al weer tegen hem gezegd? Pas maar op, de Duitsers zijn dol op waakhonden.")

Je zou zelfs nog kunnen opmerken dat in de hoofdstukken van Chaver Saul en de wolf beiden een personale vertelsituatie creëren. Dat het perspectief helemaal bij de wolf ligt (zoals gemakshalve in veel recensies is opgemerkt), lijkt me niet juist

Decor

Het decor is gemakkelijk  te duiden. Er is aan het begin een gedeelte waarin de stad Rotterdam een grote rol speelt. Dat is vooral in de delen 1940-1942 het geval.. Als het te gevaarlijk wordt voor de joden, besluit Debra om onder te duiken.Siem en Debra gaan naar Rockanje, een dorp aan zee in Zuid-Holland. Debra gaat als een natuurmeisje in de duinen proberen te overleven. Siem komt bij een boerengezin in het dorp terecht. Na de bevrijding gaan Debra en Siem terug naar Rotterdam.
In 2010 volgt nog een hoofdstuk over de terugkeer van Debra. Ze wandelt dan in de duinen van Rockanje en ontmoet Jasmijn Vink, een schrijfster.

De tijd is ook duidelijk: De zeven delen hebben een overzichtelijke tijdsaanduiding. De eerste tijdlaag is van 1940-1945. Debra is in die periode 20-25 jaar. De tweede tijdlaag speelt 65 jaar later in 2010. Debra is dan 90 jaar.

Stijl

Judith Visser is een geboren verhalenvertelster. In het begin van haar schrijversloopbaan schreef ze vooral thrillers, die ook door scholieren gretig werden gelezen. Vooral Stuk, over een door pesten beschadigd meisje, is populair. Daarna schreef Judith drie lijvige autobiografische romans over autisme en over een familieleven. (Zondagskind, Zondagsleven en In Seizoenen)

Het meisje met de halve ster is een spannend oorlogsverhaal. Dat komt o.a. door de opbouw in korte hoofdstukken met twee verschillende vertellers.Visser maakt gebruik van het vertelelement cliffhangers: op een spannend moment het hoofdstuk afbreken, waardoor de lezer uitkijkt naar een vervolg. Er gebeurt heel veel in de oorlogsroman: het bombardement van Rotterdam, de Jodenvervolging, de periode in de duinen, een neegestort vliegtuig.Het taalgebruik is helder (geen lastige woorden en geen complexe zinnen). 

De vele dialogen zijn heel natuurlijk geschreven en ook de vele metaforen zijn direct duidelijk. 
- (blz. 182:"Maar tante schudde haar hoofd. Donkere wallen lagen als plassen regenwater onder haar ogen.")
- (blz. 209:" Aan tafel prikten we tegenwoordig de kleinst mogelijke hapjes aan onze vork, waar we als een stel herkauwers op bleven smakken.")
- (blz. 235:"Er zwommen zoveel vraagtekens in mijn hoofd dat het me duizelde.")
- (blz. 420: " De ijsklomp in mijn hoofd verdween. Ik voelde de bevroren tranen in mijn hoofd smelten en hetzware gevoel dat zich daar had gevormd wegvloeien.")

Slotzin

Het laatste scheutje daglicht liet zich maar moeizaam uitschenken over de krant. Vader had zijn stoel dicht naar het raam geschoven. [ Dezelfde zin als de beginzin]

Bijzonderheden

In het uitgebreide Nawoord geeft Judith Visser aan waarom ze een oorlogsroman wilde schrijven. Ze is altijd gebiologeerd geweest door de Tweede Wereldoorlog. Ze heeft er veel boeken over gelezen, want ze heeft zelf de oorlog niet meegemaakt. Bovendien woont Judith met haar partner in een huis in Rockanje, dicht bij de plek waar ze haar roman laat afspelen. Judith heeft zelf ook drie wolfshonden. 

Zo kreeg ze het idee om een oorlogsroman en een wolvenroman te combineren. De duinen in Zuid-Holland vormen een prachtig decor voor de inhoud van de roman. Judith Visser weet ook dat er destijds een verzetsbeweging in het dorp is geweest. Ze heeft zich ook op dat punt ingelezen. Daarom zijn er passages in het boek die ook in de werkelijkheid zijn gebeurd. Maar, zo zegt ze in het nawoord, dit boek is roman (dus fictie)  en  geen geschiedenisboek (non-fictie)

Beoordeling

Opnieuw is een indrukwekkende roman van Judith Visser van de pers gerold. De van oorsprong Rotterdamse  begon als thrillerschrijfster, maar dat genre lijkt ze definitief verlaten te hebben. Na drie lijvige psychologische romans is dit boek een historische roman, een oorlogsroman en een wolvenroman inéén. Drie fascinaties van de schrijfster, vertelt ze in haar Nawoord.

Eigenlijk had ik gewild dat ik geen boekverslagenschrijver was. Het boek is 460 pagina's dik en het had nog veel dikker kunnen zijn als de uitgever een groter lettertype had gekozen.  Maar de hoofdstukken zijn kort en er is wel vaak een nog opengebleven bladspiegel. Zo'n boek kun je het best lezen zonder de verplichting er een boekverslag voor scholieren van te maken. Gewoon je laten wegzinken in het meeslepende verhaal. Je verwonderen over  de gedachtenwereld van een vertellende wolf, en wegcijferen dat dit misschien helemaal 'niet kan.'
Het is een spannend, vlot geschreven verhaal  over een onderwerp dat inderdaad nooit vergeten mag worden. Ik zelf ben geïnteresseerd in het thema, omdat ik van net ná de oorlog ben, in dezelfde omgeving (de duinen in Zuid-Holland en de overgebleven bunkers waarin we als kind graag speelden) als Judith woon en een vader had die in het verzet heeft gezeten. Ik heb zo de oorlog met de paplepel ingegoten gekregen.

Een boekverslag van 'een dikke pil' maken voor scholieren is echter een heel ander karwei. De samenvatting mag niet te onoverzichtelijk en te lang worden. Ik moet scholieren stimuleren om dit boek te lezen. Niet veel scholieren pakken uit eigen beweging een dikke roman van bijna 500 bladzijden uit de bibliotheek. Maar,  dit boek is  het lezen helemaal waard.

Wat ik echter  een vreemd verschijnsel vind, is dat romans van Judith Visser nauwelijks besproken worden in de grote, landelijke dagbladen.
Lezeressen geven des te meer hun mening over het boek : een maand na de eerste druk (oktober 2023) staan er al 34 recensies(!) op de lezerswebsite van Hebban.nl : 72 x krijgt de roman een  vijf sterren-waardering en 34 x vier sterren. 
Judith woont niet in de Amsterdamse grachtengordel, maar in een duinhuis in Rockanje en vanwege haar autrisme (?) is ze nooit gast aan de TV-Talkshowtafels. Daarvoor moet je echt in Amsterdamn wonen. Medt de Vlaardigse schrijver Alex Boogers zag je hetzelfde verschijnsel.
Judith kennende zal het haar worst zijn.
Als je leraar Nederlands bent en je kent de interesse voor oorlogsromans van je leerlingen, dan mag je het boek "Het meisje met de halve ster" best onder hun aandacht brengen. Tien tegen één  dat leerlingen lezen weer fijn gaan vinden.

Recensies

"Een heel knap geschreven verhaal over een half Joods meisje wat zich afspeelt in de tweede wereldoorlog. Je kunt je helemaal inleven met de personages alsof je er zelf bij bent. Je voelt en je proeft letterlijk de ondraaglijke spanning van wat een oorlog met mensen doet. En dan die bijzondere vriendschap die er ontstaat tussen mens en dier. Een ontroerend verhaal en ééntje die je absoluut gelezen moet hebben. Hulde aan de schrijfster!" https://www.hebban.nl/rec...halve-ster

"Judith Visser heeft met Het meisje met de halve ster een adembenemende en unieke oorlogsroman geschreven. Het is zowel hartverscheurend als hartverwarmend. Het verhaal blijft in mijn hoofd en heeft me geraakt in mijn ziel. Het is veruit de beste roman die ik afgelopen tijd gelezen heb. Ik wil Judith enorm bedanken voor deze bijzondere leeservaring. Het liefst zou ik het boek hoger willen beoordelen, maar helaas kan dat niet. Daarom geef ik het een welverdiende vijf sterren." https://www.hebban.nl/rec...halve-ster

"Judith Visser heeft lange tijd aan dit boek gewerkt, er is overduidelijk heel veel onderzoek aan vooraf gegaan, en dat lees je aan het boek af. In het nawoord vertelt ze hoe het boek tot stand is gekomen en over wat in het boek werkelijk is gebeurd of hoe het ook op haar eigen omgeving is gebaseerd. Daardoor komt het verhaal nog dichterbij en raakte het me nog meer. Ze vertelt in hetzelfde nawoord dat ze met haar stem op haar manier een oorlogsroman heeft willen schrijven, en zo bij wil dragen aan het doel dat niemand ooit mag vergeten wat er in deze periode is gebeurd. Daar zou ik aan willen toevoegen dat het ook zeker geen kwaad kan om in het nu, met de huidige oorlogen, stil te staan bij wat mensen elkaar aan kunnen doen. Een prachtig boek, met een indrukwekkende thema’s en ook nog eens heel prettig geschreven. Samen met ‘Gaan als een rivier’ is dit mijn tot nu toe mooiste boek van 2023." https://www.hebban.nl/rec...halve-ster

"Ik lees graag boeken over honden en andere dieren. Maar een verhaal geschreven vanuit een dier zelf is risicovol. Dit kan kinderachtig of onrealistisch overkomen. Het dier krijgt soms te veel menselijke trekken of maakt te onwaarschijnlijke dingen mee. Visser weet het gedrag van Chaver een mooie balans te geven. Hij is dierlijk in zijn basisbehoeften, maar toont ook gevoelens die verwant zijn aan menselijke gevoelens als liefde, angst en trouw. Mede hierdoor is Het meisje met de halve ster een bijzonder boek geworden: een geslaagde historische roman in combinatie met een verhaal over een wolf. In een uitgebreid nawoord legt zij haar beweegredenen uit die zij had bij het schrijven van deze roman en geeft zij aan welke keuzes zij heeft gemaakt om historisch materiaal wel of niet te gebruiken. Dit nawoord geeft een extra dimensie aan het boek." https://bazarow.com/recen...alve-ster/

"Het meisje met de halve ster is best een dik boek, 460 pagina’s, en de aanloop naar het verhaal wordt rustig en lang uitgewerkt, maar toch gaat het geen moment vervelen. Alles wat ervoor gebeurde, lijkt nodig te zijn voor het verhaal en komt ook allemaal mooi samen. Zoals het feit dat Debra maar half joods is, en dat dit knap samenvalt met de naam die ze de jonge wolf geeft, een naam die dan ook nog eens sterk gelijkt op de naam die Saul hem gaf, een Joodse man die de wolf redde. Ook het taalgebruik is prachtig, de auteur weet alles heel beeldend te beschrijven, met bijzonder mooie vergelijkingen. Je voelt ook zo hard de gevoelens van de hoofdpersonages, hun angsten en verdriet, dan je je goed kan inbeelden hoe heftig dit alles voor hen moet aangevoeld hebben. Bij sommige boeken beleef je dit eerder vanop een afstand, maar hier zeker niet, waardoor het soms wel hard binnenkomt." https://www.chicklit.nl/b...ith-visser

Bronnen

Interview in Trouw over Judiths invulling van de Tien geboden. Ik ben heel gelukkig. Vooral met mijn drie geweldige wolfshonden: Yuriko, Fontana en Marshall. Veel mensen hebben een hond voor erbij. Die zeggen: ik heb een mooie baan en een leuk gezin, laten we ook maar een hond nemen. Bij mij komen de honden eerst. Ik denk dat ik misschien wel makkelijker zonder mijn man zou kunnen leven dan zonder de honden. Omdat ik weet dat hij prima voor zichzelf kan zorgen. Mijn honden hebben mij nodig.

https://www.trouw.nl/cult...oogle.com/

Informatie over leven en werk van Judith Visser.

https://nl.wikipedia.org/...ith_Visser