Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2019
• 312 pagina's
• Uitgeverij: De Arbeiderspers

Flaptekst

Eerste zin

In dichte mist zijn bij Winsum in 1980 twee Blauwe Engelen op elkaar gebotst. Negen doden, eenentwintig gewonden. Een van die doden was Lore.

Samenvatting

Gabe Pottjewijd (50) is een Groningse orgelstemmer. Hij reist voor een opdracht met de trein naar Maassluis.  Hij is weduwnaar van de Duitse Lore die bij een treinongeluk om het leven is gekomen. Hij neemt zijn intrek in het Zeemanshuis en is meteen getuige van een vergadering van enkele  mannenbroeders van de Gereformeerde kerk. Ze hebben een principiële discussie of de ezel van Bileam daadwerkelijk gesproken heeft. Gabe doet er ongevraagd aan mee en relativeert op humorvolle wijze het praten van de ezel.
De volgende dag maakt hij kennis met de koster en de organist van de kerk. Het orgel dat hij moet stemmen, is een beroemd  exemplaar van Schnitger. Gabe krijgt hulp van een min of meer gehandicapt meisje van 16, Lanna. Ze is de dochter van een bloedmooie,  Braziliaanse vrouw Gracinha. Die komt ook steeds mee als hij het meisje laat helpen. Ze nodigt hem meestal ook uit voor een middagtosti (die ze nogal eens laat verbranden) en voor een aantal overigens voortreffelijk smakende diners. Om een beetje nader tot haar te komen koopt hij bij een dwaze verzamelaar een Portugese bijbel. Hij wil  zijn Portugees wat ophalen. Zij denkt dat hij haar daarmee wil paaien. Ze is behalve mooi, ook erg wispelturig en ze was getrouwd met de kapitein van de zeesleper De Zwarte Zee, die helaas is omgekomen bij een ongeval. Ze heeft een zeer goed pensioen overgehouden aan zijn dood. In het stadje hebben al veel mannen achter haar aan gezeten, maar ze wil geen man meer.

Gabe moet het orgel stemmen, krijgt ook nog een opdracht om een ander orgel in een andere kerk (" Mag het zwart ?") te stemmen en gaat aan de slag. Hij moet echter snel ophouden want door de herrie die een scheepswerf in de buurt maakt, kan hij de tonen niet goed horen. Hij zegt dat hij beter 's nachts kan werken.(zie de titel)  Gracinha houdt hem uiteraard nauwlettend in de gaten. Bovendien gaan er in de buurt al roddels over haar en Gabe. Dat is voornamelijk te wijten aan de jaloezie die er bij de vaak simpele bewoners is. Hij voelt wel wat voor de schoonheid, maar zij vindt hem 'saai' en later 'weinig seksueel aantrekkelijk."

Ze zijn overigens al eens op zondag met zijn drieën gaan fietsen en daarbij zijn ze een vreemde vogel op een ligfiets tegen gekomen. Als hij weer in zijn hotelletje komt, ligt daar voor hem een dreigbrief. Hij moet zich niet meer met de Braziliaanse bemoeien.

Op maandag gaat hij een mijnlamp kopen, opdat hij zichzelf licht gaan geven als hij in het donker moet werken. Hij had daar nog nooit aan gedacht. Als hij met Lanna en Gracinha aan het stemmen is, hoort hij drie knallen in de kerk. Wat is dat voor een vreemde snuiter die  dat doet? Moet hij de dreiging toch serieus nemen?

Hij praat later met dominee Berenschot ( die van "Mag het stemmen zwart?")  en hij spreekt met hem over geloofsafval. Ter verdediging van zijn eigen opvatting voert hij aan dat er een aantal onmogelijke geschiedenissen in de Bijbel staan. De voorbeelden zijn wel hilarisch. Bijvoorbeeld over de opstanding, welke kleren droeg Christus eigenlijk  als hij in een lijkwade wordt begraven?  

Een dag later wordt hij als hij naar Gracinha loopt op te eten in het water van de haven geduwd. Hij komt er met moeite uit en hij meent een man met een bivakmuts te hebben gezien die het gedaan heeft. Hij mag zich douchen bij Gracinha en omdat hij zich moet uitkleden, gedraagt hij zich in zijn blootje preuts. Als hij weer een keer bij haar gaat eten, verprutst hij het met domme opmerkingen  en boers gedrag. 

Omdat hij een keer in de nacht gaat stemmen (Hij wil klaar zijn voordat het jaarlijkse feest van de Furieade begint) wordt hij in d e kerk beschoten door de man met de bivakmuts. Hij gooit een heel zware psalmenbijbel naar zijn belager die daarna van de trap valt  en  een been breekt. Het blijkt echter een vrouw (Sjaan)  te zijn (de schoonzus van Gracinha) die bekent dat ze jaloers was, omdat zij zelf verliefd is op Gracinha. Sjaan werkt in het Zeemanshuis. Zij kan dus gemakkelijk bij zijn kamer komen.

Gabe komt klaar met zijn stemwerk en hij wil vertrekken vóórdat de Furieade begint, maar Gracinha en Lanna hebben een hekel aan die vaak dronken feestvierende stadgenoten en willen met hem mee. Ze nemen de trein naar Groningen. Onderweg bekent Gracinha dat in haar familie  een aangeboren hersentumor voorkomt. Ze is nu 45 jaar en wat moet er van Lanna terechtkomen als ze sterft? Ze vraagt Gabe ten huwelijk en hij wil dat wel graag.

Als hij uitstapt in Groningen, komt hij zijn broer Hugo, de psycholoog tegen. Die kan helemaal niet met vrouwen omgaan en hoewel hij maatschappelijk meer bereikt heeft dan Gabe, is hij toch erg jaloers op zijn broer met zijn Braziliaanse beauty. Hij zal ook maar eens een buitenlandse Bijbel  aanschaffen.  

Personages

Gabe Pottjewijd

Gabriël Pottjewijd is een vijftiger, en wordt door Gracinha Edelenbos omschreven als een saaie man, zonder sexappeal. Hij is inderdaad kleurloos, waarschijnlijk wel goed in zijn vak en betrouwbaar. Hij vangt Lanna goed op en wil haar wel bijles geven zodat zij ook orgelstemmer kan worden. In zijn relatie met Gracinha gaat hij niet te ver op lichamelijk gebied. Hij wil haar wel, maar raakt haar niet aan. Hij koopt een bijbel om met haar beter te communiceren, maar de Braziliaanse heeft de truc wel door. De liefde van Gabriël gaat ook door de maag, want Gracinha kookt heerlijk. Tot zijn verrassing wordt hij ten huwelijk gevraagd, al is de reden wat duister.

Gracinha

Weduwe Gracinha Edelenbos (45) is blijkbaar een oogverblindende schoonheid, want Gabe vermeldt dat heel wat keren in de roman. Ze is weduwe van een zeebonk en ze zal dus voor hetere liefdesavonturen hebben gestaan. Haar overleden man was een macho. Ze vindt Gabe saai maar wel eerlijk en ze ziet dat hij goed is voor haar dochter. Gracinha is een keukenprinses, maar met het maken van een goede tosti heeft ze veel moeite. Ze is af en toe prikkelbaar en wispelturig. Als ze ziet dat Gabe goed is voor haar dochter, wil ze wel met hem trouwen, omdat hij dan later voor Lanna kan zorgen. Ze denkt dat ze aan de genetisch gezien in de familie voorkomende hersentumor zal overlijden. Ze spreekt gebrekkig Nederlands en Gabe corrigeert haar in de roman. Vooral het woordje "er" ontbreekt heel vaak in haar zinnen.

Lanna

Lanna is zestien jaar en lijkt psychisch wat gehandicapt. Gabe vraagt er bij zijn broer Hugo (psychiater) naar. Omdat Lanna weigert Nederlands te spreken maar wel een bijzondere begaafdheid heeft, vermoedt Hugo dat ze autistische trekken heeft. Lanna voelt zich erg aangetrokken tot Gabe. Daarom vraagt haar moeder die saaie man toch ten huwelijk.

Quotes

"Toen ik terugkeerde in de gelagkamer bleek daar al een man of twintig bijeen te zijn, merendeels, leek mij, eenvoudige handwerkslieden, maar gehuld in zondagse pakken met recent aangebrachte vouwen in hun lompe broeken en stuk voor stuk getooid met veiligheidsstropdassen." Bladzijde 21

"Waar ik op gerekend had- toch niet dit, deze wonderlijke madonna's, een al wat oudere vrouw van een jaar of vijfenveertig met mat, olieachtig glanzend zwart haar dat in een eigenaardige wrong half achter het brede gezicht was weggeborgen, en de vrije val van datzelfde haar van het meisje, van de jonge vrouw eigenlijk, die onmiskenbaar de dochter was van de donkerharige dame, want sprekend op haar leek, met net zo'n breed gezicht met wat schuinstaande ogen." Bladzijde 49

""En dat geldt, neem ik aan, als u wit stemt. Allicht is het nog flink wat goedkoper als u genegen zou zijn om zwart te stemmen."" Bladzijde 91

"Van mijn Duitse zwager had ik altijd te horen gekregen: schön ärgert, hässlich gewöhnt, of wel in goed Nederlands: mooi verveelt, lelijk went: een aardig aforisme, maar of het ook waar is? In ieder geval constateerde ik na afloop van dat etentje dat mij dat wonderschone uiterlijk van Gracinha nog in geen jaren zou vervelen." Bladzijde 115

""Ik nu vijfenveertig jaar. Over vijf jaar ik ook dood, vast en zeker. Is niet erg. Weet al mijn hele leven. Doodgaan helemaal niet zo erg, en dood zijn, merk je niks van. Niet oud, ik, é bom, niet in rolstoel, geen demência, niet in verpleeghuis, allemaal goed, heel goed, en ik onmogelijk mens, xântipe, vreselijk. Vijftig, weg ermee, goed zo."" Bladzijde 306

Thematiek

Liefdesrelatie: happy end

In het stadje Maasluis moet de Groninger Gabe Pottjewijd de orgels van twee kerken stemmen. Hij wordt daarbij geholpen door de wat psychisch beperkte dochter van een Braziliaanse schoonheid. Ze is misschien wat autistisch. Haar moeder nodigt de stemmer uit om 's avonds te komen eten. Ze is wonderbaarlijk mooi, doet hij net alsof hij haar niet wil versieren, maar de gedachten aan een relatie met haar dringen zich toch duidelijk aan hem op. In het stadje denkt men er trouwens ook zo over, want er wordt flink geroddeld over hem en de vrouw. Pottjewijd wordt zelfs bedreigd: hij moet zich niet langer met de vrouw bemoeien. Maar het liefdesthema gaat verder, want het is Sjaan, de medewerker in het Zeemanshuis, die hem bedreigd heeft. Bij haar mislukte aanslag op Gabe bekent ze dat ze verliefd is op haar schoonzus Gracinha, maar die zag haar niet staan. Uiteindelijk komt het met Gabe en Gracinha goed: ze dekt zich bij hem in voor de toekomst van haar dochter. Ze heeft mogelijk een hersentumor en ze wil een veilige toekomst voor haar dochter.

Motieven

Whodunit

Na de dreigbrief komt er een thrillerachtig motief in de roman. Wie heeft het op Gabe gemunt, wie lost de schoten in de kerk, wie duwt hem in de haven en wie lost 's nacht het schot op hem af ? Dat wordt wel opgelost.

Roddelen

In het stadje Maassluis wordt er veel geroddeld. Vooral de bezoeken van de orgelstemmer aan de Braziliaanse schone weduwe worden door het volk nauwlettend gadegeslagen. Een gevolg daarvan is dat Gabe ook nog eens bedreigd wordt.

Godsdienst

Er zijn veel verwijzingen naar Bijbelteksten zoals 't Hart dat in vrijwel al zijn romans doet. Grappig is ook de schijnheiligheid die de verteller aan de kaak stelt. (bijv. van de dominee Berenschot die niks van en moskee wil weten, maar wel zwart wil betalen)

Jaloezie

Het jaloeziemotief s[peelt een rol in de roman. De meeste mannen in Maassluis zijn jaloers op Gabe. Ze zijn stuk voor stuk verliefd op Gracinha. Sjaan is jaloers op Gabe en wil hem zelfs doden, omdat zij ook verliefd is op Gracinha. Gracinha wordt jaloers als ze merkt dat er iemand op het leven van Gabe uit is . En de broer van Gabe, Hugo, is jaloers als hij op het station ziet met wat voor een schoonheid Gabe komt aanzetten.

Muziek

De orgelstemmer hoort natuurlijk bij de muziekwereld. Er zijn ook veel verwijzingen naar de orgelmuziek. (o.a. Bach en Mozart). Er zijn ook uitweidingen over twee beroemde soorten orgel die de Groningse Gabe Pottjewijd moet stemmen.

Cultuurverschillen

Er zit een wereld van verschil tussen de saaie Groningse orgelstemmer en de prachtige zuidelijke temperamentvolle vrouw uit Brazilië. Niet twee mensen die je direct aan elkaar zou koppelen. Uitgedrukt wordt het verschil in het Braziliaanse regenwoud versus de lelijke Groningse Johannes Kerkhovenpolder, De Amazonerivier versus de Dollard. Gabe doet voor zichzelf het cultuurverschil af met de uitdrukking: "Twee geloven op een kussen, daar slaapt de duivel tussen."

Motto

"Het stemmen van een pijporgel is een moeizaam werk, dat een scherp gehoor, omzichtigheid, spierbeheersing, logisch denken en zin voor praktisch handelen  en bij dit alles geduld en uithoudingsvermogen van een stemmer vergt.
Alleen  in een ruimte waarin het volkomen stil is  en met een vaardige helper bij de klavieren kan hij zijn taak naar behoren verrichten en bij een groot orgel en gunstige klimaatomstandigheden kan hij ook nog voldoening hebben van zijn werk."

 A.P. Oosterhof en A. Bouwman, Orgelbouwkunde 

Het lijkt me een toepasselijk motto voor deze roman.

Titelverklaring

Gabriël Pottjewijd, de Groningse stemmer van de kerkorgels doet dat in Maassluis ook 's nachts, omdat overdag de scheepswerf in Maassluis te veel herrie maakt. Hij kan zo niet werken bij de lastige bezigheid  die op geluid is afgestemd. Zie daarvoor ook het motto. 

Structuur & perspectief

De roman is opgebouwd uit dertig relatief korte hoofdstukken met een titel. die meteen iets zegt over de inhoud van dat hoofdstuk . (bijv. De ezel van Bileam, Schoonheid verveelt, lelijkheid went, De ontknoping, De furieade, Terug naar Groningen)

Er is sprake van een ik-verteller (Gabe Pottjewijd) die in de o.v.t. (dus als achterafverteller) vertelt. Het is een chronologisch verteld verhaal. Af en toe blijkt de verteller kort terug op het verleden (o.a. de dood van zijn vrouw, de dierensekspassage met boer Ai Stront) 

Decor

Hoewel de verteller de naam van het stadje aan de Waterweg niet noemt, is ondubbelzinnig uit tekstgegevens op te maken dat ook dit decor van zijn roman het Zuid-Hollandse stadje Maassluis is. Er zijn heel veel genoemde straatnamen in  en verwijzingen naar Maassluis. Bekend is ook het herfstfeest in Maassluis de Furieade. Daaraan is zelfs een heel hoofdstuk gewijd. Maar ook straatnamen als de Fenacoliuslaan, (ook in veel andere romans van 't Hart genoemd),  De Wip, Zuidvliet etc.

De roman speelt aan het einde van de jaren tachtig in de vorige eeuw.  Het verblijf van de stemmer vindt plaats in eind september en begin oktober. De Furieade begint dat jaar in de roman op  donderdag vier oktober. Bekijk je op internet de jaarkalender dan zou dat in 1990 zijn.  
De vertelde tijd van het verhaal is ongeveer tien dagen.  Dat is de tijd die de stemmer verblijft in Maassluis.

Stijl

Deze roman is een typische Maarten 't Hart-roman. Dat is zeker wat de inhoud het geval, maar ook wat de stijl betreft. De woordkeus is zoals altijd eenvoudig, zij het dat er wel veel verwijzingen naar de muziek-en orgelwereld  worden gemaakt. Om alles te kunnen volgen,  moet je wel als lezer in die wereld zijn ingewijd. Het taalgebruik is hier en daar wel archaïstisch en ook wel eens zijn er citaten uit de Statenbijbel die ouderwets aandoen. Er  zijn ook veel citaten naar de bijbel, want Gabe is nogal Bijbelvast. Hij strooit met Bijbelteksten en voorbeelden uit de Bijbel.

Grappig is het  foute 'Nederlands' van de mooie Braziliaanse vrouw en de pogingen die de verteller doet om haar fouten af te leren. Maar op den duur is het trucje er wel af. Gracinha vergeet heel vaak gebruik te maken van "er." 

En zeker is er de relativerende en wat spottende humor van Maarten 't Hart typisch voor zijn schrijfstijl. Vooral de streng gelovigen geeft hij een aantal keren een sneer. maar ook typisch voor hem is er geen sprake van cynisme. Het is allemaal goedmoedig. 
(blz. 90) "En ondertussen schrijdt de islamisering van ons land en volk alsmaar voort.", zei Berenschot mismoedig.
"Zodat mettertijd koningin Beatrix de troonrede voorleest met ene hoofddoekje op", zei ik met een passende grafstem.
(blz. 109)  Op de mestvaalt van Job, die er zelf nog kerngezond uitzag, scharrelde een aandoenlijk biggetje rond. Onbijbels, want daarover rept de Schrift niet. Waar nog bij komt dat varkensvlees voor joden verboden is."
(blz. 214) "Dat is natuurlijk verrukkelijk, zo close bij Jezus na je dood, maar als miljoenen gelovigen na hun dood stuk voor stuk dicht bij Jezus mogen staan, rijst toch de vraag hoe een en ander dan geregeld  zal worden om duwen en trekken te voorkomen. Dranghekken? 

Humoristisch is ook de door kinderogen beschreven scène van boer Ai Stront met zijn doldrieste schaap Drieke, die hij altijd onder kerktijd een 'bezoek brengt.' Volgens de schrijver in een interview in De Volkskrant een situatie die hij in zijn jeugd in Maassluis als kind heeft meegemaakt. 

Slotzin

Even dacht ik dat ik te ver was gegaan, want hij fronste zijn wenkbrauwen, maar toen klonk zijn gulle lach, toen zei hij : "Getob is het, al tien jaar getob. Ik pak het kennelijk totaal verkeerd aan, ik denk dat ik jouw voorbeeld maar eens volg. Ik zal ook eens een buitenlandse bijbel kopen."

Beoordeling

Vlot lezende, typische roman van Maarten 't Hart met de bekende thema's muziek, geloof, en liefde. Hij voert de lezer weer terug naar zijn geboorteplaats Maassluis. Ook de humor die het geloof relativeert, kenmerkt deze  schrijver. Hij voert ook nog een 'whodunit-motief' in de roman in. De inhoud is vermakelijk en zoals de recensent van het NRC aangeeft, daar blijkt uit dat de schrijver plezier in het schrijven van deze roman heeft gehad.

Het boek heeft een happy end  en is ook voor scholieren gemakkelijk te lezen. Misschien zijn de uitweidingen over de orgels en de muziekwereld (wat 't Hart altijd graag doet) een beetje saai. Maar het nieuwe werk kan op de literatuurlijst voor een keer gemakkelijk de klassiekers "Een vlucht regenwulpen", "De aansprekers" en "Het vrome volk", vervangen. 

Recensies

"De nachtstemmer is een sympathieke, soms geestige roman met de bekende thema’s van Maarten ’t Hart al heeft de hoofdpersoon wel heel belegen opvattingen over vrouwen: ‘Zeker, ze ziet er spectaculair uit, en ze kan fantastisch koken, maar dat is toch niet genoeg voor een verbintenis?’ Wat haar meerwaarde dan wel is, komt niet echt uit de verf. Zo verwordt Maarten ’t Hart in woordgebruik en ideeën zelf tot een anachronisme binnen onze literatuur." https://www.tzum.info/201...htstemmer/

"De nachtstemmer is een vloeiende, doch laagdrempelige read. Er zitten allerlei overbodige herhalingen in (hoeveel tosti’s laat ’t Hart die arme Gracinha nog bakken?) en als in een hoofdstuk een winkeltje of straatje genoemd wordt, dan kun je er vergif op innemen dat Gabriel daar in het volgende hoofdstuk zal opduiken: schematischer kan het niet. Maar echt irriteren doet het allemaal niet, bijvoorbeeld omdat ’t Hart ook vakman genoeg is om altijd wel met wat interessants voor de draad te komen. Met literatuur heeft het niet per se veel te maken, geloof ik, maar je steekt wel van alles en nog wat op, vooral omdat de ex-muloganger Gabriel zo’n mededeelzaam, betweterig heerschap is. Over orgels weet hij veel, maar ook over de Bijbel, de Nederlandse taal en muziek: Maarten ’t Hart is blijkbaar niet de enige die er verstand van heeft, zijn personages hebben er ook kijk op." https://www.nrc.nl/nieuws...r-a3972395

"De roman begint in mineur met de dood van Pottjewijds vrouw bij het historische treinongeluk in Winsum van 1980, maar eindigt in majeur met een nieuwe liefde. Onderweg komt de lezer nog thrillerachtige passages tegen omtrent die onbekende vijand van Pottjewijd die hem dood wenst. De ontknoping daarvan, met het psalmenboek van J. Worp als wapen, is er een die alleen ’t Hart kan verzinnen. ‘De nachtstemmer’ is kortom een even onevenwichtige als levendige roman, vol onwaarschijnlijkheden die je maar moet verteren maar ook vol poëzie en spanning en leesplezier. Oordeel: Uit balans en onrealistisch, toch levendig en spannend." https://www.trouw.nl/rece...~b6d11660/

"Met deze ingrediënten smeedt ‘t Hart een geestige vertelling waarin een onhandige romance van een orgelstemmer wordt vervlochten met een wat ouderwets aandoend scenario van een whodunnit met bivakmutsen en getikte dreigbriefjes. Einzelgänger Pottjewijd wordt namelijk belaagd door een rivaal in de liefde. Ondertussen levert hij wel puik werk aan inmiddels twee orgels in het stadje. De nachtstemmer is een lichtvoetige ’t Hart met een weemoedige ondertoon, waarin extremen elkaar raken en de liefde voor muziek en orgelbouwkunst op elke bladzijde voelbaar is." https://www.telegraaf.nl/...chtstemmer

"Tien vragen aan de schrijver. "Lekker jennen: gelovigen of feministen?" ‘Gelovigen krijg je nog net iets beter op de kast dan feministen. Die happen op alles. In De nachtstemmer komt een boer voor die zijn geit neukt in de stal, terwijl de rest van de familie in de kerk zit. Als kind heb ik het een keer zien gebeuren. Ik moest een boodschap doen in Maassluis, ik rondde een hoek bij een boerderij en daar zag ik hoe een boer, een ouderling in de gereformeerde kerk, zichzelf tegen de achterkant van een geit aanduwde. Ik zie het nog voor me: die geit stond in alle rust een brandnetel op te eten. Het heeft overigens tien jaar geduurd voor ik begreep wat ik daar had gezien.’" https://www.volkskrant.nl...~b2e90808/

"Lange, kletserige passages zijn schijnbaar onbewerkt blijven staan. In plaats van krukkige uitdrukkingen weg te halen laat ’t Hart zijn hoofdpersoon er sardonisch commentaar op geven. Veel hoofdstukken worden abrupt afgekapt, midden in een scène – die gewoon weer wordt opgepakt in een nieuw hoofdstuk. Alsof ’t Hart zich bij de compositie vooral heeft laten leiden door zijn eigen schrijfplezier, en geen trek had in uitgebreid schrappen of herschrijven. Hij vertrouwt op de welwillendheid van de ­lezer, en op zijn eigen vermogen om de lezer ­geboeid te houden met zijn hoogst eigen, sterk herkenbare stijl, thema’s en inzichten. Dat vertrouwen is terecht: De nachtstemmer is geen overweldigende roman, geen hoofdwerk, maar die pretentie straalt het boek ook nergens uit. Het is een vermakelijke toevoeging aan een even veelzijdig als eenzelvig oeuvre." https://www.parool.nl/kun...~bdad190b/

"Televisie interview bij VPRO boeken met de schrijver over zijn nieuwe roman." https://www.vpro.nl/boeke...mber.html#