Feitelijke gegevens

• 2e druk, 2021
• 334 pagina's
• Uitgeverij: Prometheus

Flaptekst

Eerste zin

Het was het meest onwaarschijnlijke verhaal dat Ibrahim Reza in jaren had gehoord - en dat wilde wat zeggen.

Samenvatting

Dit verhaal kent drie lagen: het verleden, het heden en de tijd die Norah en de haren doorbrengen op het schip van kapitein Ibrahim Reza. Hij denkt ze op te pikken als schipbreukelingen en weet niet dat ze hem onderdeel laten zijn van een groots plan om Gabriël, Norahs neef, de verkiezingen van Stokerdam te laten winnen. Het verhaal werkt naar die tocht over zee toe en op een gegeven moment ligt die weer in het verleden. Ik vat het verhaal in chronologische volgorde samen.

De hoofdpersoon in dit verhaal is Norah de Klerk, geborgen en getogen in Stokerdam. Ze is de dochter van Mathilde de Klerk en een onbekende reiziger en de kleindochter van Jozias en Mime de Klerk die samen hotel Euphoria runnen. Haar moeder is kunstenares, ze schildert, en haar tante Theresa volgt samen met haar man Frans Madoz haar ouders op als managers van het hotel. Theresa is een onzekere en bazige vrouw die haar man de hele dag koeioneert en zelf vrij weinig uitvoert. Zij hebben een tweeling: Gabriël het wonderkind en Lorenzo de gangmaker.

Als Victor Bakermat de macht krijgt in Stokerdam, orde op zaken stelt en een einde maakt aan de onvrede en de onrust met zijn levenslang durende Samenlevingscontract, wordt het leven voor Norahs moeder als kunstschilder steeds zwaarder omdat ze steeds minder werk verkoopt en ze besluit Stokerdam te verlaten. Norah en zij leven verder in de buitenwereld die sterk doet denken aan onze huidige maatschappij (zie ook Citaten) en na haar moeders dood (vijftien jaar later) wil Norah terug naar Stokerdam. Daar wordt ze ontvangen als Nieuwkomer en ze komt alleen door alle procedures heen omdat haar neef Gabriël inmiddels in de gemeenteraad zit en ze een Tegenprestatie voor haar verblijf kan leveren in het hotel van haar tante.

Haar opa haalt Norah op en ze komt er al snel achter dat het niet heel goed gaat met haar familie. Haar andere neef Lorenzo is illusionist en staat bekend als iemand met 'een ziekelijke neiging tot Ongewenst Gedrag' (p. 40), is gearresteerd, ontsnapt en voortvluchtig. Victor Bakermat is overleden en opgevolgd door zijn dochter Etna, die Lefshaven tot verboden verbied voor toeristen verklaard heeft, er mag sowieso bijna niets meer, waardoor er weinig inkomsten zijn en het hotel in verval is geraakt. Ook Frans is uitgeput overleden en haar tante Theresa heeft zich vol van verdriet op de wijnkelder gestort. En haar oma Mime slaapt vooral. Het enige positieve is dat Gabriël burgemeester wil worden en het bij de volgende verkiezingen opneemt tegen Etna.

Norah gaat aan de slag als schoonmaakster en na een week heeft ze in het Stadhuis haar eerste functioneringsgesprek met haar Participatiecoach (en Burgerwacht) Irma Nijverhut. Het gesprek is bedoeld om Nieuwkomers op gang te helpen maar al snel blijkt Nijverhut vooral te vissen naar informatie over haar neef en naar Tips over 'signalen van onrust of onvrede' (p. 120) bij anderen. Daarna ontmoet ze Gabriël maar hij stelt zich meer op als raadslid dan als haar neef, alleen als hij vertelt over wat Lorenzo gedaan heeft, namelijk inbreken in het Stadhuis en zijn dossier uit het Archief stelen, toont hij zijn gevoelens. Enkele dagen later ziet ze op de Blufbrug Lorenzo optreden, geassisteerd door zijn mentor Tony Soddini, maar hij geeft geen enkel teken van herkenning. Als ze de volgende dag haar Participatiecoach tegenkomt die op zoek is naar Soddini is zij boos dat Norah Lorenzo's optreden niet bij haar getipt heeft. Pas als Norah een paar dagen later haar oma ontmoet en haar haar verhaal kan doen, voelt ze zich eindelijk thuis.

Dan is het moment aangebroken voor de seance in hotel Euphoria, om Frans' ziel daarvan los te maken, zodat hij eindelijk rust kan vinden. Norah gaat er helemaal in op en staat doodsangsten uit als iets of iemand haar bij haar enkel grijpt, maar achteraf, als Theresa is ingestort en naar haar kamer is afgevoerd, blijken Lorenzo en Tony achter alles te zitten. Zij verblijven stiekem in het hotel en laten het er spoken om Theresa van sommige plekken weg te houden. Norah is woedend dat zij de enige was die dat niet wist en dat ze haar voor de mal hebben gehouden en Lorenzo neemt haar een dag mee op avontuur om het goed te maken. Onherkenbaar gemaakt neemt haar mee de stad in en op alle plekken waar ze komen blijken zijn aanhangers - uitzonderingen op de regel - te werken. Hij vertelt haar dat Tony en hij werken aan een show die ze willen opvoeren tijdens het laatste verkiezingsdebat.

Het avontuur eindigt echter met een ontmoeting met Marcel Grevelaar, de ambtenaar die haar tot Stokerdam heeft toegelaten. Als hij denkt Norah ongevraagd te kunnen aanraken, ontstaat er een vechtpartij en moeten Norah en Lorenzo vluchten. Omdat ze dat niet tipt bij Nijverhut, zoekt zij Norah op in het hotel, terwijl Lorenzo daar nu openlijk oefent voor zijn optreden. Hij verstopt zich en om hem te redden en uit irritatie, houdt Norah zich niet in tegen Nijverhut en krijgt ze eerst een Aantekening en vervolgens zelfs een Maatregel: ze wordt opgesloten in een kamer vol spiegels om tot inkeer te komen. Norah is koppig, geeft niet toe en zit er een week totdat Gabriël haar komt ophalen en naar huis brengt. Norah praat per ongeluk haar mond voorbij over de show tijdens het verkiezingsdebat en Gabriël ontdekt nu ook dat Lorenzo in het hotel verblijft. Hij is woedend maar laat zich overhalen tot een gesprek. Ze kibbelen wat af en er wordt zelfs een klap uitgedeeld maar uiteindelijk krijgt Lorenzo Gabriël aan zijn kant door hem te laten zien wat Etna's plannen zijn als ze de verkiezingen wint: ze wil zonder overleg een Herziening doorvoeren waarmee ze de samenleving splitst in Excellente Burgers - die een zilveren broche krijgen - en mensen die de rest van hun leven door het Bureau Corrigerende Dienstverlening (BCD) en deze burgers in de gaten worden gehouden. Gabriël snapt dat het creëren van een dergelijk tweederangs burgerschap gevaarlijk is en stemt in om zijn rol te spelen tijdens Lorenzo's optreden. Het eerste wat ze doen is de lading broches onderscheppen die zich bevindt op kapitein Reza's schip.

Het verkiezingsdebat tussen Etna en Gabriël vindt plaats in de marmeren hal van het Stadhuis. Eerst mag Etna haar verhaal doen, daarna speelt Gabriël zijn rol - hij brengt de geheime Herziening ter sprake - en dan neemt Lorenzo het over, gekleed in een kostuum waaraan overal de broches zijn geprikt. Hij laat de zaal ervaren wat de gevolgen zullen zijn van Etna's plannen en maakt haar daarmee zo boos dat ze een kant van zichzelf laat zien die normaal gesproken - bij andere mensen - niet getolereerd zou worden door het BCD. Ze wordt van het podium verwijderd waarna Lorenzo eerst zijn eigen Samenlevingscontract verscheurt en vervolgens dat van alle andere burgers wil verbranden. Hij gaat er zelf tussen zitten 'om ze goed in de gaten te houden' (p. 332) en roept Norah naar voren om de vlam in de pan te brengen. Norah strijkt de lucifer af en wacht zo lang dat de vlam bijna dooft.

Personages

Norah de Klerk

Norah is 25 jaar en een tengere vrouw met donkere sproeten en grote ogen die naar de grond kijken als iemand tegen haar spreekt. Ze is alleen met haar moeder opgegroeid, heeft veel met haar gereisd en voor haar gezorgd toen ze ziek werd, en kan zich goed aanpassen aan nieuwe situaties. Ze zegt net als haar moeder altijd op haar hoede en gesloten te zijn en een gebrek aan sociale vaardigheden te hebben, waardoor relaties nooit lang duren. 'Wij zijn starre mensen, Norah, onbuigzame mensen. [...] Wij buigen ons hoofd voor niemand.' (p. 83) Hierdoor voelt ze zich eenzaam en een buitenstaander. Ze probeert mensen te peilen en dan te doen wat ze van haar verwachten, maar in de loop van het verhaal wordt ze ook assertiever en dan slaat de tweede zin van het citaat hierboven meer op haar. Dat zie je vooral in haar gedrag ten opzichte van haar Participatiecoach Irma Nijverhut.

Quotes

"Ze kon niet terug. Niet naar die kale flat waar niemand op haar wachtte, waar ze niets anders deed dan wakker liggen en naar een scherm staren tot het weer tijd was om naar bed te gaan. Ze kon niet terug naar dat leven van in- en uitloggen, van wachtwoorden en versleutelingen, van opstellen, beantwoorden en doorsturen, van delen, liken en eindeloos verversen; dat gefilterde leven waarin haar voorkeuren door algoritmes werden bepaald, een perpetuum mobile van voorstellen, notificaties en evenementen; de wereld waarin het nieuws bestond uit opstapelende opinies en krantenkoppen die elkaar overschreeuwden." Bladzijde 25

"'Hij lijkt misschien ongevaarlijk, maar laat je niet bedriegen door zijn voorkomen. Meneer Soddini stond hier vrouwen doormidden te zagen dat het een lieve lust was!' Norah haalde haar schouders op. 'Dat is toch gewoon een truc?' 'Nee, het is een morbide vrouwbeeld. Die man verdiende de kost met heel lugubere taferelen.'" Bladzijde 158

"'Begin jij te begrijpen?' vroeg Soddini. 'Dit is het probleem van Stokerdam. Mensen zien niets wanneer zij naar binnen kijken omdat zij niet weten wat zij moeten zien.' 'En wat zouden ze dan moeten zien?' vroeg Reza. 'Dat er zijn geen kansen aan jouw kant van de tafel.' Tony Soddini schoof zijn stoel naar achteren. Op zijn schoot lag een propje. 'Zolang jij speelt op mijn voorwaarden jij hebt verloren voordat spel is begonnen. Daarom is enige wat jij kunt doen: niet spelen.'" Bladzijde 189

"De uitzonderingen waren boos op het stadsbestuur, boos op de krant, boos op de beperkingen die het contract hun oplegde en in hun boosheid hoorde ze [Norah] een bekend geluid; een geluid dat ze daar zo vaak had gehoord. Met een verschil. Want hoezeer ze ook uiteenliepen, in leeftijd, gender of geaardheid, in religie, kleur of klasse, hier geloofden de uitzonderingen dat ze in hetzelfde schuitje zaten. Hun frustratie werd niet veroorzaakt door hun onderlinge verschillen, maar door de norm waar ze allemaal van afweken: Etna's norm." Bladzijde 219

Thematiek

Maatschappijkritiek

De meeste mensen denken waarschijnlijk niet elke dag na over de waarden waarop de maatschappij waarin ze leven, gebaseerd zijn. Die waarden en de daaruit vloeiende normen zijn een soort gegeven en meestal passen mensen hun gedrag daar automatisch aan aan. Het helpt ook dat de waarden van een maatschappij vaak dichtbij de waarden van haar inwoners liggen, bijvoorbeeld vrijheid, gelijkheid en respect. Waarden en normen worden meestal pas iets om over na te denken als je in een land komt waar ze anders zijn, of als je mensen ontmoet bij wie ze anders zijn. Dat kan leiden tot botsingen, zoals bij de (Zwarte-)Pieten- of klimaatdiscussie. In dit boek worden de waarden en daaruit volgende normen van een maatschappij ter discussie gesteld door de machthebbers van Stokerdam daarin te laten doorschieten. De waarden van die stad zijn vergelijkbaar met die van onze maatschappij - ik las in een recensie dat Stokerdam aan Rotterdam deed denken - maar de normen zijn veel strenger. Iedereen moet 'normaal doen' - het 'doe normaal' van de VVD - en zelfs je intenties, die toch meestal nog in je hoofd zitten, moeten normaal zijn. Zo kan iemand al een tip over je gedrag indienen bij de Bureau Corrigerende Dienstverlening als je naar een voetganger schreeuwt die zonder te kijken voor je auto oversteekt. Krasloten verkopen is ook zo'n 'misdaad'. Die tips leiden tot corrigerende gesprekken, aantekeningen en uiteindelijk maatregelen. Zonder proces, want er is officieel geen sprake van een misdaad, alleen van een verschil van inzicht over het te vertonen gedrag. Sommige mensen mogen zich Ereburger noemen omdat zij volgens deze normen goed gedrag vertonen, maar eigenlijk zijn ze ontevreden roddelaars. Mensen die er niet standaard uitzien maar bijvoorbeeld tatoeages of piercings hebben, zijn bij voorbaat verdacht en dat geldt ook voor sommige beroepen, zoals illusionisten. Volgens de waarden van de meeste mensen nu zijn dat geen potentiële misdadigers, in de ogen van de machthebbers en hun volgers in Stokerdam wel. Natuurlijk zijn er allerlei vergelijkingen te maken tussen deze waarden en normen met bijvoorbeeld die van de vroegere DDR en die van het huidige IS. Dichter bij huis doet het mij ook denken aan Thierry Baudets ideeën over zijn 'Forumland' en die achter het 'woke' zijn.

Motieven

Illusie

Naar mijn idee zijn er verschillende soorten illusies in dit boek. Uiteraard is daar de illusie die Lorenzo creëert voor zijn werk: de mensen komen naar hem kijken en weten dat ze voor de gek gehouden worden, maar ze weten niet hoe. Middelpunt van deze illusie is het theater Soddini's van Tony Soddini dat gesloten wordt. Daarna houdt Lorenzo de mensen zijn illusies voor op straat. De tweede soort illusie is het bijgeloof: mensen geloven in spoken en in slechte en goede voortekenen. Middelpunt van deze illusie is hotel Euphoria dat vervloekt zou zijn en geen geluk zou brengen. Als Norah er net is, vindt er een seance plaats en lijkt het echt te spoken in het hotel, maar uiteindelijk blijkt Lorenzo ook hierachter te zitten. De grens tussen deze illusies is echter niet altijd even duidelijk, wat je bijvoorbeeld ziet aan het voorspellende kraslot dat Norah krijgt. En dat is er de derde illusie en die is de gedachte dat je mensen zodanig kunt hersenspoelen of heropvoeden dat je hun gedachten en intenties kunt veranderen naar jouw zin. Of dat je bepaald gedrag kunt uitroeien door het mensen in een contract op te leggen dat niet meer te doen. Sterker nog: hoe harder je iets verbiedt, des te aantrekkelijker het wordt. Dan ga je je als gebiedende instantie, in dit geval de gemeenteraad van Etna Bakermat, richten op maatregelen die net zo slecht zijn als dat wat je ermee wilt verbieden. Met dit motief staat het leidmotief van de vlinder in verband.

Familie

Mime en Jozias zijn de stamhouders van de familie. Hun ene dochter Mathilde is een rustig meisje en hun andere dochter Theresa is bazig. Mime erkent Mathildes talent voor schilderen niet en wil dat ze het hotel overneemt maar zij wil dat zelf niet, dus als haar moeder valt en moet rusten pakt Theresa haar kans. Zij wil samen met haar man Frans in haar ouders' voetsporen treden maar de foto's van beide echtparen die in de gang hangen, zijn weliswaar op dezelfde manier genomen maar niet met elkaar te vergelijken. Mime ergerde zich aan Theresa zoals zij zich vervolgens aan haar zoon Lorenzo ergert, van wie zij ook het talent niet erkent en die in haar ogen veel te onaangepast is. Zij heeft een voorkeur voor de rustige boekenwurm Gabriël , zoals Mime dat voor Mathilde had. Ook Norah is een rustig meisje dat zich aanpast. Tot slot zou je kunnen zeggen dat alle kleinkinderen afwezige vaders hebben: de vader van Norah is echt verdwenen en die van Gabriël en Lorenzo is alleen maar aan het werk.

Nomen est omen

De personages in dit verhaal hebben een naam die bij hun karakter past, waardoor dat van de meeste personages oppervlakkig blijft. Zij zijn meer een typetje dan een echt persoon, alleen Norah en Lorenzo vind ik iets beter uitgewerkt. Zo dragen de brave burgers van Stokerdam namen als 'Bakermat' (van 'bakeren') en Nijverhut, Tony Soddini is afgeleid van Tony Slydini, een wereldberoemde goochelaar van wie ook een citaat als motto bij deel IV staat, en Norah betekent onder andere 'licht' of 'vlam' en zij is dan ook degene die tijdens het verkiezingsoptreden de lucifer moet afstrijken en het vuur moet aansteken.

Motto

'My brain is the key that sets me free.'

Harry Houdini

De verschillende delen hebben ook motto's.

Opdracht

Voor Tartuffe,

mijn spinnende komedie

Titelverklaring

Volgens Wikipedia is een charlatan 'een speciaal soort oplichter die voorziet in de behoeften door systematisch mensen te bedriegen over haar of zijn afkomst, vaardigheden, intenties of prestaties'. Lorenzo is een illusionist en noemt zichzelf met trots een charlatan, het wordt voor hem en de zijnen een soort geuzennaam.

Structuur & perspectief

Het boek is verdeeld in vijf delen (tragedie!) en binnen die delen in getitelde hoofdstukken. Het wordt niet-chronologisch verteld door een alwetende verteller.

 

Decor

Het verhaal speelt zich af in de fictieve stad Stokerdam, een soevereine havenstad, in de volkswijk Lefshaven waar Norahs familie een hotel runt. 'Hotel Euphoria waar Norah als kind haar gelukkige jeugd beleefde is inmiddels een vervallen bouwkeet waar alleen nog ongure types hun nachten slijten. De verlaten kamers, rommelige kelder vol vreemde spullen (waaronder een verzameling opgezette vlinders van Norahs overleden oom), lobby met kapotte piano en aangrenzende begraafplaats wekken de sfeer van een gothic novel op, zeker wanneer Norah vreemde geluiden hoort en er onverklaarbare gebeurtenissen plaatsvinden in en rondom het hotel.' (Goedhart 2021) Er is een buitenwereld, buiten Stokerdam, en een wereld in Stokerdam. Daar lijkt de tijd te hebben stilgestaan: mensen zijn bijvoorbeeld nog beleefd, letten op elkaar en er zijn geen sporen van een digitale revolutie - geen mobiele telefoons - dus mensen kunnen nog echt contact met elkaar maken. Mensen van buiten Stokerdam hebben een visum nodig om hier op vakantie te gaan, ze betalen er veel geld voor en er is zelfs een wachtlijst. Voor toeristen lijkt Stokerdam een paradijs, maar Norah noemt het een 'papieren hel' (p. 11).

De tijd is de toekomst: er was eerst sprake van chaos, een tijd waarin iedereen elkaar in de weg zat. 'Vrouwen, mannen, zwart, wit, links, rechts, moslims, christenen, joden, homo's, hetero's, alle kleuren van de regenboog - ze waren allemaal ontevreden. En allemaal tegelijkertijd!' (p. 170) Victor Bakermat heeft toen de macht gekregen en orde op zaken gesteld.

De vertelde tijd is zes weken.

Stijl

'stilistisch valt er ook weinig opwindends te beleven' (Goedhart 2021)

'geschreven in een soepele stijl' (Essink 2021)

Slotzin

De lucifer was zo goed al opgebrand, de vlam bijna uit. Norah haalde diep adem. Ze wist hoe ze dit moest spelen.

Beoordeling

Ik ben het met een van de geciteerde recensenten eens dat het verhaal te langzaam op gang komt, hierdoor had ik moeite om door te lezen maar de soepele stijl en de interessante opbouw hielpen. Verder vind ik het leuk dat er veel gebeurt in dit verhaal en dat het weliswaar ook om de ideeen erachter gaat maar dat dit eens niet een psychologische roman is. Norah is wat passief maar Lorenzo is een echte schelm over wie het leuk lezen is. Qua dystopische roman met een schelm zou je hierna 'Reize door het Aapenland' van Schasz kunnen proberen, hoewel dat ook heel anders is.

Recensies

"Hoewel de roman zeker niet in alle opzichten geslaagd is, qua vertelwijze en compositie valt er nog het nodige te winnen, en stilistisch valt er ook weinig opwindends te beleven – maken het decor en de sfeer veel goed. Huisden verstrekt boeiende thema’s en vragen om over na te denken, helaas zonder dat je als lezer van de roman op het puntje van je stoel balanceert." https://www.tzum.info/202...harlatans/

"Charlatans is vooral een roman die je leest voor de spannende plot die zich met vaart ontrolt, niet voor de psychologische verfijning. Bijna alle personages, zowel de mensen uit de ondergrondse als de familie De Klerk, zijn in hun kleurrijkheid ook een tikje eendimensionaal. De onderlinge dynamieken blijven hoekig en schetsmatig, waardoor ze niet altijd invoelbaar zijn." https://www.groene.nl/art...pieren-hel

Bronnen

Femke Essink - Papieren hel

https://www.groene.nl/art...pieren-hel

Willem Goedhart - Recensie: Daphne Huisden – Charlatans

https://www.tzum.info/202...harlatans/