Puberteit in de Nederlandse literatuur

Robinson:

De hoofdfiguur van het boek is het 17-jarige meisje Robinson. Haar naam is voor deze situatie tegelijkertijd oorzaak en illustratie van haar probleem. Hij symboliseert haar geïsoleerde positie tussen de realiteit en de verlangde, geïdealiseerde wereld: “Maar in werkelijkheid betekende die naam een eiland in de oceaan, een windstilte, een uitzien naar de mogelijkheid van terugkeer naar de geborgenheid die eens afgenomen was.” De naam doet haar zich schuldig voelen aan het bestaan, omdat haar ouders, de vader vooral, die gereserveerd hadden voor de zoon, die Robinson eigenlijk had moeten zijn: “…en Robinson zich buitengewoon bewust werd van zichzelf: een dochter in plaats van een zoon, een naam in plaats van een werkelijkheid, een eiland in plaats van het vasteland.” Robinsons moeder beschouwt de naam als een gril van haar man; en zo lijkt ze het hele leven van haar dochter niet serieus te nemen. Robinson voelt zich “misplaatst” en dus schuldig. “Maar waar die schuld uit bestond, dat was een vraag die haar steeds meer kwelde.” En niet alleen haar naam is “verkeerd”. Robinson voldoet niet aan de normen en verwachtingen die de geordende maatschappij in de persoon van haar moeder (en rector) aan haar oplegt. Zij is daarom voortdurend op zoek naar personen die net als zij buiten het gevestigde patroon lijken te vallen, die haar mee kunnen nemen, van haar eiland af, naar een wereld waar zij vrij kan zijn en niemand op haar let. In Daniël denkt zij aanvankelijk een medestander te ontdekken en Johanna Freida doet de lucht tintelen van verwachting. Deze personen vormen voor haar de rechtvaardiging van haar bestaan. Als later blijkt dat ook deze figuren onderworpen zijn aan de wetten van de gereglementeerde werkelijkheid, blijft zij eenzaam en nog geïsoleerder achter dan zij al was. En zo eindigt ook het boek: “En op hetzelfde moment dat alles op de marsmuziek in beweging kwam, was het Robinson of dat koperen plein wegliep van haar, in deze of gene richting, dat deed er niet toe, maar weg van waar zij stond, zonder dat ze het plein nog kon inhalen, steeds verder weg marcheerde dat plein, in een richting die ook zij zo graag was gegaan.” Slechts haar verbeelding biedt haar de mogelijkheid aan de burgerlijke wereld te ontsnappen waar Robinson in leeft. En de omschrijving van de locatie, waar haar verbeelding vrij spel heeft, spreekt ook boekdelen: “ ‘s Middags na vieren uit school komend, trok ze zich urenlang terug op zolder (…), het was het kraaiennest waar ze zich bevond, de horizon afturend naar mogelijke buit, die nooit opdoemde.” Robinson begrijpt de dingen die om haar heen gebeuren niet. Alleen in dromen, fantasieën en verhalen kun je de werkelijkheid naar je hand zetten, ordenen en zin geven. Maar haar dromen zullen geen werkelijkheid worden, haar verlangens niet ingelost. Verder dan deze “gefantaseerde” ontsnappingen gaat ze niet in haar afwijzingen van de realiteit. Zij wordt geen lastige puber, die het moederlijk gezag te vuur en te zwaard bestrijdt; in plaats daarvan wordt zij behoedzaam en wacht zij op een ideale geliefde die haar weg zal voeren, weg van haar “eiland”.

Terug naar Oestgeest:

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

De verteller keert op twee manieren terug naar Oestgeest: hij keert terug in de tijd, naar het Oestgeest van zijn jeugd – en in de ruimte, naar het Oestgeest van het heden. Zo is het boek een soort van biografie van de verteller van het boek (niet te verwarren met Jan Wolkers zelf). Het grootste probleem van de hoofdfiguur is zijn houding tegenover zijn vader. Aan de ene kant haatte hij de orthodoxe huistiran, die met zijn tondeuse het haar van de ik-figuur steeds weer zo kort schoor dat het lidteken op z’n schedel weer zichtbaar werd. Aan de andere kant kan hij zich niet voorstellen hoe de man met zijn zuidelijke temperament zich aan het leven van de dorre christenen wist aan te passen: “Hoe had hij zich zo kunnen laten verminken dat hij ons het fietsen, het met een bal gooien en het over elkaar heen springen op zondag verbood.” Regelmatig staat de verteller stil bij het feit dat zijn vader niet geheel negatief stond tegenover zijn artistieke aspiraties. Wanneer zijn vader later als stoker op een fabriek werkt om zijn gezin te onderhouden, wil zijn zoon een tekening maken waarin hij zijn vader als een martelaar op een berg van vuur afbeeldt. Zijn vader is degene die hem de eerste beginselen van het tekenen heeft bijgebracht. Maar de armoede die het gevolg was van het verval van de winkel, zorgde dat de verteller zich uitgestoten en minderwaardig voelde. De ik-figuur wilde geen vriendjes mee naar huis nemen, omdat hij zich schaamde. Het voetballen was te riskant voor zijn schoenen en hij moest lelijke kleren zonder model dragen, zoals de zware jas. Hierdoor koesterde hij gevoelens van wraak tegenover het ouderlijk huis, “de zigeuners van het dorp”.

De continue strijd van de verteller tegen de macht van zijn vader uitte zich in pesterijen en wraaknemingen van de kant van de ik-figuur waardoor “onafwendbaar de cirkelgang van straf, wraak, medelijden en schuldgevoel” ontstond. De broer is degene die de vader het eerst trotseert en onafhankelijk wordt. De ik-figuur volgt hem hierin. Voordat hij de macht van de vader heeft overwonnen, leeft hij zijn eigen macht uit op dieren. Als kind leeft hij zich uit op insecten die hij martelt en doodt, wat hem een gevoel van macht over leven en dood geeft. Als hij 14 jaar is, krijgt hij zijn eerste baantje als dierenverzorger bij het Academisch Ziekenhuis. Begaan met het lot van de proefdieren besluit hij hun in een eerder stadium af te maken. Met de komst van nog een jongen loopt dit totaal uit de hand en leidt het tot massale martel- en moordpraktijken. Dit ondanks zijn grote liefde voor dieren, waardoor hij een biologiestudie ambieerde en weigerde vlees met bod te eten omdat hij daar misselijk van werd. Zodoende vergelijkt de ik-figuur zichzelf met Hitler voor het martelen en doden van de dieren. Bij de terugkeer naar het laboratorium doorleeft de verteller ook opnieuw de kinderangst om eens zelf geslacht te worden door zijn vader. Die zou immers vast net zo gehoorzaam zijn als Abraham, toen hij zijn zoon Izaäk moest offeren. Dit wijst op een ander negatief punt van de vader van de ik-figuur; de orthodox-protestantse opvoeding maakt dat de jongen van het begin af aan bang is om door God gestraft te worden, om verdoemd te zijn. En toch wist de ik-figuur dat misschien nog alles terecht zou komen met hem, dat er nog hoop was, toen hij op een keer zijn vader tegen zijn tante hoorde zeggen: “Jan is een moeilijk kind. Maar het is een dankbaar kind.”

De continue strijd van de verteller tegen de macht van zijn vader uitte zich in pesterijen en wraaknemingen van de kant van de ik-figuur waardoor “onafwendbaar de cirkelgang van straf, wraak, medelijden en schuldgevoel” ontstond. De broer is degene die de vader het eerst trotseert en onafhankelijk wordt. De ik-figuur volgt hem hierin. Voordat hij de macht van de vader heeft overwonnen, leeft hij zijn eigen macht uit op dieren. Als kind leeft hij zich uit op insecten die hij martelt en doodt, wat hem een gevoel van macht over leven en dood geeft. Als hij 14 jaar is, krijgt hij zijn eerste baantje als dierenverzorger bij het Academisch Ziekenhuis. Begaan met het lot van de proefdieren besluit hij hun in een eerder stadium af te maken. Met de komst van nog een jongen loopt dit totaal uit de hand en leidt het tot massale martel- en moordpraktijken. Dit ondanks zijn grote liefde voor dieren, waardoor hij een biologiestudie ambieerde en weigerde vlees met bod te eten omdat hij daar misselijk van werd. Zodoende vergelijkt de ik-figuur zichzelf met Hitler voor het martelen en doden van de dieren. Bij de terugkeer naar het laboratorium doorleeft de verteller ook opnieuw de kinderangst om eens zelf geslacht te worden door zijn vader. Die zou immers vast net zo gehoorzaam zijn als Abraham, toen hij zijn zoon Izaäk moest offeren. Dit wijst op een ander negatief punt van de vader van de ik-figuur; de orthodox-protestantse opvoeding maakt dat de jongen van het begin af aan bang is om door God gestraft te worden, om verdoemd te zijn. En toch wist de ik-figuur dat misschien nog alles terecht zou komen met hem, dat er nog hoop was, toen hij op een keer zijn vader tegen zijn tante hoorde zeggen: “Jan is een moeilijk kind. Maar het is een dankbaar kind.”

Conclusie:

Er zijn heel wat lijnen te trekken tussen de personen Robinson, Hans en Zilver. Hans en Zilver weten beiden geen raad met de seksuele gevoelens die boven komen in hun puberteit. Maar het grote verschil tussen deze twee is, dat Zilver door deze gevoelens sterk gefascineerd raakt en het hem constant bezig houdt, terwijl Hans juist niets wil weten van alles wat met seksualiteit te maken heeft. Hij is aan het slot van het boek niet van mening veranderd, maar van zijn ervaringen met Vera en haar moeder heeft hij wel geleerd, waardoor de lezer toch het idee krijgt dat het wel goed zal aflopen met de jongen. Zilver geeft de lezer bij de afloop van het verhaal een minder goed gevoel. Hij is er weliswaar uit gekomen over zijn geaardheid, en hij heeft dan weliswaar het gevoel dat hij nu een “man” is geworden, maar de manier waarop hij hiertoe gekomen is gaf mij weinig vertrouwen in de toekomst van de jongen. Het verhaal van Robinson greep mij nog veel meer aan. Het eenzame en geïsoleerde meisje is de toeschouwer van een intrige waar ze part noch deel aan heeft, met het enige gevolg dat ze alleen nog maar verdrietiger en eenzamer wordt dan ze al is. Het boek sluit dan ook af zonder ook maar een sprankje hoop te geven. Sterker nog; het laat de lezer achter met een heel pessimistisch toekomstbeeld voor Robinson. De manieren waarop de drie jongeren met hun problemen omgaan kwamen ook in enige mate met elkaar overeen. Alle drie leven gedeeltelijk in een fantasiewereld omdat ze de realiteit niet kunnen overzien of aankunnen. Zilver en Robinson fantaseren allebei in hun kraaiennest over andere verre dingen, zoals bijvoorbeeld “zeerovers”. Hans daarentegen fantaseert niet, maar probeert de verschillende aspecten en gebeurtenissen in zijn leven te ordenen, in een poging om er meer grip op te krijgen. Maar dit geeft hem een vertekend beeld van de realiteit. De ik-figuur uit “Terug naar Oegstgeest” was een geval apart. Hij was net als de meeste jongeren in de puberteit constant in strijd met zijn strenge vader die heel wat wraakgevoelens bij de jongen losmaakte. Toch was ik niet in staat enig medelijden op te brengen voor deze “beul”, die massaal dieren verminkte, martelde en vermoordde om maar een gevoel van macht (over leven en dood) te hebben. Dit in tegenstelling tot de hoofdfiguren uit de andere drie boeken. Kortom; het waren 4 heel bijzondere boeken die zowel grote verschillen als overeenkomsten vertoonden, in zowel problematiek als de verwerking daarvan.

Literatuurlijst:

De vier bestudeerde boeken; 1. Dis, A. van, Zilver, of Het verlies van de onschuld. Meulenhoff, Amsterdam (1988) 2. Meijsing, D., Robinson. Wolters-Noordhoff, Groningen (1976) 3. Pauka, T., De Meidenziekte. Querido, Amsterdam (1983) 4. Wolkers, J., Terug naar Oegstgeest. Meulenhoff, Amsterdam (1965)

Secundaire literatuur;

1. Lexicon van literaire werken – Groningen : Wolters-Noordhoff, 1988
2. Prisma Uittrekselboek Nederlandse literatuur 1945-1980 – Utrecht: Het Spectrum, 1996
3. Boekopener – Barneveld: De Vuurbaak, 1985
4. Lijstwerk – Laren (Gld.): Walva-boek, 1990