Gestameld liedboek door Erwin Mortier

Feitelijke gegevens

• 2e druk, 2011
• 191 pagina's
• Uitgeverij: De Bezige Bij

Flaptekst

Eerste zin

Mijn moeder heeft me vandaag een stofbeurt gegeven, ze meende dat ik een meubel was.

Samenvatting

Het is heel lastig een samenvatting van de inhoud van dit boek te geven. Normaal gesproken zou je verwachten dat een schrijver een chronologisch verslag van de ziekte doet, maar dat is hier zeker niet het geval. Erwin Mortier haalt willekeurig een aantal herinneringen aan zijn moeder op. Soms zijn deze stukjes maar een alinea lang,soms hebben ze iets weg van een gedicht, dan weer van een korte, brokkelige dialoog.

'Mijn moeder heeft me vandaag een stofbeurt gegeven, ze meende dat ik een meubel was.' 
Zo begint Mortier zijn boek van wat de ziekte Alzheimer is, wat ze doet met een mens en, nog meer, met de directe naasten van de alzheimerpatiënt. 
Hij begeleidt de lezer met een perfecte precisie door alle fasen van 'het uitzichtloze gevecht' dat zich in zijn moeders hoofd moet afspelen. Van de ongewild komische misverstanden en versprekingen, in het begin, tot de steeds groter wordende nachtmerrie naarmate het ziekteproces zich voltrekt. Hij vraagt zich af op welk moment hij en de familie (vooral zijn vader) heeft gedacht wanneer het proces van dementeren was begonnen.

Het begint met het woord boek, 'het woord dat haar maar niet te binnen wil schieten wanneer ze op een middag voor mijn bibliotheek staat en vraagt wanneer ik nog 's, je weet wel, zo'n ding, of ik binnenkort weer 's - en ze brengt haar handen met de vingers gestrekt naast elkaar en klapt ze open en dicht. Of ik dat nog 's ging doen, dat schrijven, hoe heet dat, zo'n ding.' (blz.10 ) 

Ook vraagt hij zich of het proces misschien begon toen moeder Nelly (slechts één keer wordt de naam in het boek genoemd) niet meer naar de repetities van het koor wilde waarop ze zat.
Of begon het met die keer dat ze graag naar peuterprogramma’s op de televisie wilde kijken en daarvan zei dat ze het ook nog een heel leuk programma vond?

Waarover schrijft Mortier ? 
a. In eerste instantie vooral over het gedrag van moeder Nelly:
- De murmelende mond van de moeder die woorden oplepelt als “woordmoes.”
- De leeftijd waarop de dementie begint (66 is de moeder, wanneer ze dement wordt)
- Het gestamel van haar woorden (zie titel)
- Zout in plaats van suiker in gerechten strooien
- Tandpasta in plaats van dagcrème op d’r gezicht smeren, als ze een keer uitgaan 
- Tegendraads zijn: wanneer haar man een roerei bakt, wil ze ineens een spiegelei, terwijl ze daarvan vroeger gruwde
- Het rusteloos door het huis lopen, achter haar man aan die er ook radeloos van wordt
- Wanneer haar eigen moeder sterft, is Nelly weer een hele tijd van slag
- De huisarts die hun vertelt dat je jonge alzheimerpatiënten beter niet kunt vertellen dat ze die ziekte hebben, omdat ze anders de kans krijgen ook depressief te worden
- Het regelmatig vallen, ook al omdat ze steeds achter haar man aanloopt en niet zelf goed uitkijkt: ze huilt veel, emoties veranderen bij alzheimerpatiënten
- Nelly heeft in het verleden kanker gehad, maar wel die ziekte overwonnen; ze denkt echter dat de ziekte teruggekomen is 
- Zijn vader die zijn moeder steeds meeneemt in de auto om de leegte van het bestaan te vullen
- Na een nieuwe valpartij wordt de moeder opgenomen in een ziekenhuis. Erwin ziet de verschrikkingen van de situatie bij oude mensen. Hij begrijpt waarom de grootmoeder wilde sterven en niet als een kasplantje wilde doorleven.
- De familieleden moeten vaak “mamasitten.” Erwin is er een keer getuige van dat zijn moeder in de broek plast op de vloer en dat ze hulpeloos naar hem kijkt
- Als zijn vader voor een kleine ingreep in het ziekenhuis moet worden opgenomen, moet moeder ook worden opgenomen op de afdeling neurologie. Ze zit er opgesloten, omdat ze de code van de toegangsdeur niet kent. Hij ziet in welke vorm van isolement ze nu verkeert. Hij zingt liedjes van vroeger met haar.
- Ze valt steeds vaker en loopt een hoofdwond op.
- Bij het verder gaande proces verliest Nelly steeds meer haar taal: “ze onttaalt, ontherinnert.”
- Het aanbrengen van een katheter en een stoma, omdat ze niet meer zelfstandig kan plassen en poepen

b. Over zijn gevoelens en die van zijn familieleden bij de ziekte van zijn moeder
- Gevoelens van vertwijfeling 

Op een dag zal je gestel te zwak geworden zijn om nog weerwerk te bieden aan infecties. Een weelde aan klinische begrippen zal je botten overwoekeren. Nu al begint je bloeddruk zorgwekkend te dalen, verlies je soms in je slaap je bewustzijn. Het is alsof omgekeerde barensweeën door je cellen trekken en elke golf neemt weer wat meer van je mee. Je binnenwerk rochelt en ratelt. De winter kan de laatste longontsteking brengen. Op een dag zal je misschien geen honger meer hebben. Je kunt een val maken, iets breken, je ontwrichte hoofd nog meer ontregelen. Hoever moeten we gaan om je in leven te houden? Wanneer wordt zorg een ander woord voor pijniging? 

- Schuldgevoelens vanwege het tekortschieten in hulp en het steeds meer professionele hulp moeten inroepen/inhuren.
- Gevoelens van rouw (afscheid nemen al tijdens het leven)
- Gevoelens van er een einde aan te mogen/kunnen maken vanwege de uitzichtloze situatie (bijvoorbeeld wanneer ze weer een soort epileptische aanval krijgt)
- Het ten slotte laten opnemen van de moeder in een zorginrichting omdat de hulp thuis niet meer geboden kan worden en het schuldgevoel daarover wanneer ze moeder in de auto zetten om haar naar de inrichting te brengen
- Vooral ook de gevoelens van de angst om zelf zo ziek te worden en op deze mensonterende manier aan het einde te geraken. Erwin hoopt dat zijn hart in eens stil zal staan. Vroeger moest hij van zijn vader vaak mee om naar gestorven mensen (lijken) te kijken, bijvoorbeeld van familieleden. Hij was toen niet bang voor de dood en dat was ook de bedoeling van zijn vader bij die bezoeken. Maar nu is hij wel bang voor de dood geworden, maar dan voor de manier waarop een mens zal sterven.

- De vader van Erwin wordt zelf ook steeds somberder.
- Moeder wordt ten slotte de personificatie van de dood.

Quotes

"Ik had me hun ouderdom anders voorgesteld. Over een jaar of twintig zouden ze oud zijn, zouden de rollen omgedraaid worden en wij het zijn die voor hen zorgen." Bladzijde 32

"Je komt los van een leven in functie van een toekomst die toch altijd onbestaand is, zegt hij." Bladzijde 150

"Rouw: iemand werpt een klamme dweil over de zon. Iemand trekt met een scheermes haarfijne lijnen in je borst." Bladzijde 57

Thematiek

Ernstige ziekte

De thematiek is eigenlijk al onder de samenvatting van de inhoud weergegeven: de hele bundel staat in het teken van de problematiek van een aan de ziekte van Alzheimer overgeleverde patiënt, de uitingen en de symptomen van een patiënt en het verloop van de chronische ziekte.

Motieven

Onmacht

Er is vaak een gevoel van onmacht bij dit soort ziekten.

Schuldgevoel

Veel personages in het boek krijgen te maken met schuldgevoelens.

Familiebetrekkingen

Het boek beschrijft niet alleen de gevolgen van het hebben van Alzheimer voor een patiënt zelf, maar ook voor zijn omgeving/directe familie.

Moeder-zoonrelatie

De relatie tussen de moeder van de hoofdpersoon en hemzelf wordt erg beïnvloed door zijn ziekte.

Eenzaamheid & isolement

De eenzaamheid waarmee Alzheimerpatiënten te kampen krijgen wordt beschreven in het boek.

Angst voor de dood

De verteller heeft een angst voor de dood.

Rouw (verwerking)

De personages in het boek moeten in feite al afscheid nemen van de hoofdpersoon tijdens zijn leven; ze krijgen te maken met rouwgevoelens.

Titelverklaring

De titel wordt goed weergegeven in de hieronder genoemde recensie in het Belgische opinieblad Humo: "Dat het een liedboek werd, heeft ermee te maken dat Mortiers moeder muzikaal onderlegd was, en in een koor zong zolang ze noten lezen kon. Das was niet zó lang: haar alzheimer klopte al aan in de tweede helft van haar fifties. Nu zit ze in het stadium dat ze haast voor niemand nog thuis geeft (omdat ze geen thuis meer heeft) – ook niet voor haar zoon. 'Ik ben uit haar weggelekt,' schrijft die.
En 'gestameld' mag dit liedboek heten omdat het zich vormelijk aanpast aan de ravage die alzheimer aanricht: de verbrokkeling van het bestaan van zijn moeder, en van veel zekerheden bij wie haar omringen. 'Gestameld liedboek' is opgebouwd uit scherven die pijn doen, ook omdat ze zo scherp neergeschreven zijn."

Structuur & perspectief

Structuur
Er zit geen herkenbare structuur in het boek; de structuur is namelijk dat er geen structuur in de herinneringen zit. De schrijver geeft heel fragmentarisch weer wat er over het ziekteproces te vermelden valt: hij begint niet bij het begin, maar schrijft gewoon een herinnering op als die hem bijv. ’s avonds te binnen schiet of wanneer hij weer eens bij zijn vader op bezoek is geweest.

Perspectief 
Een ik-verteller doet verhaal over het ziektebeeld van zijn moeder.
De ik-verteller is Erwin Mortier zelf. Hij is ongeveer 44 jaar wanneer hij de herinneringen aan zijn moeder opschrijft.

Decor

De tijdlagen van het verhaal 
De tijd speelt eigenlijk helemaal geen rol in dit boek. Er zit geen chronologisch verloop in de flarden tekst die Erwin Mortier opschrijft. Het duurt enige jaren tussen het begin van de ziekte en het einde. De dood van de moeder wordt niet beschreven. Erwin zegt dat hij 44 jaar geleden geboren is. Dat impliceert dat het verhaal omstreeks 2009-2010 speelt.

Het decor van de handeling 
Moeder Nelly is thuis bij haar echtgenoot. Hij probeert zo veel mogelijk en zo goed mogelijk voor haar te zorgen. Ze hadden vroeger een goed huwelijk en het gezin vormde een warm nest.
Het verhaal speelt zich dan ook voornamelijk af in het ouderlijk huis waar Erwin en zijn broers/zussen de moeder regelmatig bezoeken en op haar moeten passen.
Omdat ze een paar keer valt, wordt het decor ook verplaatst naar het lokale ziekenhuis. Wanneer zijn vader moet worden opgenomen, komt ze op de afdeling neurologie terecht. De eenzaamheid en het isolement wordt daar ook steeds groter: ze kent de code van de toegangsdeur niet en kan dus niet naar buiten.
Tenslotte moet ze worden opgenomen in een inrichting, omdat haar man niet meer voor haar kan zorgen.

Stijl

Hieronder volgen drie voorbeelden van de fraaie, beeldrijke stijl van Erwin Mortier.
- Over de taal: Ik merk dat ik alleen schrijf om zinnen zonder haperingen door mijn kop te horen dansen. Om ritme, versnelling, vertraging, om rustpunten te laten zingen. Alleen al om aan gedachtestrepen - de trapeze van de syntaxis - heel even gewichtloos in de nok van een zin te kunnen hangen, laat ik deze woorden los. Wat een weelde is het, als een gedresseerde aap van liaan naar liaan door regenwouden van taal te kunnen zwieren. (blz. 12) 

- Over rouw: Iemand werpt een klamme dweil over de zon. Iemand trekt met een scheermes haarfijne lijnen in je borst. En op een verdwaalde straathoek loop je na jaren weer je fletse zelf tegen het lijf. Hij grijnslacht, die schaduw. Eindelijk herenigd. (blz. 57-58)

- Over rouw/angst: We zijn doodsbang. We zeggen er weinig over, maar we zijn doodsbang. Doodsbang voor wat er komen gaat, hoe onvermijdelijk ook. Doodsbang voor de rouw, die we tegelijk vandaag nog zouden willen aanvatten om niet langer in deze schemerzone tussen leven en dood te moeten blijven hangen. Het is vis noch vlees, dag noch nacht, dood noch leven. De ziekte trapt haar de tijd uit en schopt ons uit de taal. Woorden, ze lijken me een soort van granenontbijt tegenwoordig: ongetwijfeld gezond, maar nogal smaakloos. (blz. 73)

Slotzin

Ik zag haar met die andere kinderen in het onderhout verdwijnen, hoorde hun gelach vervagen en ik dacht: het is goed zo.

Beoordeling

Erwin Mortier maakt door wat heel veel zonen en dochters tegenwoordig doormaken. Hij is niet de enige die zijn ervaringen opschreef. Maar meer dan andere schrijvers gaat hij Alzheimer met taal te lijf, waardoor de discrepantie tussen wat was en wat gaande is nog eens extra schrijnend wordt. Want taal, dat is waar het zijn moeder, net als vele andere Alzheimerpatiënten, steeds meer aan ontbreekt.
Niets aan Gestameld liedboek is zomaar in een opwelling aan het papier toevertrouwd. Het is een weloverwogen gecomponeerd boek, met verwijzingen naar literaire stamboekfrasen, waarbij het ‘ik herinner mij’ natuurlijk niet ontbreekt. De ‘moedergetijden’ (de ondertitel) vormen een herinneringsboek. Niet noodzakelijk aan haar, maar aan gebeurtenissen en gevoelens die als ze niet opgeslagen worden de status van herinnering wellicht niet halen, maar ook als herinnering niet verzekerd zijn van onthouden worden. 
Mortier schrijft in een sterk beeldende taal dat het midden houdt tussen proza en poëzie. Dat is niet zo vreemd omdat hij ook gedichtenbundels schrijft. Juist vanwege die prachtige, goed getroffen beelden is deze bundel herinneringen uniek. Daarom verdient hij het gelezen te worden. Familieleden van dementerende mensen zullen veel punten van herkenning terug zien in fraaie metaforen. Literaire waardering voor de lijst: twee punten.

Recensies

"Mortier bereikt een stilistisch hoogtepunt in Gestameld liedboek, dat door een verfijnde balans het verdwijnen van de taal in taal heeft kunnen vatten. " http://recensieweb.nl/rec...aal-gevat/

"De slotsom is een wrede: de toverkracht van taal mag in Mortiers geval uitzonderlijk zijn, z'n moeder krijgt hij er niet mee terug. Wat rest is dit kleine meesterwerk." http://www.volkskrant.nl/...dboek.html

"'Gestameld liedboek' is opgebouwd uit scherven die pijn doen, ook omdat ze zo scherp neergeschreven zijn." http://www.humo.be/boeken...d-liedboek

Bronnen

website van de schrijver.

http://www.erwinmortier.be/