Mormonen

Inleiding Er zullen weinig mensen in ons land zijn, die nog nooit gehoord hebben van de mormonen. Maar erg veel weten de meeste mensen er niet vanaf. Dat mormoon eigenlijk een bijnaam is voor een lid van de “Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen”, een kerk die nog maar 175 jaar oud is en ontstond in Amerika, dat weten niet veel mensen. De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen telt ongeveer elf miljoen aanhangers van wie de meeste in Amerika wonen. De heilige stad van de mormonen is Salt Lake City (Zoutmeerstad), een stad in het midden van de Verenigde Staten, gebouwd in een onvruchtbaar gebied van dorre zoutvlaktes, vlakbij het grote Zoutmeer. Deze stad heeft afgelopen jaar natuurlijk extra in de belangstelling gestaan door de Olympische Spelen die daar gehouden werden. In het centrum van de stad staat de beroemde tempel van de mormonen. Maar er zijn ook veel mormonen in andere delen van de wereld. Van alle Mormonentempels die er zijn, staat er één in Londen en één in een voorstad van Bern. Ook in ons land zijn Mormonenkerken en eind 2000 werd in Zoetermeer de eerste heipaal de grond ingeslagen voor de Den Haag Tempel, de eerste Mormonentempel in Nederland. In Nederland telt de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste dagen ruim 7000 leden. Ontstaan Stichter van de Kerk van de Heiligen der Laatste Dagen is Joseph Smith. Hij is afkomstig uit een eenvoudig landbouwersgezin in Vermont in Noordoost Verenigde Staten. Joseph kreeg op 14-jarige leeftijd, in 1820, een visioen: ‘Ik werd aangegrepen door een macht die mij geheel overmande, en zulk een verbazende invloed op mij had, dat mijn tong gebonden was, en ik niet kon spreken. Dikke duisternis omhulde mij, en het scheen mij gedurende enige tijd toe alsof ik tot plotselinge verdelging gedoemd was. Maar met alle kracht die in mij was, riep ik God aan om mij te bevrijden uit de macht van deze vijand die mij had aangegrepen. En toen zag ik recht boven mijn hoofd een kolom van licht, sterker glanzend dan de zon, die geleidelijk neerdaalde tot ze mij bereikte. Toen het licht op mij rustte, zag ik twee Personen boven mij in de lucht staan, wier glans en heerlijkheid alle beschrijving te boven gaan.’ God openbaarde aan Joseph dat de geloofsbelijdenissen van alle kerken en sekten een gruwel in Gods ogen waren en dat hij zich bij geen van die moest aansluiten. Een tweede visioen volgde in de nacht van 21 september1823: ‘Terwijl ik God aanriep, ontdekte ik dat er een licht in mijn kamer kwam dat in helderheid toenam, totdat de kamer lichter werd dan op de middag. Onmiddellijk daarop verscheen er een figuur naast mijn bed, staande in de lucht, want zijn voeten raakten de vloer niet. Hij droeg een los, wit kleed van buitengewone witheid. Hij noemde mij bij mijn naam en zei mij dat hij een afgezant was uit Gods tegenwoordigheid. Zijn naam was Moroni. Hij was tot mij gezonden en vertelde dat God een werk voor mij had en dat mijn naam zowel ten goede als ten kwade bekend zou worden onder alle natiën, geslachten en talen. Hij zei dat er een boek verborgen lag, geschreven op gouden bladen, en dat dit boek een kroniek was van de vroegere bewoners van dit vasteland (Amerika) en van hun herkomst. Ook zei hij dat het boek de volheid van het eeuwige evangelie bevatte.’ Dit alles staat geschreven in het Boek van Mormon. In de staat New York vond hij onder een heel grote steen een stenen kist. Daar zat een ringboek in van vijftien centimeter dik met papierdunne gouden bladzijden van achttien bij twintig centimeter. Er lag een soort bril bij waarvan de glazen de edelstenen Urim en Tummim waren die in de tempeldienst van het oude testament van de Bijbel worden genoemd. Deze stenen waren door God bereid voor de vertaling van het boek. Joseph mocht deze stenen niet meenemen, maar moest elk jaar terugkomen om van de engel Moroni onderricht te ontvangen van ‘wat de Heer van plan was en op welke wijze Zijn Koninkrijk in de laatste dagen moest worden bestuurd.’ Vier jaar deed Joseph dit, ieder jaar een keer. De laatste keer, 22 september 1827, kreeg Joseph de bladen in handen. Hij kreeg hierbij de opdracht ze aan niemand te laten zien, ze te vertalen met hulp van God en de stenen en de bladen daarna weer terug te brengen naar de engel. Zo gebeurde het; Joseph vertaalde de bladen en zo ontstond het Boek van Mormon.
Stichting van de kerk Joseph Smith was nog bezig met de vertaling van de gouden platen toen hij samen met zijn helper Oliver Cowdery een nieuw visioen ontving. In mei 1829 waren zij samen in het bos om in het gebed 'de Here inlichtingen te vragen over verschillende dingen die op de platen vermeld stonden.' Een hemelse boodschapper kwam neer in een wolk en gaf Smith en Cowdery door middel van handoplegging het priesterschap van Aäron in de naam van de Messias. Later zouden zij ook nog het priesterschap van Melchizedek ontvangen. Joseph Smith zou de eerste ouderling worden van de nieuw te stichten kerk en Cowdery de tweede. De engel bleek Johannes de Doper te zijn. Smith heeft toen Cowdery gedoopt en hem de handen opgelegd. Daarna deed Cowdery bij Smith hetzelfde. Op 6 april 1830 kwam het tot stichting van de kerk, een kerk "georganiseerd in overeenstemming met de geboden en openbaringen, die wij in de laatste dagen van Christus hadden ontvangen en eveneens in overeenstemming met de orde van de kerk, zoals deze in het nieuwe testament wordt vermeld", aldus Joseph Smith. Een groot aantal leden trad toe. Al snel kwam er van allerlei kanten verzet tegen de Heiligen der laatste dagen. Benden trokken tegen hen op, roofden hun bezittingen en dwongen hen te vertrekken en hun huizen en kerken achter te laten. Smith en zijn volgelingen trokken naar Illinois, waar ze op een verlaten plek aan de rivier de Mississippi een groot stuk moerasland kochten, dat ze drooglegden en waarop ze de stad Nauvoo (=de schone) bouwden. Hun aantal steeg sterk, dit kwam mede door hun zendingsarbeid in bijna heel Amerika. In enkele maanden waren er al zeshonderd aanhangers. Ondanks het verbod op polygamie in het Boek van Mormon, verkondigde Smith in 1843 dat het eigenlijk best een goed idee was om wat meer vrouwen te hebben. Maar 'het meervoudig huwelijk' riep zoveel verzet op dat hij in 1844 met zijn broer in de gevangenis terechtkwam. Hij had al eerder een straf uitgezeten wegens corruptie. Op 27 juni 1844 werden zij door een gewapende bende overvallen. We lezen in een van de boeken van de mormonen: "Een bende van 150 tot 200 personen met zwartgemaakte gezichten drong de gevangenis binnen. Josephs broer werd eerst getroffen en viel dood neer. Joseph zelf sprong uit het venster, maar terwijl hij dit deed werd hij doodgeschoten, terwijl hij uitriep: "O Here, mijn God". Smith, de Profeet en Ziener des Heren, heeft, Jezus alleen uitgezonderd, meer voor de zaligheid des mensen in deze wereld gedaan dan enig ander persoon die ooit op aarde heeft geleefd." Hij stierf de marteldood op 38-jarige leeftijd. Salt Lake City Smith werd na zijn dood meteen opgevolgd door Brigham Young. Omdat de stad Nauvoo in vlammen op was gegaan tijdens de opstand tegen Smith, trok Young met de hele aanhang dwars door Amerika. Het was een zeer moeizame en gevaarlijke tocht door de wildernis die wel anderhalf jaar duurde. Onderweg bezweken zesduizend van hen. Ze kwamen aan in een Zoutvallei in Utah. Dichtbij het Zoutmeer, breidde Young zijn handen uit en sprak, terwijl hij zijn stok in de grond stak, de historische woorden: "Hier zal de tempel van onze God komen." In 1847 begonnen de kolonisten het meegebrachte graan te zaaien in dat woeste gebied. Er brak een sprinkhanenplaag uit die alles dreigde te verslinden. Maar de zeemeeuwen van het zoutmeer kwamen te hulp en verslonden deze 'halfkruipende, halfspringende demonen van verwoesting.' Als door een wonder werd de kolonie gered. Het is bijna onvoorstelbaar wat een arbeid toen door de mormonen is verzet. Wat vroeger een kale zoutvlakte was en een wilde woestenij, werd omgebouwd tot een prachtige stad in een vruchtbare vallei, een groen dal in een woestijn van zout en levenloosheid. Deze plaats werd Salt Lake City genoemd. Het werd een belangrijke plaats voor de kerk van de mormonen, een stad van 200.000 inwoners, van wie bijna de helft mormoon is. Salt Lake City is nu een knooppunt van autowegen, spoorlijnen en luchtverbindingen en heeft veel industrieën. Midden in de stad bouwden de mormonen hun tempel en een tabernakel. Alle graniet moest worden aangevoerd uit een groeve die twintig kilometer verwijderd was. Het vervoer was de ossenwagen: een wagen getrokken door drie of vier ossen. Het had soms enkele dagen nodig om een blok graniet aan te voeren. De bouw duurde bijna veertig jaar. Mormonen in Nederland In 1948 bezocht ouderling Orson Hyde Nederland, toen hij op doorreis was naar Jeruzalem. Hij sprak hier met Joodse rabbijnen over het herstelde evangelie. In 1861 kwamen de eerste twee zendelingen vanuit Utah naar Nederland. Zij waren bekeerlingen uit Europa en kwamen oorspronkelijk uit Nederland en Duitsland. Ouderling Anne Wiegers van der Woude trok naar zijn geboortedorp in Friesland, waar hij drukbezochte bijeenkomsten organiseerde in boerenschuren. Op 10 mei 1862 werd in Amsterdam de eerste gemeente opgericht en op 1 november 1864 werd de Nederlandse zending officieel georganiseerd. Vanaf 1866 publiceerden de zendelingen pamfletten om het evangelie beter te kunnen verspreiden. Het Boek van Mormon verscheen in 1890 voor het eerst in het Nederlands, enkele jaren later gevolgd door andere, door de kerk erkende, boeken zoals de Leer en Verbonden en de Parel van Grote Waarde. Vele jaren lang was het de kerk niet toegestaan om bezittingen te hebben in Nederland. Pas op 22 augustus 1955 is de kerk officieel erkend door de overheid. In de eerste honderd jaar van de kerk in Nederland zijn er ongeveer 4500 zendelingen werkzaam geweest en lieten meer dan 14.000 mensen zich dopen. Een groot deel van die ‘bekeerlingen’ is naar de Verenigde Staten geëmigreerd. Na 1955 nam deze emigratie, mede op advies van de kerkleiders sterk af. In 1961 werd de eerste niet-Engelstalige ring (kerkprovincie) gesticht met ouderling J. Paul Jongkees als president. Ouderling Jacob de Jager was de eerste geboren Nederlander die in het wereldwijde algemene kerkbestuur werd geroepen. De leden van de mormonenkerk kenmerken zich (ook) in Nederland door een sterk gevoel van saamhorigheid. Zij zetten zich vaak in voor hun naaste. In Nederland zijn ongeveer zevenduizend mormomen, verdeeld over ruim dertig gemeenten. Er zijn dus al wel mormonenkerken in Nederland, maar als ze een tempel willen bezoeken, moeten ze op z’n minst naar Frankfurt reizen. Dit zal niet lang meer duren, want op dit moment wordt in Zoetermeer de eerste Nederlandse mormonentempel gebouwd. Deze zal waarschijnlijk medio 2002 worden geopend. Joseph Smith: Groot Profeet of bedrieger? Volgens de literatuur van de mormonen is Joseph Smith een groot Profeet. Was hij er niet geweest, dan was de openbaring van God aan Zijn kerk niet volledig geweest. De christelijke kerk heeft 1900 jaar gedwaald. Smith heeft meer Heilige Schrift voortgebracht dan welk ander mens ook. De boeken die hij geschreven heeft, zijn bijna net zo omvangrijk als de hele Bijbel. Het Boek van Mormon en nog twee heilige boeken, Boek van Leer en Verbonden en De Parel van Grote Waarde, vormen naast de Bijbel een derde testament. Het Boek van Mormon noemen ze dan ook: 'na de Bijbel het meest verkochte boek in de christenheid'. In een van de mormoonse geschriften lezen we: "Wij verklaren vroom, oprecht en eerbiedig, dat hij een profeet is en zingen hem lof toe." "Ere de man, tot wie weer sprak Jehova, die tot Profeet werd gezalfd door de Heer; hij was de ontsluiter der laatste bedeling; eens geven volkeren en vorsten hem eer." Anderen maken Smith uit voor bedrieger, vervalser, psychopaat, hystericus of lijder aan godsdienstwaanzin. De hele leer van de mormonen is gebaseerd op visioenen en openbaringen van een eenvoudige boerenzoon. Kurt Hutten schrijft in zijn boek Seher, Grüber und Enthusiasten: "Het Boek van Mormon gaat terug op een roman, geschreven in de jaren 1812-1816 door een Amerikaanse geestelijke Salomo Spaulding, dat als thema heeft de Israëlitische oorsprong van de Indianen. In deze roman gaat het over gouden platen. Het manuscript voor deze roman werd gestolen door iemand, die later nauwe connecties bleek te hebben met Joseph Smith. Samen zijn zij toen gekomen tot het plan van de stichting van een nieuwe religie. Velen van de helpers van Smith zijn mannen geweest van twijfelachtige reputatie." Er zijn ook feiten die er misschien op kunnen wijzen dat het Boek van Mormon verzonnen is. Zo zijn vele gedeelten gelijk aan de engelse vertaling van King James, die in Amerika gebruikt wordt en dateert uit 1611. Ook zijn er verschillende uitdrukkingen die niet kloppen met de historie. De Amelekieten bijvoorbeeld hadden synagogen, maar er wordt gesproken van 'kerk'. Het woord 'kerk' kwam pas veel later op en is afgeleid van het Griekse 'kuriakè' (dit betekent: 'Heere'). We lezen ergens dat de Heilige Geest in de gedaante van een duif op Christus als het Lam Gods neerkwam. Hoe kunnen ze dat weten in het jaar 550 voor Christus?! Ook lezen we het woordje 'Bijbel', maar dat woord was in die tijd nog helemaal niet bekend. Bovendien wijst niets in de geschiedenis en de cultuur van Amerika op het bestaan van een volk van de Nephieten of van de Lamanieten. Het enige bewijs zou kunnen liggen in de gouden platen. Maar waarom mocht hij deze platen dan aan niemand laten zien en waar zijn ze na de vertaling gebleven? Het Boek van Mormon Het Boek van Mormon is de vertaling van de gouden platen, die Joseph Smith door de openbaring van de engel heeft gevonden. Het boek heeft ruim vijfhonderd bladzijdes en telt vijftien hoofdstukken. Het beschrijft de gebeurtenissen die volgens de mormonen in Amerika geschied zijn tussen 600 voor Christus en 421 na Christus. In 421 verzegelde de engel Moroni, een van de laatste schrijvers van het Boek van Mormon, het boek (geschreven op de gouden platen) en verborg het "in des Heeren hoede, opdat het in het laatst der dagen tevoorschijn zou worden gebracht." Die 'laatste der dagen' zijn in 1827 aangebroken, toen deze zelfde engel Moroni de platen aan Joseph Smith gaf met de opdracht ze te vertalen. Het is onmogelijk om alles wat in het Boek van Mormon staat geschreven weer te geven. Wij geven de hoofdgedachte: In de tijd voor de Babylonische ballingschap kreeg de profeet Lehi, die in Jeruzalem woonde, een openbaring van God. Jeruzalem zou verwoest worden en de inwoners óf zouden worden gedood óf zouden worden gevoerd naar Babel. Lehi krijgt van God bevel om een schip te bouwen en te gaan varen. Onder begeleiding van God bereiken Lehi en zijn mannen, ondanks een verschrikkelijke orkaan, het beloofde land. Dit is Amerika. Zo werd Amerika dus ontdekt door een afstammeling van Jozef, ruim tweeduizend jaar voor Columbus. Na de dood van Lehi komt er een scheuring onder zijn zonen. Een gedeelte kiest voor Nephi, de wettige opvolger van zijn vader. Een ander deel kiest voor Laman, Nephi's oudste broer. Er volgt een hevige strijd tussen de Nephieten en de Lamanieten die na enkele eeuwen uitloopt op een uitroeiing van de Nephieten. Bij deze laatste strijd sneuvelt de profeet Mormon, die de gebeurtenissen van de volken had opgeschreven op gouden platen. Alleen Moroni, de zoon van Mormon, blijft over en maakt het Boek van Mormon af. Ook lezen we nog van een ander volk, dat per schip naar Amerika trok, namelijk het volk van de Jaredieten. Dit gebeurde veel eerder dan Lehi, namelijk in de tijd van de torenbouw van Babel. Jared, een godvrezende profeet, wordt door God weggeroepen uit het goddeloze Babel met de belofte dat God hem nieuw land zal schenken. Ook Jared komt in Amerika terecht, na een lange reis van 344 dagen, waarbij hij soms met zijn volgelingen in hun dichte schepen onder de golven door voer. Maar de Jaredieten worden erg zondig, nadat ze tot een groot volk zijn geworden. Er volgt een broederoorlog en miljoenen mensen komen om. De gouden platen waren verborgen totdat deze zelfde Moroni ongeveer 1400 jaar later, in het jaar 1823, in de gedaante van een engel, de vindplaats aan Joseph Smith bekend maakt. De eerste Nederlandse uitgave verscheen in 1890.
Christus in Amerika In het Boek van Mormon staat ook dat Christus na Zijn opstanding in het jaar 34 in Amerika is verschenen. Zij baseren dit o.a. op Jezus uitspraak:”Ik ben niet gezonden dan tot de verloren schapen van het huis Israëls.” Nou, die verloren schapen zijn het volk van de Nephieten, nakomelingen van Jozef. Jezus verschijnt aan de Nephieten als deze vergaderd zijn bij de tempel in hun land van Overvloed (Amerika). Hij laat net als bij Thomas Zijn handen, voeten en Zijn zij zien, en spreekt vele woorden, die we ook in het Nieuwe Testament vinden. Dan stelt Hij het Heilig Avondmaal in, geneest zieken en stelt twaalf apostelen aan. Tot, na vele dagen “een wolk Hem overschaduwde en Jezus werd weggenomen, zodat zij Hem niet meer konden zien.” Maar eerst heeft Jezus nog gesproken van een groot profeet die zal opstaan en door wie God een groot wonderbaar werk zal doen. Deze profeet was dus Joseph Smith. De boodschap van het Evangelie is een universele boodschap. Waarom zou die alleen aan een clubje mensen rond Jeruzalem bekend zijn gemaakt? God heeft ook dingen geopenbaard aan de vroegere bewoners van Amerika. Het vreemde is dat de Mormonen ook in de Bijbel geloven, maar nergens in de Bijbel vinden we ook maar één aanwijzing, dat vrome Israëlieten naar Amerika trokken. Nergens staat ook, dat Christus na Zijn opstanding nog ergens anders moest verschijnen. Nergens vinden we in de woorden van Jezus in de evangeliën ook maar een spoor dat er in Amerika verloren schapen waren. Integendeel zelfs: we komen hier een typische trek tegen van verschillende Amerikaanse sekten. Ze willen de jonge Amerikaanse natie een historische achtergrond geven, die de natie als staat op laat komen vanuit de rij van de oude volken en haar als volk een hoog zendingsbewustzijn wil geven. In artikel 10 van de mormoonse geloofsbelijdenis staat: “ Wij geloven, dat Sion zal hersteld worden op het Amerikaanse vasteland.” En, zegt het Mormonisme, als Christus terugkomt, zal Hij twee hoofdsteden bezitten: de ene stad is Jeruzalem, de oude Godsstad; de andere stad is Sion, het nieuwe Jeruzalem, dat volgens de Mormonen in Amerika zal zijn. Het lijkt of dit alles is gebouwd op de gedachte van Amerika als het Beloofde Land, zoals vele immigranten Amerika inderdaad beleefden, maar dat heeft niets te maken met het land der belofte uit de Bijbel. Organisatie De kerk van de mormonen wordt gekenmerkt door een perfecte organisatie. Aan het hoofd staat de president. Hij is geroepen om ziener, openbaarder, vertaler en profeet te zijn en is in bezit van alle gaven die God aan de kerk verleent. Hij ontvangt eventueel goddelijke openbaringen en beslist daarmee over het lot van de kerk en haar leden. De president wordt bijgestaan door vier hogepriesters, terwijl onder hem de Raad der Twaalf Apostelen staat, die werkzaam is in alle delen van de wereld. De hele mormonen-kerk is opgebouwd uit priesters, hogepriesters, diakenen, ouderlingen en zeventigen. Zij besteden allemaal veel geld en tijd aan hun kerk. Iedere man of jongen van twaalf jaar of ouder kan het priesterschap ontvangen. Iedereen studeert mee en werkt mee in de taak die hij krijgt. Ook per plaats heeft de kerk een uitstekende organisatie. Iedere gemeente bestaat uit wijken van gemiddeld tweehonderd mensen. De wijk heeft een aantal huisonderwijzers, die de gezinnen bezoeken. Deze mensen zijn nodig, omdat de bisschop van de ring (= meerdere wijken tezamen) met zijn twee raadgevers onmogelijk alle leden van de kerk meer dan een keer per jaar kan bezoeken. Zo ontvangt elk mormoons gezin ongeveer een keer per maand huisbezoek. Al het werk binnen de kerk wordt zonder eigenbelang gedaan, maar wordt gedaan naar de woorden van Jezus: "Gij hebt het om niet ontvangen; geeft het om niet." De enige betaalde functies zijn die van de president en zijn staf, de Twaalf Apostelen en het kantoorpersoneel. Een gemeente wordt op deze manier dus erg sterk. Godsleer: Is het mormonisme nog wel christelijk te noemen? De mormonen kennen eigenlijk naast de Bijbel nog een tweede bijbel, het Boek van Mormon, als het Woord van God. In de mormoonse geloofsbelijdenis staat te lezen: "Wij geloven, dat de Bijbel het Woord van God is, voor zover de vertaling juist is; wij geloven ook, dat het Boek van Mormon het Woord van God is." Het is dus de vraag of de mormonen zich met deze andere geloofsbelijdenis niet buiten het christendom geplaatst hebben. Want in de verschillende christelijke stromingen zijn wel overal dezelfde Twaalf Artikelen als gemeenschappelijke geloofsbelijdenis. Naast deze twee Bijbels kennen de mormonen nog twee heilige boeken, namelijk het Boek van Leer en Verbonden en de Parel van Grote Waarde. In de literatuur die de zendingsorganisatie van de mormonen uitgeeft, lezen we dat de leer van het mormonisme dezelfde leer is als die van de Bijbel. "Als iedereen in de Bijbel zou geloven zou iedereen mormoon zijn. De mormoonse leer is de leer van de Bijbel en de bijbelse leer is de leer van de mormonen." Dit is niet waar! De mormonen geloven in gebeurtenissen die niet in de Bijbel staan en waar de rest van de christenen dus niet in gelooft. In het Boek van Leer en Verbonden staat: "De Vader heeft een lichaam van vlees en beenderen, even tastbaar als dat van de mens; de Zoon eveneens; maar de Heilige Geest heeft geen lichaam van vlees en beenderen, doch is een Persoon van geest." Als we deze uitspraak lezen, kunnen we niet anders zeggen dan dat de God van de mormonen een andere God is dan de God van de Bijbel. In de Bijbel staat namelijk: "Bij wie dan zult gij Mij vergelijken dat Ik die gelijk zij? zegt de Heilige" (Jes. 40 : 25). De godsleer van de mormonen (God in een mensengedaante) berust onder andere op de visioenen van Joseph Smith, die zegt God lichamelijk gezien te hebben, en op de woorden uit Genesis 1: "God schiep de mens naar Zijn beeld, naar het beeld Gods schiep hij hen; man en vrouw schiep Hij ze." Dit is nog niet alles. God is bij de mormonen ook geen absolute Schepper van hemel en aarde te noemen. We lezen namelijk verschillende malen in de boeken van de mormonen, dat God dingen heeft georganiseerd. God is veel meer Degene die orde heeft geschapen in de stof en in de elementen, die op zichzelf eeuwig aanwezig zijn. De mens en de menselijke intelligenties waren al vanaf het begin bij God en werden door Hem georganiseerd voor de wereld er was. Daarom is het niet toevallig, dat het eerste artikel van de mormoonse geloofsbelijdenis niet spreekt van "God, de Vader, de Almachtige, Schepper des hemels en der aarde", maar: "Wij geloven in God, de eeuwige Vader, en in zijn Zoon Jezus Christus, en in de Heilige Geest." Zelfs is het de vraag of we wel kunnen zeggen, dat de mormonen een enig God belijden. We lezen namelijk in hun heilige boeken verschillende malen van Goden. En in het Boek van Leer en Verbonden staat te lezen, dat er in de toekomende tijd zal worden geopenbaard of er één God is of dat er meerdere goden zijn. Waar komen wij vandaan, en waarom zijn wij hier? Dat elk mens al eerder geleefd heeft in een voorbestaan bij God, is een van de meest wezenlijke leerstellingen, die diep in de ‘Kerk van de Heiligen der Laatste Dagen’ geworteld is. Voordat wij lichaam, vlees en beenderen kregen, hebben wij geleefd als geest. Die geest had dus geen vlees en beenderen, maar ondanks dat had die geest toch oren om te horen, ogen om te zien, intelligentie, de mogelijkheid om zich van de ene plaats naar de andere te begeven, in kennis toe te nemen enz. Alle mensen bestonden voordat de wereld geschapen werd in hun zogenaamde eerste staat, een voorbestaan als geest. Die geest werd uit God geboren, daardoor zeggen ze ook dat de mens een waarachtig kind van God is en dat alle mensen ook echt broers zijn, de geest van alle mensen is immers uit God geboren. Eliza Snow, een mormoonse dichteres, heeft dit onder woorden gebracht in een van de heilige lofzangen van de Mormonen: O mijn Vader, die daar boven
woont in heerlijkheid en licht: wanneer ach, herwin ‘k Uw bijzijn

en zie ‘k weer Uw aangezicht: Woonde in Uw heil’ge woning
eenmaal niet mijn geest? Met een wijs en heerlijk oogmerk
zondt Gij mij naar d’aarde heen; en onthield mij de herinnering
aan mijn toestand in ’t verleên. Er zijn ook geesten die in hun eerste staat bij God onder aanvoering van de duivel in opstand kwamen. Deze geesten zijn door God veroordeeld om nooit als mensen op aarde geboren te worden, maar moeten voor altijd zonder lichaam blijven, verworpen van God. De geesten die in hun eerste staat gehoorzaam bleven, ontvingen hun tweede staat: mens met vlees en beenderen, met de belofte erbij, dat ze eeuwig meerdere heerlijkheid zullen ontvangen, als ze in hun tweede staat gehoorzaam leven. Wat wordt in het leven hier dan gevraagd? Heel eenvoudig: dat zij zullen leven naar de wetten en verordeningen van God. Dat zijn geloof, bekering, heilige doop (volwassendoop) en handoplegging voor het ontvangen van de Heilige Geest. En verder: een dagelijks leven naar de geboden van God, tegenover God en de naaste. God heeft de aarde volgens de Mormonen geschapen om Zijn kinderen (de mens als geest dus) een proeftijd te doen ondergaan, zodat zij door die proeftijd, als ze weer terug zijn bij God in een hogere staat zullen voortleven. Het leven hier op aarde in een sterfelijk lichaam van vlees en beenderen, is dus eigenlijk alleen maar een stapje verder op onze lange, eeuwige levenswandel. Hier op aarde hebben wij de gelegenheid om ervaring op te doen, ons te verbeteren, ons te bekeren en vooruitgang te maken. En naar aanleiding van wat wij hier op aarde geloven en doen, zullen we in het hiernamaals loon ontvangen, vooruitgang maken. Als je dit hele proces goed bekijkt, en daarnaast het mormoonse gezegde:”God was eens wat wij nu zijn, en wij zullen eens zijn wat hij nu is” ziet, dan is het zelfs de vraag of het mormoonse denken niet veel verder gaat. De Mormonen beweren dat de hele natuur, zowel op aarde als in de hemel, werkt via vooruitgang en ontwikkeling, en dat ook God zelf een wezen in ontwikkeling is. Gods volmaaktheid bezit de mogelijkheid om eeuwig vooruitgang te maken, zodat we kunnen spreken van een God-in –wording, een God die zich steeds meer ontwikkelt. Ook de mens zal uiteindelijk God worden, al kan het wel eeuwigheden duren voor hij de status van een God bereikt. Zonde en genade
De Mormonen hebben een hele andere kijk op de zondeval dan de Christenen. Bij hen is de zondeval een noodzakelijke schakel in het plan van God met de mensheid. De mens moet volgens Gods plan ook kennis ontvangen van goed en kwaad en sterfelijkheid ontvangen om sterfelijke mensen te kunnen voortbrengen. Dat gebeurt tijdens hun leven op aarde. Die zondeval is nodig! Zo zei Eva in ‘De Parel van Grote waarde’ na de zondeval verheugd:”Ware het niet, dat wij overtreden hadden, dan zouden wij nimmer zaad (nakomelingen) hebben gehad en nimmer het goed en het kwaad en de vreugde van onze verlossing hebben gekend.” En Adam profeteerde na de zondeval:”Geprezen zij de Naam van God, want wegens mijn overtreding zijn mijn ogen geopend en in dit leven zal ik vreugde hebben.” Zo is de zonde geen zonde tegen God, maar iets wat opgenomen is in het plan van God van de eeuwige ontwikkeling en vooruitgang van Zijn kinderen. Het Mormonisme zegt zelfs:”Door de zondeval van Adam en Eva is het mogelijk geworden, dat de mens een nageslacht kon krijgen; Adam viel, opdat de mensen mochten zijn en de mensen zijn, opdat zij vreugde mogen hebben.” En in artikel 2 van de mormoonse Geloofsbelijdenis staat:”Wij geloven, dat de mens zal worden bestraft voor zijn eigen zonden en niet wegens Adams overtreding.” De Mormonen zien niet zo sterk de ernst en de diepte in van onze zonden en onze verlorenheid voor God in. Hoe zit dat dan met de genade? Christus is wel de Middelaar, zegt het Mormonisme, Hij is onze Verlosser en Heiland; zonder Hem is er geen zaligheid mogelijk. Maar daar komt onmiddellijk bij, dat wij alleen tot Hem kunnen komen in gehoorzaamheid aan de wetten die Hij heeft voorgeschreven. Artikel 3 zegt namelijk:”Wij geloven, dat dank zij de verzoening van Christus alle mensen door gehoorzaamheid aan de wetten en verordeningen van het evangelie zalig kunnen worden.” Genade is de barmhartige liefde van God voor Zijn kinderen, dat Hij het plan der zaligheid heeft ingesteld zodat zij kracht zouden krijgen om vooruitgang te maken en meer gelijk aan hem te worden. Zaligheid door genade houdt in: zaligheid door de genade (het barmhartige plan dat God heeft ingesteld) samen met de gehoorzaamheid aan de wetten en verordeningen van het evangelie. Dan is het nog wel de vraag of je dit nog genade kunt noemen. Een genade waarbij de mens nog wat moet doen is erg duur. Polygamie Er is een tijd geweest, dat men bij het woord mormoon onmiddellijk dacht aan polygamie (=veelwijverij). Inderdaad kwam polygamie veel voor onder de mormonen. Men schat bijvoorbeeld dat Joseph Smith ruim 70 vrouwen heeft gehad. Zijn opvolger Brigham Young noemde polygamie een van de beste leringen, die ooit aan een volk gegeven werden. Hij had 28 vrouwen van wie er bij zijn dood nog 17 in leven waren en 56 kinderen. Ook verschillende presidenten van de mormonen-kerk hebben het als een centraal leerstuk verkondigd. Emma, de eerste vrouw van Smith, verzette zich hevig tegen de polygamie. Hij verdedigde zich tegen haar doordat God in een bijzondere openbaring tegen hem zei: "Laat Mijn dienstmaagd Emma Smith allen ontvangen, die aan Mijn dienstknecht Joseph gegeven zijn en die in Mijn ogendeugdzaam en rein zijn, en indien zij zich niet aan dit gebod wil onderwerpen zal zij worden verdelgd." Emma heeft zich nooit helemaal bij de situatie neergelegd. Eigenlijk gingen de mormonen dwars tegen de wet in. In het grote gouden boek stond letterlijk: "Er zal niemand onder u zijn of hij zal slechts één vrouw hebben en geen bijwijven." En verderop werd gezegd dat God er een afschuw van heeft en dat het een gruwel is in Zijn ogen als men meer vrouwen heeft. Polygamie was dus streng verboden. Toen Smith in 1843 verkondigde dat het juist goed was, had hij daar een reden voor. Volgens hem kan een vrouw niet zalig worden zonder de man. Ongetrouwde vrouwen kunnen dus niet in de hemel komen. Wat is er dus beter dan zoveel mogelijk vrouwen te trouwen om zodoende zoveel mogelijk vrouwen zalig te maken? Een ander goed argument was dat de vele goden ook vele vrouwen hadden. Bovendien had Jezus ook veel vrouwen getrouwd volgens Smith, zoals Martha en Maria en anderen. Alleen mannen van zeer hoog gehalte zoals hijzelf, mochten trouwen in het meervoud, zodat de kinderen lichamelijk en geestelijk superieur zouden worden. In Amerika kwam er in 1882 een wet tegen polygamie. In 1887 pas werd deze wet streng opgevat. Veel leiders van de mormonen werden toen gevangen gezet. De nieuwe leider Wilford Woodreff moest in 1890 noodgedwongen de volgende verklaring afleggen: "Nu verklaar ik openlijk dat het mijn raad is aan de Heiligen der Laatste Dagen, om geen huwelijk aan te gaan dat door de wetten van het land verboden is". In 1896 werd de staat Utah opgenomen in de Verenigde Staten, en het werd één van de welvarendste staten van Amerika. Men schakelde netjes over op een voorbeeldig gezinsleven en de moraal werd zelfs zo streng, dat bijvoorbeeld geslachtsgemeenschap voor het huwelijk beschouwd wordt als de grootste zonde na moord. Toch kun je niet zeggen dat de polygamie voorgoed voorbij was. Nog steeds kon een vrouw alleen zalig worden als ze een man heeft. Dit is een probleem als er een vrouwenoverschot is. Interview Terwijl we bezig waren met ons werkstuk over de mormonen kwamen we een interview tegen met een lid van ‘De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der laatste dagen’. Het is een interview met mevrouw Den Hollander (51), volgens haar visitekaartje is zij verantwoordelijk voor de ‘public affairs’ van de kerk. Wat voor toevoeging heeft het Boek van Mormon? “Dat is een tweede getuige van Jezus Christus. De boodschap van het Evangelie is een universele boodschap. Waarom zou die alleen aan een clubje mensen rond Jeruzalem bekend zijn gemaakt? Ik geloof dat God ook dingen heeft geopenbaard aan de vroegere bewoners van Amerika.” Dus aan de ene kant zeggen jullie: de Bijbel is het Woord van God, maar ook niet helemaal. “Nee, de Bijbel is het Woord van God.”
Maar het is niet af. “Het Boek van Mormon is ook het Woord van God. En de Leer en de Verbonden, is ook het Woord van God.” Dus er zijn een heleboel woorden van God? “Ja. God spreekt nog steeds. En als mensen de opdracht krijgen dat op te schrijven, dan noem je dat geschrift dus het Woord van God.” In het Boek van Mormon staat een tekst in 2 Nephi 5 die erg discriminerend is naar donkere mensen. Er staat namelijk: “En wegens hun ongerechtigheid deed Hij de vloek op zich komen en wel een zware vloek. Want ziet, zij hadden hun hart tegen hem verstikt, zodat dit gelijk een keisteen was geworden; daarom, waar zij blank en zeer schoon waren, liet de Here God een donkere huid op hen komen, zodat zij niet aantrekkelijk zouden zijn voor mijn volk, ook de nakomelingen zullen gebukt gaan onder de vloek.” Daar zeg je nogal wat mee, niet? “Ik zeg dat niet, maar inderdaad – het is gezegd. Ook in het Oude Testament wordt er soms een teken gesteld zodat mensen worden onderscheiden van de ander. Waar u het nu over hebt, zijn de voorouders van de Indianen. Zij werden onderscheiden van de blanke bewoners uit Amerika in die tijd. Maar daar wordt niet mee gezegd dat ze verkeerd zijn of zo, er was alleen een zichtbaar onderscheid tussen de Lamanieten en de Nephieten.” Hier staat anders wel dat het een vloék is van God. “Dat is een gevolg van hun keuze geweest. Ze hadden namelijk gekozen om de profeet niet te volgen. Maar wat is uw vraag precies?”
Ik vind het een beetje ongelukkig dat dat er staat. Een goede vriendin van een ex-lid mocht namelijk geen lid worden van ‘De Kerk van Jezus Christus’ omdat ze donker was, dat vertelde de ouderling haar. “Dat is absoluut onjuist. Want er is nooit een moment in de geschiedenis geweest dat bepaalde bevolkingsgroepen werden uitgesloten van het lidmaatschap. Het is wel zo dat er in een bepaalde periode afstammelingen van Afrikaanse negers niet het priesterschap konden krijgen. Maar in 1978 is er een openbaring gekomen dat nu de tijd aangebroken is dat het priesterschap- dus het gezag om te handelen in Gods naam – voor alle waardige mannen beschikbaar is.” Ik vind het wel heel toevallig dat er pas in 1978 een ‘openbaring’ kwam, toen ook even daarvoor de maatschappelijke tendens richting kleurlingen veranderd was. Dan denk ik: was dat een openbaring, of was dat politiek gezien ook wel handig? “Ik geloof dat het een openbaring was, want als het politiek handig was, dan was het al veel eerder gebeurd.” Maar het staat er nog wel steeds, in het boek van Mormon. “Ja, maar dat heb ik niet opgeschreven. In die tijd is dat zo gezegd.” Maar wat vindt u dan van deze tekst? “Daar vind ik niets van, dat doet er ook niet toe wat ik er van vind.” Dat ben ik niet met u eens. Als iemand tegen mij zegt: In jouw Bijbel staat dat er ooit een vloek is gekomen op zwarte mensen, dan zou ik dat niet fijn vinden. “Nee, maar die vloek is dat ze een andere huidskleur krijgen en er staat bij waarom. Zodat ze herkenbaar zouden worden, dat heeft u net voorgelezen. Blijkbaar was dat nodig.” Nee, dat staat er niet. Er staat niet dat ze door die donkere kleur herkend zouden worden, maar dat ze niet aantrekkelijk zouden zijn. Dat vind ik heel wat erger en ook een vorm van discriminatie. “Ja, dat had een bepaalde functie, maar dat wil niet zeggen dat die mensen minder waard waren, maar dat er geen vermenging plaatsvond tussen die twee bevolkingsgroepen.
Maar dat vind ik dan kwalijk: dat er onderscheid wordt gemaakt tussen mensen. “Maar dat is nu net zo: sommige mensen leven volgens bepaalde principes, anderen niet. Iedereen mag toch vrij kiezen?” Dat wel, maar ik vind het niet goed dat iemand zegt – ook al is het dan een openbaring - : Het ene ras is “blank en schoon” en het andere is “donker en niet aantrekkelijk”. Dat is niet handig, dat kunnen jullie beter schrappen. “Dat mag u denken, maar ik heb het niet opgeschreven en ik ben ook niet bij machte om het te schrappen. Waarom mogen er in jullie tempels alleen ‘waardige’ leden komen? “Als je wordt onderwezen over het doel van het leven en een verbond sluit om Christus nog beter te dienen en je naaste, dan moet je eerst aan bepaalde eisen hebben voldaan. Want je gaat nog een stapje verder in wat je beloofd te doen.” Wat moet je uiteindelijk doen om behouden te worden? “Nou, wat er in het Nieuwe Testament staat: je moet worden gedoopt. En daarna moet je standvastig blijven in het naleven van je doopverbond.” Ook vonden we een stukje over een ex-lid van de kerk, mevrouw Camacho. Mevrouw Camacho is geboren in Zuid-Amerika en woont nu in Nederland. Toen ze een goede kerk zocht voor een aantal mensen die ze maatschappelijk geholpen had, kwam ze in contact met enkele zendelingen van ‘De Kerk van Jezus Christus van de heiligen der laatste dagen’. “Ik dacht: Dit is wat ik zoek! Ik vond daar gezelligheid, vriendelijkheid en een christelijke sfeer.” Ze besloot om voortaan zelf ook naar deze kerk te gaan. Er was alleen één probleem: ze kon het Boek van Mormon niet accepteren, omdat ze ontdekte dat de inhoud niet klopt met de geschiedenis en met de Bijbel. Maar er was nog wat gebeurd: Een zendeling had een opmerking gemaakt tegen een vriendin van mevrouw Camacho: haar donkere huidskleur was symbool van de vloek van God over donkere mensen. Hij had dat gebaseerd op een gedeelte uit het Boek van Mormon, wat tenslotte volgens hem het geïnspireerde woord van God is. “Er wordt sowieso veel gediscrimineerd in de gemeente waar ik zat. Donkere en blanke mensen zaten apart van elkaar. Ook mocht ik niet bidden voor bepaalde mensen, dat moest de priester doen.” Naast de normale kerkgang, is mevrouw Camacho in totaal drie keer in een tempel geweest. “Ik vond dat vooral de eerste keer heel bijzonder. Je moet namelijk weten dat je niet zo maar in een tempel mag komen. Oh nee! Je mag de tempel alleen betreden als je alle geboden bewaart en ‘waardig’ bent.” “Je komt dan zo’n tempel binnen en dan betreed je prachtige ruimtes die tot in alle perfectie af zijn. Het is daar binnen zó mooi, zó schoon, zó af, zó vredig en zó stil, want je mag in de tempel niet met elkaar praten, je mag slechts fluisteren.” Voordat mevrouw Camacho de tempel echt binnen mocht gaan, moest ze eerst speciale onderkleding aan en een wit gewaad. “Dat is heilig ondergoed, dat je alleen in de verschillende Mormonentempels in setjes kunt kopen. Je moet daar ook een gelofte afleggen, dat je altijd dat heilige ondergoed draagt, dat een teken van heiligheid is, maar ook je lichaam zal beschermen tegen het kwaad.” Uit verschillende bronnen is gebleken dat er op de geheiligde onderkleding tekens van vrijmetselarij staan: een passer en een winkelhaak. Mevrouw Camacho bevestigt dat. Overigens komen bepaalde zaken van de mormonen ook overeen met die van de vrijmetselarij: de goede werken die je steeds verder bij het goddelijke brengen, de zware beloften die ieder lid moet afleggen, bijvoorbeeld dat leden de kerk met hun leven moeten verdedigen. In totaal is mevrouw Camacho drie keer in de tempel geweest. “Toen dacht ik: dit is niet van God. Dit gaat allemaal om menselijke posities, machten, rangen en standen. Het is allemaal bedrog. Wij moeten zóveel doen voor mensen, zoveel rituelen, beloften en werken om de zaligheid te verdienen. Waar blijft het offer van Christus dan?” Ze schudt haar hoofd, als teken dat ze het allemaal niet meer begrijpt. “De leden van ‘De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen’ zijn zo druk bezig om te doen wat de kerk zegt, dat ze vergeten om zichzelf te bouwen. Ze zijn niet zichzelf.” “Maar als je écht christen wil zijn, dan moet je Hém volgen en niét in de eerste plaats een kerk, stroming of menselijke regels of geboden. Het volgen van Jezus is geen kwestie van dopen of kerk, maar slechts enkel kijken: Wie was Hij?” Onze mening Onze mening over de Mormonen is tijdens het maken van het werkstuk bestwel veranderd. Toen we begonnen met oriënteren voor het werkstuk, wisten we eigenlijk nog maar heel weinig van de Mormonen. Dan lees je ergens dat Mormonen in hun brochures schrijven: “ Er lijkt tussen ons en de andere christelijke genootschappen niet veel verschil te bestaan; we houden ons met grote liefde aan de leringen uit de Bijbel”. Nou, dat is zo gek nog niet, denk je dan. Maar als je dan nog wat verder leest en je verdiept je nog wat meer in het Mormonisme dan ontdek je dat niets is wat het lijkt. Het Mormonisme staat tussen verschillende andere sekten in een boek, dus zal het niet gewoon een zijtak van het christendom zijn. Hoe meer we over het Mormonisme lazen, hoe merkwaardiger we het gingen vinden, af en toe moesten we gewoon lachen om dingen die bijvoorbeeld in het Boek van Mormon stonden (niet zo netjes misschien, maar het was soms gewoon echt lachwekkend dat mensen zoiets kunnen geloven). Wij vinden, dat er zulke wezenlijke verschillen bestaan tussen het ‘gewone’ christendom en ‘De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen’ dat deze stroming niet onder het christendom gerekend moet worden, maar onder sekten. Zomaar een greep uit de verschillen: - In het christendom kennen wij maar 1 woord van God, de Bijbel. De Mormonen hebben meerdere heilige geschriften. - De Mormonen aanbidden eigenlijk een hele andere God dan de christenen. Zij aanbidden een God van vlees en beenderen, waaraan een mens gelijk kan worden. - Zij zeggen dat Christus na Zijn opstanding ook in Amerika verschenen is. - De manier waarop tegen de zondeval, zonde en genade wordt aangekeken. Wij vonden ook vier punten, die als ze kloppen aantonen dat een groep een sekte is, dat waren de volgende punten: 1. Een leider met een zeer sterke uitstraling en persoonlijkheid (charisma). Soms gaat de aandacht en de verering zover dat een ongezonde persoonsverheerlijking ontstaat. 2. Ze denken dat zij alleen de waarheid bezitten en dat iedereen die anders doet of denkt een gevaar is. 3. De leden zijn bereid om hun oude manier van leven helemaal op te geven. 4. De leden zijn verplicht om geld (salaris/ zakgeld/ uitkering) en/ of werk te leveren aan de groep. De Mormonen voldoen heel aardig aan deze punten: * Ze hebben een leider: president Gordon B. Hinkley. Ook Joseph Smith is erg belangrijk voor hen, ook al is hij dan niet meer op aarde. * Zo zeggen de Mormonen bijvoorbeeld dat de christelijke kerk 1900 jaar gedwaald heeft. Pas na Gods openbaring aan Joseph Smith is Zijn kerk volledig geworden. * De mensen moeten hun oude leven opgeven, anders mogen ze ook niet in de tempels komen. Ook gaat bijna elke trouw-meelevende mormoonse jongen of meisje voor de kerk wat men noemt ‘op zending’. Ze trekken dat voor twee jaar de wereld in om in de zending te dienen. Het geld hebben ze zelf verdiend en gespaard. Ook moeten alle leden van de kerk (ook de jongeren) 10% van hun inkomen of zakgeld betalen. En op iedere eerste zondag van de maand moet ieder lid twee maaltijden overslaan, het geld daarvan wordt ook afgestaan aan de gemeente. Het was best interessant om ons eens te verdiepen in de mormonen, maar al met al blijkt dus al wel dat wij ons niet bij de ideeën en overtuigingen van de mormonen aan kunnen en willen sluiten. Dit lijkt ons een mooi eind voor het werkstuk.
Samenvatting Mormonen Mormonen is een naam die deze groep tegen haar zin draagt. De officiële naam is: Church of Jesus Christ of the Latter-day Saints, ofwel “De Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen’. Deze naam vinden ze beter, omdat ze zich door deze naam sterker als christelijke kerk doen kennen, hoewel ze volgens velen een sekte zijn. Aantal leden wereldwijd Dat zijn er ongeveer elf miljoen, waarvan de helft in de VS. In Nederland zijn ruim 7000 leden. Aantal zendelingen wereldwijd Ongeveer 60.000, allemaal full-time en op eigen kosten. Hoofdkantoor Staat in Salt Lake City in de Verenigde Staten. President van de kerk Gordon B. Hinkley Stichter Joseph Smith (1805-1844). Hij kreeg volgens de mormonen in 1823 bezoek van een engel: Moroni. Moroni vertelde dat er beschreven gouden platen lagen bij een heuvel. ‘Met Gods hulp’ werden die platen in 1827 vertaald door Joseph Smith en dat werd het Boek van Mormon, het verhaal van de eerste bewoners van Amerika. De eerste kerk Die werd gesticht op 6 april 1830.
Bronnen voor geloof - De Bijbel, ‘in zoverre het nauwkeurig vertaald is’ - Het Boek van Mormon, dat volgens de gemeenschap goddelijk geïnspireerd is - De Leer en de verbonden en de Parel van Grote Waarde. Bronvermelding - Ds. H. Veldhuizen, ‘Sekten en stromingen’. Kampen 1980. - Sipke van der Land, ‘Wat bezielt ze?’. Kampen. - Wegwijzer (Godsdienstboek 4mavo) - Ronald Koops, ‘Salt Lake Sekte’. In: Visie (week 7 2002). - http://www.kerkvanjezuschristus.nl