Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2019
• 173 pagina's
• Uitgeverij: atlas contact

Flaptekst

Eerste zin

Naar de slapenden kijk je niet, naar de doden wel.

Samenvatting

Op de basisschool wordt Elke regelmatig gepest en als puber komt ze niet lekker uit de verf, zo zegt ze zelf. Haar ouders weten niet goed hoe daarmee om te gaan en als haar oud-tante Ko dan vraagt om hulp in de tuin, laten haar ouders haar bij Ko logeren om te helpen. Als ze ouder is en gaat studeren, blijft ze iedere zomer komen. Dan leert ze ook Laurie kennen, op wie ze verliefd wordt, maar Laurie vertrekt naar India en geeft Elke een boek over de wateraap cadeau.

Op een dag komt Ko terug van een bezoek aan de dokter waarover ze niets kwijt wil en Elke vertelt haar over haar over de wateraap. De volgende ochtend beslist Ko de hele tuin vol te zetten met eeuwige moes. Elke begrijpt niet waarom, niemand lust eeuwige moes, en besluit om niet af te studeren op de fruitvlieg maar op de wateraap: ze wil uitzoeken waarom de wateraap zich aan land heeft laten jagen. Ze gaat naar Wenen om de schrijfster van het boek te ontmoeten.

In Wenen blijkt er sprake van een misverstand, want Lena, de schrijfster, dacht dat Elke kwam voor haar onderzoek naar de Stellerzeekoe. Elke ziet de wateraap als winnaar, want hij is het land op gegaan en mens geworden, terwijl de zeekoe de verliezer is, want hij is in het water gebleven en bijna uitgestorven, en dus als een geschikter onderzoeksonderwerp. Lena zal kijken wat ze wel voor haar kan betekenen en laat haar gaan met een stapel boeken en artikelen.

De volgende dag ontmoet ze Lena weer omdat ze voorstelt een vergelijkende studie naar de wateraap en de zeekoe te doen. Voor Lena staat de wateraap voor vergane glorie, met de zeekoe kun je nog zwemmen. Ze vraagt zich af of Elke zich niet beter kan onderzoeken waarom de wateraap niet ook terug het water is ingegaan. Elke is teleurgesteld maar dan kust Lena haar. Daarna gaan ze dansen en de volgende dag voelt Elke zich meer mens. Ook leest ze Lena's laatste aantekeningen over de wateraap: dat die misschien gepaard heeft met mensachtigen en dat hun hybride kind onze voorouder is.

Die avond gaat ze bij Lena eten en zij vraagt waarom Elke nou echt in Wenen is. Voor Elke is de zoektocht naar de wateraap een zoektocht naar heelheid maar Lena gaat hier niet in mee. Wel zegt ze dat ze Elke haar aantekeningen gegeven heeft omdat ze haar nog een keer wilde zien en ze vrijen. De volgende dag bezoekt Elke opnieuw het museum met een skelet van de Stellerzeekoe. Haar vader belt dat Ko is overleden. Elke voelt zich schuldig, ze had bij haar moeten blijven, en ze voelt zich ineens ook weer de oude.

Ze verlaat Wenen en Lena voor Ko's begrafenis, want ze wil een afscheidsbrief in de kist leggen. In de stilte en eenzaamheid van Ko's verkochte huis denkt ze na over de wateraap, die net als zij het paradijs verlaten had voor de liefde. Voor Lena zou ze niet meer zijn dan een herinnering, maar dat is altijd nog beter dan de schaamte die ze volgens Elke zou zijn gaan voelen, als ze was gebleven. 's Nachts voelt ze een verlangen naar water en ze loopt de uiterwaarden in om daar in het water te liggen en zich niet alleen te voelen.

Personages

Elke

De hoofdpersoon is 23 jaar en studeert biologie. Ze is op zoek naar wie ze is, want ze voelt zich niet verwant aan de mensen om zich heen, die precies lijken te weten wat ze zijn en hoe ze zich moeten gedragen. Elke is onzeker over wie en wat ze is, voelt zich een tussenvorm en weet niet of ze daarvoor moet vechten of zich moet aanpassen. Ze is geen prater en voelt verwantschap met andere einzelgangers of wezens die anders zijn, zoals haar oud-tante Ko en de man met het lelijke gezicht in de kroeg in Wenen. Op de universiteit heeft ze een vriendin, maar ze voelt zich vooral alleen. 'Zo iemand was ik, ik keek altijd om, zij was iemand die wist dat je er nog was.' (p. 65) Ze is bang om overgeslagen te worden en alleen achter te blijven en ze is hard tegen zichzelf: '... want zelf meed ik ze ook, mensen zoals ik, mensen die geen lijf hadden maar enkel de schaduw ervan gebruikten om zich achter te verschuilen, die te nadrukkelijk nonchalance veinsden tijdens begroetingen, die schrokken van hun eigen beltoon of een aanraking en bovenal niet in staat waren dat te verbergen. Als geen ander wist ik hoe besmettelijk dat was, overdraagbaar als een natte koortsblaar.' (p. 93) Even lijkt ze heler te zijn geworden door de relatie met Lena, maar als Ko sterft, realiseert ze zich dat er niets veranderd is en nog steeds nergens bij hoort. In het water vindt ze iets van heelheid terug.

Quotes

"Ik had verondersteld dat ik zo goed als af was, tot alles rond mijn twaalfde onaangekondigd veranderde. [...] Er volgende uitstulpingen, groeistuipen, huilbuien en donker, vijandig haar dat als insectenpoortjes uit mijn witte kinderonderbroek wilde kruipen: onontgonnen gebieden die ik begon te mijden tijdens het douchen. Ik had er niet om gevraagd, dan moest het maar zo. Het was schokkend dat ik al die tijd niet meer dan een voorstadium was geweest van iets. Dat was het eerste verraad. " Bladzijde 12

"Stekken was wonderlijk. Je stak een stuk van de moederplant, een okselknop of een twijg, in de aarde en de plant ging zomaar uit het niets wortels maken. Vals spelen. Geen meiose, geen recombinatie, geen bijen, geen stuifmeel op stampers, geen zaad: enkel het waanzinnige vermogen van sommige planten om uit stengelweefsel wortels te maken. Een verbond tussen mens en plant. " Bladzijde 22

"Niemand wilde die boom zijn die ongezien omviel in dat bos, waarvan je je dan moest afvragen of hij wel echt gevallen was. Erger nog, of hij wel echt had bestaan." Bladzijde 50

"De natuur was minder begrensd dan ons denken." Bladzijde 59

"Ik veronderstelde dat ik iemands dochter was, een vrouw, dat kon tenminste fysiek vastgesteld worden, een student ook, zoekend naar de wateraap, zoekend naar liefde en lesbisch geaard. Les-bies, dat woord dat niet genoemd wilde worden, dat woord dat te veel opviel tussen alle andere en waar desondanks glans aan ontbrak, dat minderheidswoord, dat woord dat synoniem was aan schaamte, maar dat was in deze tijd niet meer nodig dus daar mochten we het niet over hebben. Een woord dat dwong tot emancipatie en me bijgevolg vervreemdde, niet radicaal, maar zeer subtiel. " Bladzijde 82

"Ze had me gekust. Ik was de gekuste. Daarna wilde ze met me dansen." Bladzijde 101

"Maar het was vooral de aanblik van een leeg geoogst bed dat ik slecht verdroeg. Er was de nabloedende, in de grond achtergebleven stronk met daaromheen slordige plantenresten, het iel opgeschoten, plots niet meer aan het oog onttrokken onkruid, en dat alles in een decor van droge, nu ineens vruchteloze aarde. Oogsten zette er een punt achter, mistroostige leegte bleef." Bladzijde 104

"Onder de douche, haar lijf blozend, vroeg Lena of ik wel genoeg mezelf was. Ik vroeg me af of anderen een zelf hadden dat stilstond en waar ze dan bij konden blijven. Een zelf als een goed afgerichte hond." Bladzijde 137

Thematiek

Identiteitsverlies

Het thema is zoeken naar identiteit (dus niet 'identitetsverlies'). 'Steriele modellen, waarin het de macht van de massa was die regeerde en waarbij alles wat buiten de normaalverdeling viel, niet bestond. Het was pervers maar uiteindelijk capituleerde iedereen.' (p. 24) Elke voelt zich anders dan anderen, ze hoort niet bij de massa want die is man of vrouw, terwijl zij zich iets ertussenin voelt. Aan de ene kant wil ze meedoen en 'normaal zijn', aan de andere kant wil ze juist niet capituleren en een rol gaan spelen zoals de anderen. Het zoeken naar wie en wat ze dan wel is, vormt de kern van het boek. Elke vergelijkt zich met andere wezens die ertussenin zitten, zoals de composthoop, tussen 'ontluikend leven, broei en dood' en de wateraap, tussen aap, vis en mens: 'Deze wateraap met zijn messiaanse eigenschappen was in mij opgestaan, onze verwantschap werd evident: dit boek ging over mij. Hij en ik, wij waren de tussenvorm. Er was een groot verschil: dit onbewezen wezen zonder bestaansrecht, dobberend in zijn paradijselijke waterwereld, vertelde het verhaal van een oorsprong en belichaamde de ontbrekende schakel. Hij verbond het een met het ander terwijl ik in mijzelf juist een gat vermoedde dat ik maar niet gedicht kreeg.' (p. 36-37)

Motieven

Godsdienst

Het geloof wordt regelmatig aangehaald. Elke keek vroeger naar Bijbel-verfilmingen op tv en zat op godsdienstles. Haar kinderloze oud-tante vergelijkt ze met Sarah uit de Bijbel en de composthoop met 'lazarus, deze koning met zijn kroon van doornen'. (p. 25) De wateraap, symbool voor de tussenvorm, wordt vergeleken met Eva, voordat ze het paradijs wordt uitgegooid, man noch vrouw.

Dood

Het verhaal begint met een dode vos, die eerder een hen half dood gebeten heeft, de planten in de tuin sterven net zo gemakkelijk als ze leven, Elke gaat op zoek naar de uitgestorven wateraap, ze bezoekt een natuurhistorisch museum waarin de overblijfselen van uitgestorven dieren verzameld worden, de vlinders in het andere museum kunnen zich niet voortplanten en gaan ook dood en uiteindelijk sterft ook oud-tante Ko, op dezelfde plek waar ze de dode vos vonden. 'Ik huilde omdat niets bleef, omdat we ons een leven lang konden vormen aan de veelvormigheid van alles en dan alsnog stierven. Dood die eenvormig en toch vele malen groter dan het leven was.' (p. 146)

Biologie

Veel handelingen worden vergeleken met het leven van planten en dieren en veel beeldspraak gaat ook over planten of dieren, bijvoorbeeld: 'Te dicht gezaaid. [de raapjes - J] Zusterlijk hadden ze tegen elkaar aan gelegen op de droge aarde. Wat zich schikt in zijn beknelling, zal nooit groeien.' (p. 26) Of: 'Vervellen had ik rechtvaardiger gevonden, zoals spinnen dat deden.' (p. 12) Elke studeert ook biologie en helpt in de zomer haar oud-tante in de tuin. De op- en nedergang van de planten en de dieren wordt afgezet tegen die van de mens.

De dichter

Elke ontmoet enkele keren de dichter, alle keren is ze in beweging. Een keer is de dichter gekleed als vrouw, een andere keer springt hij in de rivier en zwemt weg. Hij zegt dat wat je verzwijgt of verhult, je meer definieert dan wat je doet of zegt.

Titelverklaring

Elke gaat op zoek naar de wateraap, een levensvorm tussen vis, aap en mens. Ze voelt zich verwant aan deze tussenvorm omdat ze zichzelf ook niet echt iets voelt, maar iets ertussen, tussen man en vrouw in. Ze vermoedt dat als de wateraap niet aan land was gegaan en niet gepaard had met een mensachtige, hij dan 'heel' was gebleven. Ze is ook op zoek naar haar eigen heelheid.

Structuur & perspectief

Het verhaal is verdeeld in 15 genummerde hoofdstukken en wordt niet-chronologisch verteld door een ik-persoon: Elke. Elke vertelt achteraf en wijst soms vooruit: 'Later zei ze dat ...' (p. 67)

Decor

De hoofdpersoon studeert in een stad met grachten en elektrische bussen, dus ik vermoed dat dat Utrecht is, omdat de auteur daar zelf ook gestudeerd heeft. Ze gaat op zoek naar de wateraap in Wenen, een rommeligere stad dan Utrecht, maar uiteindelijk lijken in haar ogen alle steden op elkaar. De tijd is het heden, er wordt over de lente en november gesproken.

Stijl

'Heitmans roman gaat nogal gebukt onder symbolische ruimtebeschrijvingen. Bijna alles lijkt betekenis te dragen: van het begraven van een vos tot het planten van eeuwig moes of het broeien van de composthoop. Ook in Wenen: ‘In parken zijn alle bomen eenzaam.’ Het onheilszwangere einde, als Elke weer in Nederland is en terug op de boerderij van de inmiddels gestorven Ko, wordt hierdoor wel erg zwaar.' (Peppelenbos 2019)

'Rijk, ja stampvol, aan klanken en beelden, maar toch hecht gestructureerd is deze vertelling. Heitman (1983) is hiermee een opvallende debutant, wier barokke, buitelende stijl vol binnenrijm (‘okselknoppen’, ‘forse kroppen’) nog het meest doet denken aan werk van Hafid Bouazza. De wateraap is een klein en wat al te voorspelbaar verhaal, maar de mooie, bloemrijke stijl compenseert de wat schrale inhoud.' (Eiselin 2019)

 

 

Slotzin

En ik wist alles wat onder mij was, het donkere water, de vissen, de slakken, het wuivende gras, de insectenlarven, al het broeierige leven en de doden, die ook. En ik. In dit water was ik niet alleen.

Beoordeling

'De wateraap' is een klein en beeldend verhaal. Ik heb de vergelijkingen met dieren en planten zeer gewaardeerd maar aan het einde van het verhaal werd ik een beetje moe van alle betekenissen. Ik zou het scholieren zeker aanraden, bijvoorbeeld in combinatie met 'Het tegenovergestelde van een mens' van Marsman of 'De kroongetuige' van 't Hart.

Recensies

"Misschien biedt literatuur de troost die we in de natuur niet vinden." https://www.tzum.info/201...-wateraap/

"Al wat leeft wil kiemen, uitgroeien. Behalve dan de hoofdpersoon van Mariken Heitman. Die groei van kind naar volwassene beschrijft zij in een barokke buitelende stijl." https://www.nrc.nl/nieuws...p-a3653329

Bronnen

Coen Peppelenbos - Recensie: Mariken Heitman - De wateraap

https://www.tzum.info/201...-wateraap/

Judith Eiselin - En toen verscheen tussen mens en aap de wateraap

https://www.nrc.nl/nieuws...p-a3653329