Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2016
• 272 pagina's
• Uitgeverij: Thomas Rap

Flaptekst

Eerste zin

Waarom grenzen voetbalvelden altijd aan nieuwbouwwijken met doodlopende straten? vroeg Sjaak zich af. Het vijfde speelde een uitwedstrijd bij een club waartegen hij nog nooit had gespeeld. Sjaak was laat.

Samenvatting

Deel I (blz. 7-32)
Sjaak Viever (een midden-veertiger uit Amsterdam) krijgt zijn afscheidswedstrijd. Zijn voetbalteam -het vijfde- wil hogerop gaan spelen en haalt enkele nieuwe jonge spelers. Sjaak wordt te oud en zijn rug wil ook niet meer. Het idee rijpt bij de aanvoerder om hem een reünie-wedstrijd met ouwe knakkers aan te bieden. Hij stemt ermee in. Op deze laatste zaterdag pakt Sjaak zijn voetbaltas in. Zijn vriendin Elsa wuift hem uit. Zou de goede voetballer en vriend Foort ook komen? Die heeft hij al een hele tijd niet meer gezien. De eerste vrienden arriveren op het complex. Bas, de nieuwe aanvoerder, houdt zich niet aan de gemaakte afspraken en Sjaak komt de eerste helft niet in het veld. Hij staat wissel. 

Deel II (blz. 35-239)
Sjaak Viever is vanuit Zwolle aan het begin van de jaren 80 naar Amsterdam gekomen om te studeren. Hij ontmoet meer studenten die willen voetballen en als zijn vriendin het thuis uitmaakt is zijn belemmering ook weg. Ze willen met een aantal jonge mannen in het vijfde van een Amsterdamse vereniging spelen. Het is dan 1984. Sjaak is op dat moment de enige speler die er wat van kan, maar later komt er een jongen uit Zeeland bij. Dat is een enorm goede speler die ook bij Feyenoord heeft gespeeld. Zijn ouders waren erg gelovig, woonden op Tholen waar ze een boerderij hadden, en Foort werd heel kort gehouden. Hij is weggelopen thuis en bij pleegouders ondergebracht. Toch redde hij het niet bij de profs. Hij gaat in het vijfde op het middenveld spelen en Sjaak verhuist naar het centrum. Het gaat daarna veel beter. Ze worden zelfs een keer kampioen en promoveren.
In 1988 speelt Nederland het EK in Duitsland. Sjaak heeft kaartjes, maar mist de bus doordat de trein doorrijdt bij een station. Hij kijkt dan maar op tv naar de wedstrijd Nederland-Duitsland die door Nederland met 2-1 wordt gewonnen. Sjaak is daardoor van zijn oorlogscomplex af: hij had zijn vader zien huilen in 1974, toen Oranje de WK-finale van Duitsland verloor. Na afloop gaan ze met de maten stappen en de vriendin van Floris, Cinta, laat merken dat ze wel trek in hem heeft. Als Floris daarna voor een tijdje naar het buitenland gaat, nodigt Cinta Sjaak uit 'op de thee'. Die heeft weliswaar een vaste relatie met Hannah, maar duikt toch in bed met de sexy Cinta. Als Hannah daarachter komt, verlaat ze hem. Maar de relatie was toch al een stuk bekoeld.
In 1994 gaan de mannen op trainingskamp naar Tsjechië. Foort is verdrietig. Hij heeft van zijn zus gehoord dat zijn vader alvleesklierkanker heeft en heeft nu een schuldgevoel. Sjaak ziet een lekkere Tsjechische serveerster en wil wel wat met haar beginnen. 's Avonds eet hij van een varken aan het spit en hij krijgt diarree: weg date met Vera. 's Nacht merkt hij dat Foort zijn plaats heeft ingenomen: hij heeft seks met Vera in de auto van Sjaak. Foort hoort die week ook dat zijn vader in de gierput is gevonden en waarschijnlijk zijn eigen dood heeft gekozen om niet te hoeven lijden.

Floris en Cinta die bloedmooi - en bloedgeil - is, trouwen. Foort maakt de foto's en Sjaak wil nog wat proberen met Cinta. Maar nu ze is getrouwd, wil ze geen seks meer met Sjaak.
Foort krijgt vreemde klachten - tintelingen overal - en vreest dat hij MS heeft. Het voetballen gaat hem steeds minder goed af. Op een avond staat hij voor de deur bij Sjaak. Zijn vriendin Inez heeft hem eruit gezet, omdat ze een brief van de Tsjechische Vera heeft gevonden die aan duidelijkheid niets te wensen overliet. Hij blijft slapen bij Sjaak, maar is de volgende dag weg. Sjaak ziet hem niet meer. Het voetballen wordt minder leuk. Hij heeft een nieuwe relatie gevonden: Elsa die ook uit een voetbalfamilie komt. 
Sjaak krijgt last van zijn rug en kunstgras helpt ook niet echt mee. Hij denkt aan stoppen, maar krijgt nog een hoogtepuntje mee: hij mag tegen AFC-3 spelen en speelt dan tegen Ruud Gullit. Het is maart 2004. Dat vindt hij een hele eer. Hij weigert de sterspeler de wedstrijd uit te schoppen, wat zijn aanvoerder eigenlijk wil.

Deel I (vervolg blz. 241-269) 
Na rust mag Sjaak toch invallen. Hij doet zijn best, maar het voetballen zit erop. Tot zijn grote vreugde ziet hij dat Foort langs de lijn staat. Hij heeft hem vijftien jaar lang niet gezien. Na de huldiging door de voorzitter (hij krijgt een zilveren speld) gaan de mannen stappen in het centrum. Foort vertelt zijn verhaal: hij is getrouwd met de Tsjechische Vera (in haar brief stond dat ze zwanger was) en heeft nu drie kinderen. Hij was eerst verhuisd naar Tsjechië, maar heeft toch de boerderij in Zeeland overgenomen.
Floris vertelt dat hij en Cinta gescheiden zijn: hij had haar betrapt op overspel. Hij vermoedt dat ze dat voor haar huwelijk ook al deed met iemand van het voetbalteam, maar wie? Sjaak schaamt zich. Ze willen nog een afzakkertje halen. Onderweg zien ze een grote Mercedes met een Duits nummerbord en halen hun gram door er een spiegel af te trappen. Ze worden betrapt door de politie die Foort wil arresteren. Sjaak maakt amok en begint over de Tweede Wereldoorlog. Als Foort hardhandig wordt beetgepakt, begint ook Sjaak te slaan. Een politiekogel treft hem in zijn zij. Hij valt op straat en krijgt een visionaire droom over voetballen en paarden. Het einde is open, maar het is denkbaar dat Sjaak Viever op straat overlijdt. Is het toch zijn  laatste zaterdag' geworden.

Personages

Sjaak Viever

Sjaak is een verdienstelijke amateurvoetballer. Hij is geboren in Zwolle en vertrekt voor zijn studie naar Amsterdam. Daar is hij de motor achter het voetbalteam dat ze met elkaar gaan opstarten. Hij kijkt soms wat meer op zijn teamgenoten die er niets van kunnen. Toch ontstaan er vriendschappen tussen de jongens. Het verandert als Foort het team komt versterken. Hij is verreweg de beste voetballer en gaat op de plaats van Sjaak spelen. Die vindt dat eerst niet zo leuk. Sjaak heeft een relatie met de knappe en intelligente Hannah, maar kan niet van de geile Cinta afblijven. Als Hannah dat hoort, neemt ze de benen. Sjaak helpt Foort bij het aanhoren van zijn problemen (afkomst, vaderproblemen, schuldgevoel). Hij vindt het wel vervelend dat Foort tijdens het trainingskamp met zijn date heeft geneukt in zijn eigen auto nog wel. Toch helpen ze elkaar later weer: als Foort het huis wordt uitgezet, vangt hij hem op. Maar de dag erop is Foort verdwenen. Vijftien jaar later pas, bij de afscheidswedstrijd, ziet hij Foort terug, die met zijn Tsjechische date is getrouwd. Als Foort bij een baldadigheid later die avond bij het stappen in de problemen komt, helpt Sjaak hem, maar die hulp wordt hem fataal.

Cinta

Cinta is de vriendin van Floris, maar het is een 'femme fatale'. Ze probeert op geraffineerde wijze de andere spelers van het team te verleden. Sjaak trapt erin. Bij haar bruiloft maakt ze hem echter duidelijk dat ze geen verdere seks met Sjaak wil. Ze verhuizen naar Amerika, maar bij de reünie hoort Sjaak dat Floris en Cinta gescheiden zijn, omdat ze toch weer vreemd ging.

Elsa

Elsa is de actuele vriendin van Sjaak. ze komt uit een voetbalnest en begrijpt wat de jongens met elkaar hebben. Ze lijkt niet jaloers, laat Sjaak naar zijn afscheidswedstrijd gaan en ziet hem niet meer terug.

Foort

Foort is verreweg de beste voetballer van het team. Hij heeft bij Feyenoord gespeeld, maar dat klopte niet met de geloofsopvatting van zijn vader. Hij is daarom weggelopen en opgevangen door Feyenoord, die hem een gastgezin had aangeboden. Hij heeft nooit meer contact met zijn vader, al denkt hij dat die bij zijn diploma-uitreiking in de zaal zat. Later krijgt hij schuldgevoelens vanwege zijn gedrag in zin jeugd. Die worden opgeroepen als hij van zijn zusje hoort dat zijn vader alvleesklierkanker heeft en zich in de gierput heeft gestort. Foort gaat tijdens het kamp in Tsjechië vreemd. Maar hij krijgt de bons van zijn vriendin en trouwt later met de Tsjechische serveerster. Vijftien jaar blijft hij buiten beeld. Hij komt weer terug in Zeeland waar hij toch de boerderij van zijn vader overneemt. Al met al een bijzondere jongen. Hij staat indirect aan de ondergang van Sjaak als hij een spiegel van een Duitse Mercedes trapt en de politie hem arresteert.

Quotes

"De scheids keek even zijn kant op, maar leek hem niet te begrijpen. Sjaak keek even naar zijn positie. Verdomd, er stond al iemand laatste man. Iemand die hij niet kende. Hij telde de spelers van het vijfde. Wanhoop greep hem bij de keel. Ze waren met elf." Bladzijde 9

""De tijden zijn veranderd." Voorzichtig liet Sjaak zijn benen zakken. "Diepgaand, representatief onderzoek heeft eindelijk aangetoond dat een man wel degelijk scherpte kwijt is na de daad. Dat kan ik me niet veroorloven. Niet in mijn laatste wedstrijd."" Bladzijde 15

"Dat Rocheteau het met Platini's echtgenote had gedaan. een doodzonde, volgens Foort. "Neuken mag met iedereen, maar niet met de vrouw van een teamgenoot. Saint-Etienne was kampioen van Frankrijk. Heb jij sindsdien ooit iets van die club vernomen?"" Bladzijde 85

"De wroeging had de slaap tot zeven uur afgehouden. Hij had de vrouw die hij zich kon wensen, knap, charmant en nog cultureel onderlegd ook. Hun relatie was verre van uitgeblust en wat deed hij? Zijn lul achterna lopen. Toen hij om elf uur zijn ogen opende, zag hij lege planken in de openstaande kledingkast." Bladzijde 151

"Wat was er toch met zijn knieën? Hij had altijd sterke knieën gehad, maar nu kon hij nauwelijks blijven staan. Hij keek naar zijn hand. Zijn handpalm was rood. verbaasd keek hij naar de politieman, die ruggelings op Foort lag. In zijn rechterhand een pistool. Uit de loop kringelde rook." Bladzijde 269

""Rustig", maande Sjaak, "Ik probeer u uit te leggen wat een Duits nummerbord met ons soort mannen kan doen. We zijn tweede generatie oorlogsslachtoffers. Mijn oma zat in een kamp, mijn moeder heeft bloembollen gegeten. Elke keer als ik iets niet wilde eten, als ik ontevreden was, begonnen mijn ouders over de oorlog." Sjaak spreidde zijn handen. "Weet u wat dat met een mens doet? Een fantoomoorlog? Als we dronken zijn en een Duitse auto zien, gaan we los."" Bladzijde 267

Thematiek

Vriendschap

De motieven zijn in deze voetbalroman zo aan elkaar verbonden dat het bijna niet mogelijk is om één daarvan als thema te benoemen. Het verhaal gaat over voetbal, vriendschap, verraad en overspel. De oorlog speelt op de achtergrond een rol mee, evenals het geloof en de dood. Kijk daarom vooral bij de lijst over de motieven.

Motieven

Vriendschap

Bij het voetballen in een team ontstaan vriendschappen. De beste vriendschap in dit verhaal is die tussen Sjaak en Foort. Die delen nog de meeste geheimen met elkaar. Ineens is Foort echter verdwenen. Bij zijn afscheidswedstrijd ziet Sjaak hem wel terug en hoort hij hoe het met zijn voetbalvriend is gegaan. Op de laatste zaterdag komt Sjaak voor zijn vriend op als die gearresteerd wordt tijdens het stappen. Dat moet hij duur bekopen.

Moeizame liefdesrelaties

De liefdesrelatie tussen Hannah en Sjaak is aanvankelijk leuk. Maar Sjaak gaat vreemd en Hannah lijkt ook een eigen weg te kiezen in het leven. Als ze hoort van het overspel, verlaat ze Sjaak. Cinta, die voor en ook tijdens haar huwelijk overspel pleegt, gaat uiteindelijk scheiden van Floris. Foort en Inez gaan ook uit elkaar, als de laatste een brief leest van de Tsjechische Vera. Daarin staat dat ze zwanger is. Inez knikkert Foort het huis uit.

Schuldgevoel

Foort kampt later met een schuldgevoel, omdat hij zijn ouders in de steek heeft gelaten. Hij hoort dat zijn vader alvleesklierkanker heeft en later zelfmoord heeft gepleegd. Hij praat erover met Sjaak. de laatste heeft in het verhaalheden toch wel schuldgevoel over het feit dat hij verraad heeft gepleegd aan de vriendschap: je gaat niet met de vrouw/vriendin van een teamgenoot naar bed. Dat heeft hij wel gedaan.

Tweede wereldoorlog

De oorlog speelt toch op de achtergrond een rol mee. De ouders van Sjaak die de oorlog hebben meegemaakt, hebben een trauma overgehouden van de WK-nederlaag tegen Duitsland in 1974. Ikzelf heb dat gevoel ook gehad. Dat was pas veertien jaar later over, toen Nederland in Duitsland van het gastland won en Europees kampioen werd. Dat was een compensatie voor die haatgevoelens. Toch wordt Duitsland Sjaak nog wel fataal. Wanneer hij betrokken raakt bij een rel met de politie (vanwege een afgetrapte spiegel bij een Duitse Mercedes) wordt hij per ongeluk geraakt door een politiekogel.

Geloof

Voetballer Foort woonde in Zeeland, op de biblebelt. Zijn vader is erg gelovig en Foort mag niets. Hij kan goed voetballen en wordt gescout door Feijenoord. Dat mag niet van zijn vader en hij gaat dan als puber weg. Hij wordt opgevangen in een pleeggezin: hij heeft geen contact meer met zijn vader die later aan alvleesklierkanker lijdt en een zelfgekozen dood in de gierput boven lijden verkiest. Foort heeft daar wel een schuldgevoel over.

Dood

Foort hoort dat zijn vader alvleesklierkanker heeft en dat is ongeneeslijk. De man wacht zijn lijden niet af en kiest voor een val in de gierput. Foort hoort dat tijdens het trainingskamp in Tsjechië. Sjaak maakt op zijn jubileumzaterdag amok met de politie en als hij handtastelijk wordt, schiet een agent. Sjaak wordt in zijn zij getroffen en overlijdt (zeer waarschijnlijk).

Overspel

Sjaak heeft een relatie met Hannah, maar wanneer de vriendin van zijn teamgenoot Cinta hem benadert, zegt hij geen nee. Als Floris in het buitenland is, gaat hij bij haar een aantal keer op de 'thee'. Wanneer ze op trainingskamp gaan naar Tsjechië, ziet Sjaak een fraaie blonde serveerster. Ze spreken af op een feestje, maar omdat hij varken van het spit heeft geheten, krijgt hij diarree en gaat zijn overspel niet door. Midden in de nacht mist hij zijn vriend Foort en die heeft dan in de auto van Sjaak zijn honneurs waargenomen. Maar Foort heeft een relatie met Inez en wanneer die er achter komt, wat er in het trainingskamp heeft plaatsgevonden, kan Foort vertrekken. Hij komt dan een nachtje slapen bij Sjaak. Later trouwt hij toch met die serveerster uit Tsjechië.

Noodlot

Sjaak wordt aan het einde van de roman toch door het noodlot getroffen. Hij wordt bij een geval van vandalisme betrokken en wordt getroffen door een noodlottige politiekogel.

Sport

De voetbalsport staat wel centraal in deze voetbalroman. Er wordt soms vrij gedetailleerd verteld over hoe er in het vijfde(!) elftal van een Amsterdamse amateurclub wordt gespeeld. Dat gaat natuurlijk helemaal nergens over. Daarboven wordt het profvoetbal besproken, vooral het WK van 1974 (het oorlogstrauma van Sjaaks vader), het EK van 1988 toen Nederland won en het WK van 1990. Wie van voetbal houdt of er veel van weet, kan zich dus wel vermaken.

Motto

Er is geen motto en geen opdracht.

Trivia

Op de overwegend gele cover van de roman staan twee afgetrapte voetbalschoenen. Een mooi beeld bij een afscheidswedstrijd. Een voetballer die zijn schoenen in de wilgen hangt.

Titelverklaring

Sjaak speelt zijn afscheidswedstrijd in het vijfde elftal van een Amsterdamse club. Het team wil hogerop en kan de middenveertiger eigenlijk wel missen. Op die laatste zaterdag worden de vrienden van vroeger uitgenodigd. het kader van de wedstrijd speelt zich af in 2010.
In het grote middendeel (2) volgen we het levensverhaal van Sjaak met zijn vrienden vanaf hun studententijd, het moment dat ze bij een Amsterdamse club gingen voetballen.
De laatste zaterdag is dan eigenlijk het moment van de reünie. Maar het wordt ook daadwerkelijk 'de laatste zaterdag' van Sjaak Viever.

Structuur & perspectief

Er zijn drie delen in deze voetbalroman.
Deel I wordt in twee delen gesplitst. Die spelen zich af op een zaterdag in de lente van 2010. Het grotere middendeel II is een verhaal over het verleden vanaf de studententijd van hoofdpersoon Sjaak Viever tot aan een wedstrijd die hij in 2004 met het vijfde speelt tegen AFC3 met daarin Ruud Gullit.

De chronologische volgorde van het verhaal wordt dus doorbroken. Je zou het qua structuur daarom  een kaderverhaal kunnen noemen. Alle drie delen worden onderverdeeld in relatief kleine hoofdstukken die typografisch van elkaar worden gescheiden door een asterisk. Er is derhalve geen nummering en geen titelaanduiding.

Het perspectief berust voornamelijk bij Sjaak. We kijken als lezer mee in zijn hoofd en leren zo zijn gevoelens en gedachten kennen. De andere personages worden alleen van buitenaf beschreven. Sjaak is een personale verteller in de o.v.t.

Decor

Deel I ( twee onderdelen) speelt zich af op een zaterdag in de lente van 2010. Er wordt ter ere van Sjaak een afscheidswedstrijd gepland op het veld van een Amsterdamse voetbalclub waar hij jaren met het vijfde elftal heeft gespeeld.

Deel II is in feite een lange beschrijving in episoden van het verleden: het begint bij de studententijd van Sjaak. Hij is vanuit Zwolle naar Amsterdam gekomen om er geschiedenis te studeren. Dat is in de jaren tachtig. Hij richt dan een voetbalteam op en de gebeurtenissen van de leden van dat team  worden op de voet gevolgd (EK 1988, WK 1990, een trainingskamp in Tsjechië, maar ook de wereld gebeurtenissen - val van de Berlijnse Muur, de aanslagen van 9/11).
Het decor van dit deel is voornamelijk Amsterdam, maar ook speelt zich een week af in Tsjechië als het team een week trainingskamp meemaakt. Het laatste deel van deel I speelt in maart 2004 als Sjaak speelt tegen een elftal waarin ook Ruud Gullit meedoet.

Stijl

De roman van Boudewijn Smid is deze roman is makkelijk te lezen: er zijn geen moeilijke woorden, de zinnen zijn eenvoudig van structuur en  het verhaal barst van de voetbaltermen en voetbalbeeldspraken. Ook speelt voetbalhumor (mannen spreken vooral over poep-pies-en seks) een rol. vanwege het einde en andere passages is het een een tragikomische roman.
Een paar metaforen  als voorbeeld:
(blz. 35) Het was het begin van de jaren tachtig. De tijdgeest was somber, had de gordijnen dichtgetrokken en deed de deur niet open als er aangebeld werd.
(blz. 49) De enige die zijn positie hield was Ron. Vanuit de middencirkel vloekte hij op zijn medespelers als een officier die zijn soldaten de loopgraven uitjaagt.
(blz. 127) Zo kon hij met een mix van jaloezie en vertedering kijken hoe Foort als een lam in de lente over het middenveld dartelde.

Slotzin

Eigenlijk lag hij prima zo met zijn rug op de koele stenen, als hij niet de vlammende steek in zijn zij had gehad. Hij wilde tegen Foort zeggen dat hij Elsa moest bellen dat hij vannacht waarschijnlijk niet thuis zou komen. Hij bewoog zijn lippen, maar geluid kwam er niet. "Goed zo, Sjakie. Houden zo. wakker blijven. Alles komt goed." Waarom zegt Foort dat nou steeds, alles komt goed. Alles is goed.

Beoordeling

Een leuke (maar lichte dus tragikomische) roman, geschikt  voor jongens en meisjes die van voetbal houden. Dat lijkt wel een eerste voorwaarde voor het lezen van 'De laatste zaterdag'. De voetbalsport (vooral het amateurvoetbal) staat centraal. Vanwege de beschrijvingen van spelsituaties en overwegingen over EK en WK is enige kennis van voetbal dus wel vereist.

Maar  dit boek is toch een vorm van literatuur. Het is geen voetbalboek in de geest van "Gijp", "Kieft" of "Ik Zlatan". Dat zijn immers non-fictieboeken. over het leven van bestaande ex-voetballers.
"De laatste zaterdag" gaat behalve over voetbal ook over vriendschap en verraad aan de vriendschap (overspel). Daarnaast spelen motieven als geloof, afkomst en tweede Wereldoorlog op de achtergrond ook een rol. Maar het voetbal en de kameraadschap daarbij blijft centraal staan.
Leerlingen van havo -4 en -5 kunnen dit verhaal goed behappen. Kan m.i.  toegestaan worden voor het lezen van de literatuurlijst. Ook wel voor vwo. Het is een vlot geschreven roman, maar zeker geen topliteratuur. Het verhaal blijft allemaal wat clichématig. (voetbal-seks-vriendschap-vreemdgaan)

Scholieren die veel van voetbal houden, kunnen het boek combineren met andere boeken over voetbal:
Hugo   Borst- De Coolsingel bleef leeg (non-fictie over Feyenoord)
Hugo Borst - Alle ballen op Heintje 
Hugo Borst - Over vaders en zonen (voetbalverhalen over  vaders en hun zoon)
Richard Osinga - Wembley
Menno Pot - Vak 127 (over Ajax)
Michel van Egmond - De wereld volgens Gijp 
Jac Toes - De twaalfde man 

Sportthematiek (vooral wielrennen)  zie je terug in het werk van 
Mart Smeets ( De kopgroep; Een lange ontsnapping; De afrekening) Alle drie over wielrennen.
Thijs Zonneveld - De ereronde van de eland (over wielrennen)
Tim Krabbé - De renner (over wielrennen) 
Wilfried de Jong (De man en zijn fiets) over wielrennen