Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2013
• 233 pagina's
• Uitgeverij: Anthos

Flaptekst

Eerste zin

De dijk strekte zich voor haar uit als een snee in het landschap, en de druk op haar borst nam toe. Ze opende een raampje om frisse lucht binnen te laten, al nodigde het weer daar niet toe uit; de wind vinnig, de zon niet sterk genoeg om de wolken te verslaan.

Samenvatting

In het eerste deel van deze (gedeeltelijk autobiografische) roman rijdt de verder niet met name genoemde vertelster naar het appartement  van haar moeder dat ze wil uitruimen. De laatste spullen moeten er uitgehaald worden. De buurvrouw meldt terloops dat ze haar moeder helemaal niet aardig vond.

Ze denkt in flashbacks terug aan de tijd dat haar dementerende moeder in het zorgcentrum zat en zeker geen gemakkelijke tante was. Ze doet daar cynisch over en ook over de dood van haar moeder. Ook over de wijze waarop men in zo’n centrum met de dood omgaat en de manier waarop begrafenisondernemers hun werk doen, heeft ze weinig goeds.

Ze rommelt wat in de oude spullen van haar moeder, komt een prachtig stel oude schoenen tegen waarop haar moeder heeft gedanst, maar het allerbelangrijkste is de vondst van haar jaarboek. Hierin maakte ze als kind aantekeningen van wat er om haar heen gebeurde,

Het tweede deel bestaat uit korte beschrijvingen van dingen die in de jeugd van de vertelster zijn gebeurd. Het verhaal krijgt daarmee een ik-vertelster (namelijk de  schrijfster van een dagboek).
-Haar zusje Tammie vertelt dat ze niet haar zusje is
-De armoede van het gezin: kiezen tussen vlees kopen of andere dingen
-De oudste halfbroer Han is een viool virtuoos: moeder ligt krom voor hem
-Jongere broer Joes deugt niet helemaal goed: hij wordt in een internaat gestopt: ze gaat hem een keer opzoeken met haar moeder
-Zelf moet de vertelster voor de eerste keer naar school. Omdat ze al kan lezen moet ze vaak de hele dag breien.
-In een fotoboek ziet de ik-vertelster een afbeelding van een man: is dat haar biologische vader?
-Ze denkt dat ze een wisselkind is: in het ziekenhuis met een ander kind verwisseld
-Een schoolvriendje Benny wordt ernstig ziek en overlijdt
-Met kerst staakt de kerststal in de fik
-Ze leest een boek met seks uit de bieb dat niet voor haar geschikt is
-Ze krijgt tweedehandskleren en schaamt zich ervoor
-Ze imiteert een non van school en krijgt daarvoor strafwerk, haar moeder komt voor haar op
-Ze wordt voor het eerst ongesteld
-Ze mag Franse les volgen van haar moeder, want ze kan naar het voortgezet onderwijs
-Haar moeder is in dit deel veel sympathieker dan ze zich in haar latere jaren kan herinneren.
-Ze vraagt een keer naar haar eigen vader; haar moeder zegt dat de vader van de andere drie kinderen in de oorlog weggegaan is als dwangarbeider en hij haar voor een ander in de steek had gelaten. Haar eigen vader wilde niet met haar trouwen, maar ze wilde het kind niet afstaan
-Dat leverde wel eens pijnlijke situaties op als ze voor vaderdag cadeautjes moest maken voor een vader die ze niet had: ze gooide de zelfgemaakte geschenken dan maar in de gracht.

In het derde deel keert de vertelster terug naar het heden in het huis van haar overleden moeder. Ze is zelfbewuster geworden van wat er in het verleden is gebeurd.  Ze besluit om het huis van haar moeder te verlaten en te rijden naar de plek waar ze met het gezin heeft gewoond. De buurt is erg veranderd en ze krijgt weer een herinnering aan het touwtjespringen dat de meiden ’s avonds met elkaar deden. Iemand komt vragen of ze iets zoekt: ze antwoordt dat ze niemand zoekt, ze is verdwaald. Dat is ze ook, in de tijd. Ze beseft dat ze het verleden moet accepteren zoals het geweest is en het leven opnieuw zelf oppakken. Ze heeft het leven verkeerd opgepakt, maar het schoolkind dat ze was, had het wel begrepen. Het was milder geweest en wijzer. Het kind heeft een beeld van de moeder geschilderd dat niet vertekend was door wrok en verbittering. Haar moeder was ook een product van haar vader geweest die haar angst had ingeprent. Dat had haar leven beïnvloed. Daardoor had ze haar kinderen niet de vrijheid durven geven waar die om vroegen. De tocht naar het huis van haar moeder is een tocht van reflectie geworden. Ze moet op zoek gaan naar het kind in haar dat zich had verstopt. Ze moet de verleden tijd gaan inhalen (symbool van de vrachtwagen in de laatste zin).

Personages

Moeder

Moeder wordt in de ogen van de oudere dochter afgeschilderd als een venijnige, oude vrouw, hard en zuinig. Ook de andere mensen in haar buurt vinden haar niet aardig. Maar in het dagboekdeel wordt een ander beeld van de moeder geschetst. Ze is in de steek gelaten door haar man, vecht voor haar bastaardkind, dat ze niet wil afstaan en staat pal achter haar kinderen.

Dochter

Het ouder geworden kind kijkt met cynische ogen terug naar haar moeder. Ze vindt het niet zo erg dat ze gestorven is. Ze kijkt met bitterheid en wrok terug op haar kindertijd. Maar als ze zelf haar jaar/dagboek leest, ziet ze dat ze vroeger heel anders tegen haar moeder heeft aangekeken. Eigenlijk was de moeder wel lief voor haar dochter. Er blijkt ook uit het dagboek dat de dochter zich een beetje minderwaardig voelde en zich schaamde voor haar afkomst. Als ze het boek weer gelezen heeft, beseft ze dat ze een tijd van haar leven heeft weggegooid met een fout beeld van haar moeder. Dat is eigenlijk zonde van het leven en de tijd geweest.

Quotes

"Tussen geboorte en dood bestaat slechts een enkele overeenkomst: beide moet je alleen volbrengen, zonder te weten wat je te wachten staat. In alle andere opzichten is sterven een omgekeerde geboorte. Men begroet niet maar neemt afscheid, brengt geen geschenken mee, wil alles weten van het eerste huiltje maar niets van de laatste snik, eet geen beschuit met muisjes, maar een bittergarnituur…." Bladzijde 49

"“Eigenlijk ben jij mijn zusje niet”, zei mijn zusje. Ik wist onmiddellijk dat het waar was. We liepen langs de speeltuin op weg naar school het hek was gesloten. De grote wip wees schuin omhoog. In de kuilen eronder met de half ingegraven autobanden stond water." Bladzijde 67

"Ze stond op, stijf, traag. Al de weerzin, de rancune waarmee ze was gekomen, leken klein en onbetekenend, want er viel veel meer te betreuren dan verspilde jaren. Ze sloeg het schrijfblok opnieuw open, bladerde het vluchtig door, zag nu pas de vergeelde snijkanten, keek naar het handschrift dat gaandeweg meer karakter kreeg, het kinderlijke verloor, puntiger werd- de woorden neergepend in driftige , kordate halen." Bladzijde 224

Thematiek

Moeder-dochterrelatie

Het belangrijkste motief is natuurlijk de moeder-dochterrelatie. De vertelster kijkt met cynisme en wrok terug naar haar moeder als die ziek is en overlijdt, maar door de eigen herinneringen in haar \"jaarboek\" krijgt ze een andere kijk op haar moeder. Die heeft het in de jeugd van de vertelster herhaaldelijk voor haar opgenomen o.a. tegen de nare katholieke nonnen op de basisschool.

Motieven

Godsdienst

Het gezin is Rooms-Katholiek, maar de moeder van de vertelster kijkt daar niet al te positief tegen aan. Enkele nonnen die op school lesgeven, zijn eigenlijk kindertreiteraars.

Armoede

Het gezin waarin de vertelster (die immers geen naam heeft) opgroeit, leeft in armoede. Dat komt o.a. omdat de moeder van de vertelster vier kinderen heeft, maar geen man. Ze krijgt vaak ook eten en gedragen kleding van de mensen uit haar leefomgeving.

Dood

In het begin van de roman is de moeder van de vertelster overleden. Ze gaat het huis opruimen en moet dan terug denken aan de laatste momenten van haar moeder en de manier waarop de begrafenisondernemer zijn werk deed. In haar jeugd is de vertelster ook geconfronteerd geweest met de dood. Haar opa was de man die voor de begrafenissen in het dorp uitliep. Dat gebeurd o.a. met de dood van haar schoolvriendje Benny die aan kanker is gestorven.

Kindertijd & kinderleed

De vertelster heeft een moeizame jeugd. Ze weet niet wie haar vader is en haar halfzusje en halfbroertjes vertellen haar dat regelmatig.

Trivia

Lieneke Dijkzeul is bekend geworden door het schrijven van eerst kinderboeken en later van thrillers met steeds dezelfde hoofdfiguur Paul Vegter. “Achterstallig geluk” is haar eerste roman voor volwassenen.

Titelverklaring

Wanneer haar moeder dood is, kijkt de vertelster met wrok terug op het leven van haar moeder. Haar taalgebruik is cynisch. Daarna gaat ze naar het huis van haar moeder en vindt daar haar jaarboek terug dat ze als lagere schoolkind heeft bijgehouden. Daarin speelt de moeder een veel minder akelige rol dan ze als volwassene heeft gedacht. Haar moeder is vaak voor haar opgekomen en ze heeft geweigerd het kind af te staan toen na de oorlog bleek dat ze zwanger was van een man die niet met haar wilde trouwen.  Zo kan de vertelster met meer geluk (alleen achterstallig) terug denken aan haar moeder en kan ze met haar eigen leven verder. Het is overigens wel een eigenaardige titel, want achterstallig komt in de Nederlandse taal eigenlijk alleen maar voor in de woordcombinatie met 'onderhoud'.

Structuur & perspectief

Er is sprake van een driedeling. In het begin van de roman is er een personale vertelster (die overigens geen naam heeft). Zij bezoekt het huis van haar moeder die recent overleden is. Daar vindt ze het jaarboekje terug dat ze vroeger heeft geschreven. In het tweede deel komen de gebeurtenissen uit het jaarboekje aan de orde. In die fragmenten over de jeugd van de vertelster schrijft het kind uit het eerste deel in de ik-vorm datgene op wat ze van haar omgeving ziet. Het zijn kleine voorvallen die  in principe op zichzelf staan, maar waarin de moeder toch een voorname rol speelt.

 In het kleine laatste deel herneemt de personale vertelster de vertelling in het heden. Ze heeft nu begrip gekregen voor haar moeder. Ze denkt met veel zelfreflectie na over hoe het mis heeft kunnen gaan. De jaarboekfragmenten worden dus ingeklemd tussen twee delen met een personale vertelster. Beide vertelsters vertellen in de o.v.t. In de drie delen is er sprake van korte hoofdstukken, soms niet meer dan een of twee pagina’s.

Decor

Je kunt uit de tekstgegevens niet opmaken in welke tijd het verhaal speelt. Wel duiden de gegevens van het jaarboek op de jeugd van de vertelster die niet al te lang na de Tweede Wereldoorlog is geboren en die in de vijftiger jaren is opgegroeid. Als je kunt aannemen door de gegevens van de flaptekst dat er sprake is van een autobiografische roman (Lieneke Dijkzeul is in 1950 geboren) dan speelt dat ingekapselde tweede deel in het laatste deel van de vijftiger jaren. Het eerste en het laatste deel spelen zich dan waarschijnlijk af in de 21e eeuw.

Ook wat het decor betreft worden geen gegevens prijs gegeven. De omgeving van het verhaal wordt niet duidelijk gemaakt.  Het zal geen al te grote stad zijn geweest waarin de vertelster is opgegroeid.

Stijl

Lieneke Dijkzeul is kinderboeken- en thrillerschrijfster. Ze is een geroutineerde vertelster, wat je ook in haar debuutroman kunt zien.

Je kunt in de verschillende delen ook verschil in stijl zien. De vertelster in het heden ziet in wrok om naar haar jeugd en haar moeder. Dat resulteert in cynische uitspraken, die in het tweede deel volkomen afwezig zijn, als de ik-vertelster als kind over haar moeder spreekt.

Enkele van die cynische uitspraken uit het eerste deel:
-(blz. 30) ze zat aan tafel samen met een vrouw die groot genoegen schepte in het onophoudelijk vouwen en weer gladstrijken van de vijf servetten waarmee ze was bevoorraad en die “Ho ho ho!”, riep, als een Kerstman in een winkelcentrum.
-(blz. 31) waarom werd de dementerende mens niet vermaakt met een frisse bezigheidstherapie? Er was een wereld te winnen, mits men er oog voor had. Ontwerp uw eigen rouwkaart! Combineer de bloemen voor uw eigen krans, beschilder uw eigen lint! Kies nu alvast uw eigen kleding (brandbare stoffen geen bezwaar).
-(blz. 45) daar wachtte haar een vrouw, midden in die bordeelroze gang, stond daar in een grote, witte, hoog opgetrokken onderbroek. Daarboven geen kleding, daaronder geen kleding. Niets dan naakt verval. Huid gedrapeerd over heup en dijen, de borsten lege zakjes. Hoe vrouwen sleten.

Vooral het eerste deel (van de oudere, personale vertelster) staat vol met metaforen die heel treffend zijn:
-(blz. 26) in het eerste bed lag een man opgerold als een egel, zilveren stekeltjes op zijn achterhoofd. Een ogenblik was ze geschokt - mannen en vrouwen samen op een zaal?
-(blz. 27) Haar vader was na de dood van zijn vrouw in een katholiek tehuis opgenomen, waar hij in zijn vertrouwde leunstoel zat recht tegenover haar portret, en waar de nonnen vakkundig als vampiers het laatste restje levensvreugde uit hem zogen.
-(blz. 39) de verpleegster verliet de kamer met een bemoedigend knikje, als een vroedvrouw die weet dat het met de bevalling zo’n vaart nog niet zal lopen.
-(blz. 43) Veel meer verliet haar dan het leven alleen. Of misschien nam ze alles met zich mee, al haar bagage. Liet ze niets achter dan deze kamer, als een leeg perron.
-(blz. 53) Een kapotte radio met gelakt palissanderhouten front. Haar moeder had zelf nog de nieuwe gekocht, want de radio was de navelstreng die haar verbond met de buitenwereld.

In het tweede deel van het jaarboek is een lagere schoolmeisje de vertelster. De metaforen zijn niet alleen minder talrijk dan in het eerste deel, maar ook veel kinderlijker van beeld.
-(blz. 114) Op haar zwarte leren schoenen gleed ze geruisloos als een reptiel door de gangen van de school.
-(blz. 128) hij lag in een kist, met heel veel schuimig wit, net als oma’s bonbons.
-(blz. 160) Benny zelf leek te verdwijnen, maar zijn hoofd werd groter en groter. Het wiegde als een bleke bloem op zijn dunne hals.
-(blz. 161) Opa liep op zijn reigerbenen naar Benny’s huis. De chauffeurs liepen achter hem, twee aan twee.
-(blz. 170) Over een van zijn billen liep een modderveeg. We vingen een glimp op van iets tussen zijn benen wat leek op een haarloze muis.

Slotzin

Een vrachtwagen doemde op, en ze keek in de binnenspiegel. De weg achter haar was leeg. Inhalen. Nu het kon.

Beoordeling

Een mooie en goed opgebouwde roman over een moeder-dochterrelatie. Dijkzeul heeft in interviews aangegeven dat ze ook autobiografische gegevens heeft verwerkt. Er zit een fraai aantoonbaar verschil tussen de twee delen van heden en verleden. De jeugd uit de vijftiger jaren wordt heel herkenbaar beschreven (Toen was geluk nog heel gewoon).

Het boek past uitstekend in een thema van moeder-dochterrelaties, dat nu eenmaal veel is beschreven in de Nederlandse literatuur. Vaak gaat het dan om aftakelende moeders.

Het is heel goed te lezen voor scholieren van havo- en vwoniveau. Vanwege de thematiek misschien iets meer geschikt voor meisjes dan voor jongens.

Recensies

"Na het lezen van Achterstallig geluk blijkt het niet verwonderlijk dat het terugkerende thema in Dijkzeuls boeken ‘ontheemde mensen’ is. Ook dit boek geeft het bekende vertrouwen: als je iets echt wilt, dan lukt het ook. De veelbekroonde auteur heeft met haar literaire romandebuut opnieuw het goede voorbeeld gegeven." http://www.cultuurbewust....-recensie/