De vadermoordenaar door Arno Haijtema

Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2010
• 364 pagina's
• Uitgeverij: Atlas te Amsterdam

Flaptekst

Eerste zin

Haijte opende zijn ogen, en sloot ze meteen weer.

Samenvatting

Haijte Haijtema is 23 jaar en woont als boerenzoon in Workum (Friesland), maar hij is niet tevreden met het boerenbestaan. Hij heeft een bijzondere hobby om dieren op te zetten en te prepareren maar hij wil zijn vader niet opvolgen in het boerenbedrijf. Hij volgt extra lessen om onderwijzer te worden, maar hij wordt afgewezen en niet toegelaten op de opleiding. Het lijkt alsof het dorp hem meewarig bekijkt. En hij besluit dan ook naar zijn oom in Alkmaar af te reizen. Hij gaat de kruidenierszaak van zijn oom overnemen. Hij begint met ongeveer 17 klanten die veel van de boodschappen die hij aan hen verkoopt laten opschrijven. Maar hij is protestant en tijdens de kerkgang merkt hij dat er wel 200 potentiële klanten voor hem zijn. Hij benadert hen en hij is erg actief om carrière te maken. In augustus van datzelfde jaar trouwt hij al met een heel aardig meisje, Marie Koch, de dochter van een schipper uit Friesland. Die is als dienstmeisje al in Amsterdam geweest en heeft meer levenservaring dan Haijte Haijtema. Ze verbaast zich over de grote activiteit van hem. De prepareerspullen van hem verdwijnen voorlopig naar de zolder, want voor die hobby, evenals voor het schilderen, daar heeft hij geen tijd meer voor. Hij is vol actie om zijn zaak te laten slagen en zo het ongelijk van zijn vader te bewijzen.

In 1923 overlijdt zijn vader aan een hartstilstand en hij gaat daarom een keer naar Workum terug. Toch is hij in een bepaald opzicht zijn vader wel dankbaar voor alles. Hij heeft intussen drie zoons bij Marie gekregen: Pieter, Jan en Anne. Hij is de Eerste Wereldoorlog goed doorgekomen door steeds gewone prijzen te blijven berekenen. Het was niet echt een vetpot, maar ze hebben zich er toch goed doorheen geslagen. 

In 1923 gaat hij voor het eerst een buitenlandse reis maken. Hij gaat naar Berlijn. Het is een imposante en een vooruitstrevende stad. Hij ziet de vooruitgang. Bij één van zijn uitstapjes ziet hij een mooie Duitse vrouw die erg veel indruk op hem maakt. Hij zou haar graag nog eens terug zien, maar hij schrikt ook terug van die gedachte. In feite is het toch een vorm van overspel. Berlijn maakt ook nog indruk door een ander fenomeen dat hij er ziet. Hij merkt op dat er vele jonge mannen gehandicapt zijn door de loopgravenoorlog die er in Europa heeft gewoed. Aangezien Nederland neutraal was, had hij de kant van de oorlog nog niet zo gezien in Nederland. Hij doet verslag van zijn reis aan zijn klanten en daardoor verwerft hij veel aanzien. Maatschappelijk gezien maakt hij stappen: hij wordt in de kerkenraad gekozen, wat hem ook financieel voordeel oplevert, want hij kan de avondmaalwijn leveren aan de kerk. Hij moet er de eerste jaren wel op toeleggen. Aangezien hij ook zijn oude hobby (schilderen) wil oppakken, krijgt hij ook belangstelling voor de kunstenaars van de Bergense school, die er een vrij lichtzinnige levenshouding (zoals naakt zonnen) op na houden. Zo gaat Haijte Haijtema zich steeds verder ontwikkelen.

Zijn tweede reis is naar de Ardennen, waar hij Marie mee naar toe neemt. Die kijkt haar ogen uit. De crisis in Europa begint vastere vormen aan te nemen, maar Haijte Haijtema zet de tering naar de nering. In Duitsland komt Hitler aan de macht, in Italië is dat Mussolini (El Duce). In 1933 besluit Haijte Haijtema een reis naar dat land te brengen: hij is gekozen als vertegenwoordiger van de kruideniersbond en hij gaat met twee andere bestuursleden per trein naar Italië. De treinreis duurt lang en hij wordt uitvoerig beschreven. Onderweg wordt herhaaldelijk gesproken over het fascisme in Duistland en Italië. Ze merken ook verschillen in behandeling op: In Zwitserland reageren de mensen anders dan in het land van Mussolini. 

Ze arriveren eerst in Milaan. Daar bezoekt Haijte Haijtema o.a. het imposante kerkhof met zijn praalgraven. Ook ziet hij daar de tombe van een vrouw die op dezelfde dag geboren is als hij, maar dus nu al overleden is. Op het graf prijkt haar foto en ’s nachts droomt hij een wat immorele droom over haar. Daarna vertrekken ze naar Rome en ze verblijven in een duur hotel. Ze moeten o.a. de tentoonstelling over 10 jaar fascisme bezoeken. Er is veel propaganda voor het fascisme. Ook bezoekt hij rooms-katholieke kerken en hij krijgt nu meer begrip voor de kunst die daaruit voortgevloeid is. Vroeger beschouwde hij dat allemaal als ketterse kunst. 

De handelsgeest in hem komt los, wanneer hij van een Italiaans schoenpoetsjongetje een foto maakt met het beroemde middel Rogmo erop. Het is een poetsmiddel dat Haijte Haijtema heeft bedacht en dat hij in busjes heeft gestopt en verkoopt. Maar zijn reis wordt helemaal goed, wanneer hij bij de Duitse delegatie opnieuw zijn droomvrouw ziet en hij mag bovendien die avond bij haar aan tafel plaatsnemen voor het afscheidsdiner. Zij blijkt Giselle te heten en ze verleidt hem met zijn ogen. In zijn geest pleegt hij wel overspel, maar met “zijn vlees niet.” 
Na een uitstapje naar Capri reist hij terug met de trein naar Alkmaar, waar Marie hem deze keer met afgunst heeft afgewacht. De omstandigheden tijdens de crisis worden namelijk steeds slechter en Haijte Haijtema zit in een luxe hotel. Dat kan ze maar slecht verkroppen. Haijte Haijtema zorgt voor een stunt tijdens de Italiaanse maand en de foto van de Italiaanse straatjongen wordt groot afgebeeld in de etalage en in de regionale kranten,.

Ook maakt hij olijven, Italiaanse wijn en spaghetti bekend in zijn woonplaats. De opening levert veel kijkers op. Veel meer klanten trekt de zaak echter niet, ook al omdat Europa er zwak voor staat. Het lijkt er bovendien op alsof de vlam uit zijn huwelijk gehaald is. Hij wordt zelfs een tijdje depressief. In 1938 krijgt hij weer wat inspiratie als zijn eerste voorraad Rogmo eindelijk op is. Hij wil nu eenzelfde stunt uithalen in Japan en Indonesië. De kennis in Japan wil niet meewerken, maar de vriend in Indonesië zorgt voor een nieuwe foto met het middel. Opnieuw is er een tijdje extra publiciteit. Dat geeft hem nieuwe moed en dan haalt hij ook de banden weer aan met de schilders van de Bergense school. Met een van hen (Eck) raakt hij bevriend. Die enthousiasmeert hem naar Parijs te gaan. 

Dat doet hij in 1938. Hij reist weer met de trein en hij brengt eerst een eerbetoon aan Louis pasteur. Natuurlijk zorgt hij voor publiciteit door een foto te laten nemen van die gebeurtenis. Daarna reist hij door naar de Dordogne waar hij op uitnodiging van een oude vriend het gehele wijnproces bijwoont. Hij werkt ook mee op het platteland. Maar hij ontmoet ook zieke Fransen die door de Eerste Wereldoorlog geleden hebben o.a. door mosterdgas. Wanneer hij hen ziet, krijgt hij heimwee, omdat ook zijn jongste zoon Anne geen sterke gezondheid geniet. Hij heeft namelijk veel last van zijn luchtwegen. Voor het eerst ziet Marie dat hij niet met een soort reiskoorts thuiskomt. Hij heeft wel zaken gedaan in Frankrijk en enkele weken later arriveert de wijn. Weer krijgt hij veel publiciteit in de kranten. Zoon Anne is inderdaad ziekelijk: veel bronchitisklachten en zoon Pieter moet tijdelijk het leger in. Hij ziet er niet veel in om de zaak van zijn vader over te nemen. In de oorlog wordt Anne opgenomen in een kliniek, maar aan het einde van de oorlog moet hij toch terug naar huis. De eerste oorlogsjaren zijn goed verlopen en er kwamen zelfs veel Duitsers in zijn zaak om levensmiddelen te kopen, maar in het tweede oorlogsjaar zijn de goederen schaars en valt er niet veel meer te verkopen. Ze moeten echt interen op hun reserves. Maar waar ze kunnen, helpen ze onderduikers aan voedsel.

Na de oorlog is het economisch herstel niet zo groot. Ze moeten de zaak grondig veranderen. Haijte Haijtema wil een restauratie van de winkel. De beide zonen Pieter en Jan krijgen een verloofde en gaan inwonen bij hun ouders. Nog steeds is er een sterk vaderlijk gezag, maar Pieter heeft heel andere ideeën over de bedrijfsvoering dan zijn vader. Bij een ruzie verlaat hij het huis en hij krijgt zijn eerste zoon buitenshuis. Haijte Haijtema verwacht dat zijn kleinzoon naar hem vernoemd zal worden, maar dat is niet het geval. Het kind heet Harry. Haijte Haijtema is geheel van slag. Zijn tweede zoon Jan noemt zijn eerste kind wel Haijte. Na de oorlog neemt Pieter een steeds groter deel van de zaak in handen. Haijte Haijtema wordt ook wat gezondheid betreft een stuk zwakker: hij wordt hartpatiënt en hij trekt zich min of meer terug uit de zaak. Hij legt zich meer toe op het maatschappelijk werk, maar ook dat wordt op den duur te zwaar. Alleen lid van de examencommissie van de kruideniersbond blijft hij. In 1952 kondigt Jan aan dat hij de zaak zal verlaten: hij kan een goede baan krijgen bij de Hema. Haijte Haijtema ziet niets in het systeem van zelfbediening.
In 1953 gaat hij nog een keer een reis maken: naar Zweden. Op kosten van de kruideniersbond reist hij naar Stockholm, waar hij ziet dat de kleine kruidenier ten dode opgeschreven is. Alles gaat naar grote supermarkten. Haijte Haijtema denkt dat dit komt door de Zweedse samenleving waar alle vrouwen buitenshuis werken. Wat dat betreft houdt hij vast aan het bestaande. De Nederlandse vrouw zal zich zo niet ontwikkelen. Die wil de boodschappen thuis bezorgd krijgen. Hij vergist zich. In de trein naar huis wordt hij niet lekker en hij krijgt een hartstilstand. Daarmee komt een einde aan het leven van de opa van de schrijver.

Quotes

"Jonkhoff had Haijte bij wijze van welkomsgeschenk een ingelijste foto overhandigd waarop het reisgezelschap was vereeuwigd dat, zes jaar geleden alweer, Berlijn had bezocht. De groep, zo'n vijftien mannen, vier, vijf vrouwen, had geposeerd met de radiotoren op de achtergrond. Er had een vrolijke sfeer geheerst, iedereen lachte naar de camera. Behalve Haijte dan, die net uit beeld keek, alsof hij werd afgeleid." Bladzijde 162

"Rond Pinksteren leek een andere geest over Haijte vaardig te zijn geworden. Het doffe waas van de nakende ouderdom, dat hem als een cocon had omvat, was verdwenen. Hij stond vroeg op, was goedgeluimd, blaakte van energie en brandde van ambitie. Maakte grapjes in het bijzijn van personeel en toonde Marie eindelijk weer genegenheid." Bladzijde 247

"Enkele olielampen en kaarsen verlichtten de ruimte, waar de aanwezigen kalm wachtten tot zij hun bord met soep kregen aangereikt door ge gastvrouw. Een vuur brandde in de haard. Ze rookten hun sigaretten, dronken van hun wijn - moe en voldaan." Bladzijde 302

Thematiek

Vader-zoonrelatie

In feite is “De vadermoordenaar” een biografie over het leven van de opa van de schrijver. Deze Haijte Haijtema verlaat zijn Friese geboortegrond, omdat hij niet wil treden in de voetsporen van zijn vader. Hij wordt afgewezen als onderwijzer en wordt in het dorp een tijdje als sukkel gezien. Hij was toch al een buitenbeentje, omdat hij in zijn vrije tijd dieren prepareerde. Het verhaal is mooi neergezet in een enigszins archaïsche stijl, die m.i. wel past bij de periode van het Interbellum. “De vadermoordenaar” is daardoor ook een boek over het verschil in inzichten tussen generaties van vader en zoon.

Titelverklaring

Voordat ik het boek las, had ik de indruk gekregen dat het een boek om een vader-zoonverhouding zou zijn. Maar dat is niet het geval. De titel verwijst niet naar een conflict op hoog niveau tussen een vader en een zoon. Een “vadermoordenaar” is een kledingstuk. Op blz. 25 van de roman staat: Nog statiger dan zijn vaders gang was die waarmee Haijte ter kerke ging. Liep hij over straat, dan steevast met de vadermoordenaar hoog dichtgeknoopt: een wit, gesteven hemd waarvan de puntige boord aan de keel werd gedrukt door een zwarte stopdas. 
Dat zeer netjes, maar gekneld gekleed gaan komt enkele keren voor wanneer Haijte zijn buitenlandse reizen maakt.
Toch zou je er een symbolische verklaring aan vast kunnen knopen. Omdat je je door de vadermoordenaar bekneld moet voelen, zit Haijte in het eerste deel van zijn leven (in Workum) toch min of meer onder de vleugels van zijn vader. Hij besluit daar onderuit te kruipen door naar Alkmaar te verkiezen boven Workum. Later moet hij de beklemming van zijn gezinsleven en zijn kruideniersbestaan ontvluchten door buitenlandse reizen te maken.

Structuur & perspectief

Structuur
De roman wordt verteld in 22 hoofdstukken die chronologisch zijn gerangschikt. Het eerste hoofdstuk begint in 1913 en het laatste eindigt met de dood van Haijte Haijtema in 1953. Daardoor worden er soms grote stukken in de tijd overgeslagen. Zo wordt er over de periode van de Tweede Wereldoorlog nauwelijks iets verteld.
De hoofdstukken hebben geen titel. Er is sprake van een gesloten einde, want de opa over wie de schrijver wil vertellen is dood.

Perspectief 
Er is sprake van een hij-perspectief. Het verhaal lijkt personaal verteld door de ogen van Haijte Haijtema, maar er is toch ook min of meer sprake van een impliciet aanwezige alwetende verteller. Het is net alsof die iets meer weet dan de hoofdpersonen. Er zijn bovendien drie hoofdstukken die niet door Haijte Haijtema worden verteld, maar die vanuit het vertelstandpunt van Marie, zijn vrouw, worden bekeken. De verteller vertelt in de o.v.t. 
De stijl doet enigszins ouderwets aan: d.w.z. dat het woordgebruik min of meer de taal van de periode tussen de twee Wereldoorlogen weergeeft. Er zijn wat ouderwets aandoende woorden en uitdrukkingen. Die passen overigens wel in het verhaal.

Decor

De tijdlagen van het verhaal 
Het eerste hoofdstuk begint in 1913, wanneer de 23-jarige Haijte Haijtema wordt afgewezen voor de opleiding van onderwijzer. Het verhaal eindigt in 1953, wanneer Haijte Haijtema een hartaanval in de trein krijgt. Er worden dus 40 jaren vertelde tijd beschreven. Dat houdt ook in dat er veel tijdverdichting in het verhaal is. Soms worden er periodes van ongeveer 7 jaar kort samengevat. Dat is o.a. het geval bij de periode van de Tweede Wereldoorlog. Die wordt nauwelijks beschreven. Dat geeft wel vaart aan het verhaal.

Het decor van de handeling 
E zijn enkele plaatsen die van belang zijn voor de handeling. Het zijn alle plaatsen die stadia vertegenwoordigen die van belang zijn in de ontwikkeling van Haijte Haijtema
- Workum: in deze Friese stad is Haijte Haijtema geboren. Hij was er als zoon van een boer opgegroeid, maar hij wilde zelf de boerderij niet overnemen. Als hij wordt afgewezen voor de kweekschool, besluit hij om niet als sukkel door het dorp te gaan, maar om te kiezen voor een kruideniersbestaan in Alkmaar.
- Alkmaar: in 1923 verhuist Haijte Haijtema naar Alkmaar, waar hij een winkel in levensmiddelen begint. Hij trouwt er, krijgt er drie zoons en maakt vanuit Alkmaar furore. Hij wordt bestuurslid van veel verenigingen en maakt van daaruit reizen om zijn ontwikkeling te stimuleren.
- Berlijn: zijn eerste reis maakt hij in 1923 naar Duitsland, van na de Eerste Wereldoorlog. Hij ontmoet er voor de eerste keer Giselle, de vrouw die zo’n indruk op hem maakt.
- Rome: in 1933 gaat hij als vertegenwoordiger van de kruideniers naar Milaan en Rome. Daar leert hij het katholicisme en de kunst ervan iets meer waarderen, hij leert het fascisme onder Mussolini kennen en hij kan opnieuw Giselle ontmoeten.
- Parijs en de Dordogne: in 1938 maakt hij een reis naar Parijs om Pasteur te eren en in de Dordogne leert hij het hele proces van de wijnverbouw kennen.
- Stockholm: in 1953 maakt hij zijn laatste buitenlandse reis: met de kruideniers in Nederland gaat het na de oorlog slecht en hij gaat naar zweden om nieuwe inspiratie op te doen. Maar in Zweden is het kleinbedrijf bijna verloren gegaan.

Slotzin

Haijte dacht nog even dat hij God zag.

Beoordeling

Arno Haijtema heeft wel een mooi boek geschreven, maar het is geen spannende roman geworden. Het is een verslag van het leven van zijn grootvader en het zou inderdaad net als eerst de bedoeling was een soort biografie kunnen zijn. Dat hinken op twee gedachten (fictie of non-fictie) is heel goed terug te zien in het boek. Het verhaal is misschien niet historisch betrouwbaar genoeg voor non-fictie, maar het is niet spannend genoeg voor een roman.
Als je de titel ziet, denk je aan een roman over een vader en een zoon, maar daarmee kon je bedrogen uit, want hoewel er materiaal genoeg voorhanden lijkt om een dramatische vader-zoonverhouding neer te zetten (bijvoorbeeld de opstandige zoon tegen over de vader) wordt het conflict nergens in de roman spannend. Haijte schikt zich niet helemaal naar de wensen van zijn vader en vertrekt naar Alkmaar zodat er geen conflict kan ontstaan, wel een poging tot rehabilitatie. Zijn eigen zoons houden vast aan het vaderlijk gezag. De boom van een kerel die Pieter is, gaat het conflict met zijn vader nauwelijks aan: nou, ja, hij weigert zijn zoon naar opa te vernoemen. De middelste zoon gaat in 1952 naar de Hema en de jongste zoon is fysiek te slap om potten te breken.

Ook een mogelijk fictief motief van overspel en huwelijkstrouw wordt niet uitgewerkt. Giselle die hij op zijn reizen twee keer ontmoet, blijft weg uit zijn sponde, wat natuurlijk een literair conflict had kunnen worden. Nu wordt er in feite heel weinig over de huwelijksproblematiek van Marie en Haijte verteld. Zij is de vrouw op de achtergrond, maar juist een roman vraagt in zo’n situatie om dialogen en conflicten. Een non-fictieboek kan zakelijk blijven vertellen. En dat doet Haijtema over de “relatie” tussen Haijte en Giselle. Het blijft bij enkele toevallige ontmoetingen. Eigenlijk zijn het er maar twee.

Ik vind “De vadermoordenaar” dus een mislukte roman, maar wel een mooi boek.
Veel scholieren zullen er tijdens het lezen te weinig spanning in terugvinden. De inhoud kan in feite op een half A-viertje worden weergegeven, juist omdat er geen dramatische conflicten zijn te vertellen. Dat is jammer, want met 364 pagina’s is “De vadermoordenaar” een dikke pil geworden, die voor scholieren toch wel zwaar te verteren lijkt.
Daarom geef ik de standaardwaardering voor de literatuurlijst (2 punten). Ik vermoed dat het boek in de toekomst niet vaak op de literatuurlijst van havo-en vwo-scholieren zal voorkomen. Toch jammer omdat je uit het boek wel de conclusie kunt trekken dat Arno Haijtema kan schrijven.

Recensies

"Tot in zijn woordkeuze toe probeert Haijtema een vervlogen tijdvak op te roepen." http://www.volkskrant.nl/...enaar.html

"Het is het meeslepende verhaal van een man die zijn tijd vooruit is." http://www.literairnederl...-haijtema/

Bronnen

Website van de schrijver

http://www.uitgeverijatla...20Haijtema