Euthanasie

2. Het Christendom
Binnen de christelijke kerken is de zelfgekozen dood vaak nog een onderwerp van hevige tegenstellingen. De protestantse kerken in Nederland hebben in de jaren zeventig en tachtig een steeds toleranter standpunt ingenomen. Het officiële standpunt van de Katholieke kerk is nog steeds zeer afwijzend, maar binnen de katholieke geloofsgemeenschap komt de discussie op gang. Het debat is geopend en dat houdt niet meer op, ook al heeft de paus gezegd dat dit debat beter niet plaats kan vinden. Volgens het officiële standpunt van de kerk is het wel toegestaan om een zinloze medische behandeling te staken. Ook is het toegestaan om in de stervensfase maximale pijnbestrijding en behandeling van klachten als benauwdheid toe te passen, ook al zou dat de dood verhaasten. Het gaat daarbij om de bedoeling van de arts; het toedienen van dezelfde middelen (bijvoorbeeld morfine) met de bedoeling het leven te beëindigen wordt nog steeds afgewezen door de kerkelijke autoriteiten. Er wordt ook over normvervaging gesproken binnen de kerkelijke debatten. Sommige vinden dat je met het toestaan van euthanasie afglijdt naar allerlei ongewenste zaken. Een verkenning van de argumenten voor en tegen euthanasie vanuit het christendom. Vanuit het christendom is een aantal argumenten aan te voeren tegen het inwilligen van een verzoek om euthanasie. Het simpelste argument is natuurlijk het verwijzen naar het zesde van de Tien Geboden, dat dan vertaald wordt als 'Gij zult niet doden'. Nauw hieraan verwant is de stelling dat het leven heilig is, van God gegeven en dus altijd beschermwaardig. Volgens anderen is het verkeerd om in te grijpen in het natuurlijke proces van sterven. En tenslotte zijn er christenen die menen dat het lijden niet verkort mag worden, omdat Jezus immers ook niet wegliep voor het lijden aan het kruis. Het lijden van Christus staat immers centraal in het geloof van zowel katholieken als protestanten. Hoewel deze argumenten overtuigend kunnen klinken, zijn er natuurlijk ook christenen die over goede tegenargumenten beschikken, zoals de hervormde predikant mevrouw L.W. van Reijendam-Beek. Voor van Reijendam begon de betrokkenheid van de problematiek van de zelfgekozen dood in de jaren zeventig, toen deze discussie in de Nederlandse kerken voor het eerst in alle volle hevigheid losbarste. Voor haar kwam deze discussie heel dicht bij haar eigen ervaringen. Als moeder van een zeer ernstig gehandicapt kind dat na zeven maanden van hevig lijden overleed, kende zij van binnenuit de gevoelens van wanhoop en worsteling die een gelovig mens kan doormaken in een dergelijke situatie. Het gaf haar de kracht om door de argumenten van andere theologen (theologie= leer van de bijbel) heen te kijken, op zoek naar een menselijker standpunt over euthanasie. "Ik geloof niet dat de bijbel euthanasie onder alle omstandigheden verbiedt. Als je kijkt naar de Hebreeuwse tekst van de Tien Geboden dan staat er bij het zesde gebod een bijzonder teken, dat haast nergens anders in de Hebreeuwse tekst voorkomt. Het is een pauzeteken na het woordje 'niet'. Er staat dus: 'Niet …zult ge doodslaan'. Dat pauzeteken geeft de lezer de ruimte om te denken. Overigens verwijst het werkwoord 'doodslaan' dat er staat, vrijwel uitsluitend naar 'moorden'. Het is een zeldzaam woord dat elders voorkomt in het verband met bloedwraak, het is het doden vanuit haat. Je kunt het zesde gebod dus niet simpelweg lezen als een verbod op het doden uit mededogen, zoals dat het geval is bij euthanasie." Een ander argument is dat als we na de dood ons leven moeten verantwoorden tegenover God, dan moeten we het net zo goed verantwoorden dat we niet de moed hebben gehad om een ander uit zijn lijden bij te staan. Ook heeft de kerk door de eeuwen heen de doodstraf geaccepteerd en zegende men wapens en oorlogen. Dit kan je toch niet echt liefde voor het leven noemen. Een ander argument is dat als het leven van God gegeven is, dat dan toch juist ook betekent dat je het terug mag geven als je er niets meer van maken kan. Volgens mij is het de bedoeling dat je leeft en sterft in jouw geest, in jouw relatie met God. Dat is een persoonlijke band, waar niemand anders tussen mag staan. Een ander argument voor euthanasie in het christendom is dat 'de natuur' in het christendom zeker niet gelijk staat aan het goddelijke. In de natuur gebeurt heel veel dat zo mooi niet is. De ziekten die ons treffen komen voort uit de natuur, maar dat betekent niet dat zij van God komen. Voor velen is God veeleer een bondgenoot in de strijd tegen bepaalde aspecten van de natuur. Daarom zien velen ook niet in waarom je zou wachten op een natuurlijke dood. Tenslotte spreekt de kerk van normvervaging. Maar ik vind het net zo goed normvervaging als je niet meer ergens voor durft te staan. De schrik zit er bij artsen en andere medische hulpverleners in ieder geval goed in. En natuurlijk, we vragen ons af: waar ligt de grens? Maar het leven is nu eenmaal met een bepaalde vorm van onzekerheid. Daar is moed voor nodig en die ontbreekt vaak. Dat is normvervaging, als je niet meer de moed hebt om voor een ander in te staan. 6. De islam
De islam is de snelst groeiende religie in ons land. Hoewel er grote onderlinge verschillen zijn, hebben moslims ook veel met elkaar gemeen. De overgrote meerderheid van hen is van allochtone origine. Het is voor hen niet gemakkelijk om een eigen weg te vinden in de geseculariseerde Nederlandse samenleving. Dat geldt ook op het gebied van de medische ethiek. Het liberale Nederlandse beleid rond euthanasie roept bij veel moslims onbegrip op. Ten dele komt dat doordat de boodschap van de islam moeilijk te verenigen is met een vrijwillige keuze voor de dood. Daarnaast is er soms ook sprake van een kennisachterstand. Imams (hoofd van een moskee) in Nederland zijn vaak onbekend met de moderne opvattingen van moslimgeleerden over medische ethiek. In de afgelopen jaren heeft er een uitgebreide discussie plaatsgevonden over medische ethiek in de wereld van de islam. Moslimgeleerden zijn onder meer in Koeweit en Indonesië bijeengekomen om de consensus te bereiken over de moeilijke vragen waarmee de moderne medische technologie hen confronteert. Binnen de islam bestaat geen centraal leergedrag, zoals in de katholieke kerk, en ook geen groep die bepaalt wat wel en wat niet 'des islams' is, zoals de synode van de protestantse kerken. Er zijn grote verschillen tussen de diverse stromingen, zodat er eigenlijk geen sprake is van 'het' standpunt van 'de' islam. In de moslim medisch-ethische discussie wordt erkend dat de medische technologie zijn keerzijde kan hebben. Patiënten worden soms kunstmatig 'in leven' gehouden, terwijl er geen uitzicht is op herstel. Het staken van zulk 'zinloos medisch handelen' wordt door veel moslim-ethici gerechtvaardigd genoemd. "Het is het proces van het leven dat de arts tracht in stand te houden en niet het proces van het sterven." Het staken van een medische levensverlengende behandeling is dus niet altijd verboden. Toch is dat nog niet zo eenvoudig. Vanuit religieus aspect is het immers altijd denkbaar dat God alsnog ingrijpt en het leven herstelt. Een voorbeeld van een moslimpatiënt in Londen die jaren in coma had gelegen: Omdat er geen familieleden beschikbaar waren, werd aan de ambassadeur de vraag voorgelegd of men de behandeling mocht stoppen. De ambassadeur reageerde afwijzend omdat hij als moslim geen verantwoordelijkheid kon dragen voor de dood van een ander. Tot verbazing van zijn artsen is deze man alsnog uit zijn 'onomkeerbare' coma ontwaakt- precies het soort wonder dat een gelovig mens doet twijfelen aan de zekerheden van de medische wetenschap. Het is waarschijnlijk dat een streng orthodoxe moslim ook bij langdurig coma niet zal toestaan dat de behandeling gestaakt wordt. Meer liberaal denkende moslims zullen bereid zijn om na enige tijd de kunstmatige levensverlenging stop te zetten en de patiënt de gelegenheid bieden, te sterven. Er groeit nu binnen de islam een generatie op die het aandurft om religieuze geboden te relativeren. Ook de 'rekkelijken' binnen de islam zullen echter niet akkoord gaan met een medische ethiek waarin het recht op euthanasie omschreven staat. De Islamic Code of Medical Ethics stelt op verschillende plaatsen expliciet dat 'een arts geen leven zal wegnemen, zelfs niet indien hij gedreven wordt door mededogen'. Men baseert zich daarbij op de vijfde soera van de koran: "…voor wie ook een mens doodt, behalve wegens het doden van anderen of het verspreiden van corruptie op aarde, is het alsof hij de hele mensheid heeft gedood en als iemand één leven redt, is het alsof hij aan gehele mensheid het leven heeft geschonken"(5:32). De koran geeft een basisregel die men kan gebruiken in situaties die duidelijk het normale overstijgt: "Degene die zich in een noodsituatie bevindt, zal geen zonde begaan bij het toepassen van wat niet is toegestaan" (2:173). Op een dergelijk principe van 'nood breekt wet' kan men echter nooit een medisch-ethische regel baseren. Elke soera in de koran begint met 'In naam van God, de Genadevolle, de Barmhartige'. Genade en barmhartigheid, dat zijn de kenmerken van Allah die elke keer terugkomen. Dus als een moslim euthanasie pleegt omdat hij bijvoorbeeld uitzichtloos lijdt, zal Allah genadig zijn, als je in de koran gelooft tenminste… 5. Het boeddhisme

Het boeddhisme is een religie zonder persoonlijke God, met een traditie waarin de eigen innerlijke houding belangrijker is dan het volgen van geschreven wetten. Over euthanasie is bestaat dus ook geen officieel standpunt, maar volgens de nonnen in de Chinees boeddhistische tempel in Amsterdam is er geen reden om euthanasie af te keuren. Het individu is zelf verantwoordelijk voor zijn daden en voor de gevolgen in dit leven en de volgende levens. Het boeddhisme is met name in Azië een belangrijke religie. Vanuit India is de leer van de Boeddha verspreid naar Tibet, China, Indochina en Japan. In de loop van die verspreiding zijn er ook verschillende stromingen ontstaan, die er in verschillende mate wetten en regels op na houden. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog ontstond er op Taiwan een nieuwe beweging binnen het Chinese boeddhisme, die meer nadruk legde op de humanistische kant van de religie. Men zocht weer meer aansluiting bij het volk. Daarin is vooral belangrijk dat je door te leven vanuit de juiste innerlijke houding en volgens de juiste wetten, een vreedzame maatschappij kan worden bereikt. "Wat er precies na de dood gebeurt, weet niemand zeker. Gelukkig leven op aarde is veel belangrijker dan een of andere gouden belofte in het verschiet". Volgens de heer Man is ongeveer de helft van de in Nederland woonachtigen Chinezen boeddhist. Het totale aantal boeddhisten is groter, omdat er ook autochtone Nederlanders zijn die zich tot deze religie aangetrokken voelen. Om hoeveel mensen het precies gaat, is moeilijk te achterhalen, maar het aantal boeddhisten in Nederland wordt geschat op zo'n 30.000. Respect voor het leven is een belangrijk onderwerp binnen het boeddhisme. Dat gaat echt heel ver. Het is zelf verkeerd om insecten te doden of om papier te verspillen, zodat er een boom extra moet worden gekapt. Maar boeddhisten geloven ook dat elk persoon zelf verantwoordelijk is voor zijn of haar daden. "Als iemand die ongeneeslijk ziek is en veel pijn lijdt, besluit om zijn leven te laten beëindigen, dan is het niet aan ons om dat te verbieden of om van schande te spreken. Bij begrafenisrituelen zullen wij net zo goed als altijd proberen om de ziel van de overledene te leiden in de goede richting en zijn pijn en schuld te verzachten", aldus de heer F. Man, die betrokken is bij de Buddha Light International Organisation, de 'supportersvereniging' van de Chinees boeddhistische tempel in Amsterdam en elders ter wereld. De leer van het boeddhisme verschilt tussen de diverse stromingen. Ook de bijbehorende ethiek is zeker niet voor alle boeddhisten hetzelfde. In het algemeen kan echter gesteld worden dat het boeddhisme verlossing zoekt van het lijden. Volgens het boeddhisme zijn de drie belangrijkste bronnen van leed: woede, hebzucht en onwetendheid (oftewel het negeren van de kennis en wijsheid die men in zich heeft). De stichter van van het boeddhisme was een prins die door zijn ouders vrij van alle leed en pijn werd opgevoed. Toen hij voor het eerst in aanraking kwam met een zieke, oude man en een overledene, raakten deze ervaringen hem zo dat hij op zoek ging naar een oplossing. Hij volgde een zeer streng ascetisch (zich onthoudend van weelde en genot) leven. Verlichting vond hij echter pas toen hij de 'weg van het midden' vond, tussen de uitersten in van de beschermende luxe aan het hof en de zelfkwelling van de ascetische hindoes. De dikke buik die de meeste beelden van de Boeddha kenmerkt is onder andere een symbool van het opgeven van het vasten en de zelfkwellingen die hem verder niets hadden gebracht. De gedachten van een boeddhist over euthanasie zijn tegen deze achtergrond wellicht beter te begrijpen. Ziekte en pijn horen bij dit leven, maar het is absoluut niet nodig om elke vorm van pijn en lijden te aanvaarden. Zelfkwelling bracht de Boeddha immers ook geen heil. De achtergrondgedachte van het mededogen maakt dat een boeddhist niet snel een ander zal veroordelen. Als een ander dit leven beëindigt, kan dit geaccepteerd worden. Of deze keus goed is voor de patiënt, zal hij zelf uit moeten maken. Wel geloven boeddhisten dat alles een reden heeft. Of je leven gemakkelijk of moeilijk is, hangt samen met je eigen ontwikkeling en met je vorige levens. Dat noemen ze de karmische balans. Die kun je verglijken met een bankrekening; je kunt door het leven dat je geleid in de plus of in de min staan. Het kan zijn dat het lijden dat je doormaakt in je ziekte nodig is om de balans van je leven te herstellen. Dan is het misschien niet zo verstandig om je leven eerder te beëindigen. Je neemt het negatieve saldo mee naar het volgende leven. Voor een arts die besluit om af te zien van verdere behandeling of om een verzoek om euthanasie te honoreren, is net als de rest van het boeddhisme vooral de innerlijke houding van belang. Het is een grote verantwoordelijkheid die een arts op zich neemt. Hij moet er vanuit zijn vakkennis zeker van zijn dat er geen hoop meer is op herstel. Er is veel wijsheid voor nodig om in zo'n situatie de juiste beslissing te nemen. Een arts neemt zo'n beslissing niet alleen, maar samen met de patiënt en na overleg met andere collega's. Dan kan het uiteindelijk een daad van mededogen zijn om het leven te beëindigen. Voor het staken van een behandeling geldt in principe hetzelfde. Het boeddhisme dwingt een arts niet om het leven tot elke prijs te rekken. Er zijn boeddhisten die zelfs menen dat het verkeerd is om mensen die geen hoop meer hebben in het leven, kunstmatig in leven te houden. De ziel zit dan als het ware 'gevangen' in een lichaam dat geen normale functies meer kan vervullen. 7. Het hindoeïsme
Het hindoeïsme is de oudste van de wereldreligies. Het is een veelkleurige religie die veel ruimte laat voor verschillende belevingen. Ook binnen de hindoestaanse gemeenschap in Nederland bestaan grote verschillen. Dat komt mede tot uiting in de opvattingen over euthanasie. De eeuwenoude vedische (oude gewijde boeken van de hindoes) geschriften waarop het hindoeïsme gebaseerd is, zijn voor verschillende interpretaties vatbaar. Voor de een is euthanasie wel degelijk een optie, anderen vrezen dat men in een volgend leven zo zwaar gestraft wordt dat het lijden er niet door vermindert. De heer S. Biere: "Euthanasie is begrip dat nog niet bestond in de tijd dat de vedische geschriften tot stand kwamen. Ik probeer die oude filosofie te vertalen naar de tijd van nu. Volgens mij blijkt uit die teksten dat het doel van het lichaam is om er iets mee te doen. Als het lichaam dat doel niet meer kan bereiken, als het niet meer kan functioneren, heeft het geen zin meer om verder te leven. Dan is het dus ook toegestaan om het leven te beëindigen". Hij baseert die uitspraak onder meer op het tweede hoofdstuk van het beroemde filosofische geschrift de Bhadgavad Gita, een dialoog tussen (de god) shri Krishna en de edelman Arjuna. Krishna vergelijkt daarin het sterven met het aantrekken van een ander pak: "Versleten kleren worden door het lichaam afgelegd; versleten lichamen worden afgelegd door de inwoner van het lichaam. Nieuwe lichamen worden aangetrokken door de bewoner, als kleren. Er is in de vedische geschriften veel over de dood geschreven. Daaruit blijkt volgens mij dat de dood niet bestaat. Het leven is een cyclus, zoals de natuur in de lente leeft en in het najaar doodgaat, het is een continu proces waarin de dood niet meer is dan een overgangsfase. Als wij aannemen dat de ziel onsterfelijk is en het lichaam uit stof bestaat die in diverse vormen terugkeert, waarom zou je dan een omhulsel dat niet meer functioneert niet mogen verlaten?". De hindoeïstische opvattingen over lichaam en ziel kunnen op verschillende manieren geïnterpreteerd worden als het gaat om de vraag of euthanasie is toegestaan. Er zijn pandits (hindoes godsdienst-en wetgeleerde) die zich verzetten tegen de mogelijkheid om het tijdstip van de eigen dood te bepalen. Volgens hen zou daarmee het karma van dit leven niet voldoende doorleven, waardoor men een extra 'tussenleven' nodig heeft om alsnog het lijden door te maken dat men door euthanasie wil beëindigen. Biere gaat er vanuit dat de balans van karma in iemands leven bepaald wordt door het geheel van dat leven. Hij vindt het in principe gerechtvaardigd om ondraaglijk lijden te beëindigen door euthanasie. Onze levensduur is vaak immers al verlengd door medisch ingrijpen, zodat van een 'natuurlijk' proces van leven en sterven al lang geen sprake meer is. "De medische wetenschap is in staat om ons lichaam vaak nog heel lang gezond te laten functioneren. Dan mogen we ook aan een arts vragen om ons te helpen een lichaam te verlaten dat niet meer functioneert. Het zou hypocriet zijn als je bepaalde dingen van de medische wetenschap aanvaardt en wat je niet uitkomt, verwerpt". 4. Het humanisme
In het humanisme draait alles om het mens-zijn en de medemenselijkheid. De keuzevrijheid van de mens staat hoog in het vaandel, zodat een keuze voor euthanasie niet wordt afgewezen. Wel bepleit het humanisme grote zorgvuldigheid. De wens om te sterven kan immers ook een verklapt verzoek om hulp inhouden
Er bestaat niet zoiets als 'het' humanisme. Het is immers gelijk aan onze levensbeschouwing dat opvattingen en meningen in beweging zijn. De samenleving verandert constant en het humanisme verandert mee, soms in verschillende richtingen. Zoals de naam al duidelijk maakt, draait het in het humanisme om de mens en de medemenselijkheid (humaniteit). De uiteindelijke inspiratiebron wordt niet buiten de mens gezocht, zoals in andere levensbeschouwingen, maar in onszelf. "Eenvoudig gezegd komt het er op neer dat we het met elkaar moeten doen op deze wereld. We dragen verantwoordelijk voor onszelf en voor elkaar, zonder dat wij ons kunnen verschuilen achter grootheden die buiten ons staan", aldus mevrouw J.E. Ringrose, humanistisch raadvrouw werkzaam bij de Dienst Geestelijke Verzorging van het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in Amsterdam, dat specifiek op de behandeling van kanker gericht is en dus veel geconfronteerd wordt met de dood. Andere begrippen die volgens haar een belangrijke plaats innemen in het humanisme zijn redelijkheid, vrijheid en respect voor andersdenkenden. Een begrip dat voor sommige humanisten een bijzondere plaats inneemt is ‘natuurlijkheid’.”De natuur is een geheel, een totaliteit waar wij een deel van uitmaken. De mens is een uitzonderlijk wezen, dat in staat is om te reflecteren op het verleden en plannen te maken voor de toekomst. Wij hebben een enorm vermogen om te overleven in heel uiteenlopende omstandigheden. Tegelijkertijd blijven wij een deel van de natuur, wij hebben de natuur nodig en moeten de natuur in onszelf en om ons heen respecteren”. En het doodgaan is een heel natuurlijk proces… Hoewel het humanisme euthanasie niet afwijst, toont Ringrose reserves als te veel nadruk komt te liggen op de keuzevrijheid van het individu. "Je mag die autonomie niet los zien van andere waarden zoals medemenselijkheid en redelijkheid. Je hebt een verantwoordelijkheid ten opzichte van anderen. Als een ander vraagt om euthanasie, moet allereerst goed onderzocht worden wat die vraag voor die persoon op dat moment betekent. Mensen zijn soms verbaasd dat het niet zo werkt dat je even aan de dokter op de gang vraagt om een spuitje. Gelukkig is dat niet zo. Een verzoek om euthanasie is immers een verzoek aan een ander. De patiënt kiest ervoor om door een arts te worden geholpen bij het overlijden. Hij doet een beroep op de buitenwereld. Dan vind ik dat de buitenwereld toch ook wat tegenwicht geeft. Het is niet een verzoek dat je makkelijk kunt inwilligen". "Er zijn situaties, zoals in de psychiatrie, waarin mensen de dood lijken te verkiezen boven het leven. Iemand zegt dan 'ik wil dood', maar hij bedoelt eigenlijk: 'ik wil op deze manier niet verder leven'. In zo'n situatie is het niet humaan om klakkeloos aan te voldoen aan het verzoek om levensbeëindiging. Ook heb ik het officiële standpunt opgevraagd van het Humanistisch Verbond (HV). Het HV is van oudsher op veel punten een medestander van de Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie (NVVE). Uit een persbericht uit 1996 naar aanleiding van het NVVE-wetsonderwerp blijkt echter ook dat het standpunt van het HV op een aantal essentiële punten verschilt van dat van de NVVE. Zo stelt het HV naast het recht op zelfbeschikking de professionele verantwoordelijkheid van de arts. De arts heeft volgens de humanisten de plicht om na te gaan of het lijden van de patiënt medisch gezien ook werkelijk 'uitzichtloos' is. In de voorstellen van de NVVE ontbreekt dit begrip 'uitzichtloos'; daarin wordt alleen van ondraaglijk lijden gesproken. Het HV schrijft: "of het lijden ondraaglijk is, is inderdaad alleen ter beoordeling van de vrager. Of de hulpvrager zijn situatie terecht als uitzichtloos beoordeelt, is iets wat in het gesprek tussen arts en hulpvrager nader duidelijk moet worden". Als de arts tot de conclusie komt dat er goede alternatieven zijn om het ondraaglijk lijden van de patiënt te verlichten, moet hij het verzoek om euthanasie afwijzen. Hij heeft immers een eigen verantwoordelijkheid. In diezelfde lijn past het dat het HV pleit tegen het uitvoeren van euthanasie door andere hulpverleners. De arts die de dodelijke middelen voorschrijft, blijft in de ogen van de humanisten ook verantwoordelijk voor de toediening ervan. De kern van het verschil tussen NVVE en HV is de inhoud die gegeven wordt aan het begrip 'zelfbeschikking'. Volgens het HV is het in strijd met de werkelijke zelfbeschikking als men iemand ten onrechte zou helpen bij een doodswens die eigenlijk een verborgen andere hulpvraag inhoudt. Immers, aangezien de doodswens en de betekenis die de hulpverlener aan de term 'ondraaglijkheid' hecht in veel gevallen anders is, en vaak de achtergrond van de doodswens ook niet duidelijk is, kan zowel het verlenen van euthanasie als de weigering daartoe een schending van het zelfbeschikkingsrecht van de betrokkene zijn. Door euthanasie zo sterk te koppelen aan het recht op zelfbeschikking maakt de NVVE het ook moeilijk om wetgeving te formuleren voor patiënten die 'wilsonbekwaam' zin. Toch kunnen ook wilsonbekwame patiënten ondraaglijk lijden zonder dat er nog behandelingsmogelijkheden zijn. In die situaties is levensbeëindigend handelen volgens het HV gerechtvaardigd vanuit de medemenselijkheid en de plicht van de arts om ondraaglijk lijden te verhelpen. 3. Het jodendom
Op de vraag of de joodse traditie euthanasie toestaat, luidt het antwoord van de liberaal joodse rabbijn Bar- Ephraïm in eerste instantie kortweg 'nee'. D heiligheid van het leven is voor zowel orthodoxe als voor liberale joden een gegeven waarvan niet afgeweken mag worden. Discussie is het essentiële kenmerk van het levende joodse geloof. De traditie is tot stand gekomen vanuit discussies. De talmoed en andere rabbijnse literatuur waarop de joden zich baseren is een neerslag van de discussies die in het verleden zijn gevoerd over de toepassing van de wet. En dat gaat nog steeds door. Die gerichtheid op discussie maakt dat de joden in principe flexibel met hun traditie om kunnen gaan. Nieuwe ontwikkelingen in de technologie of in de samenleving kunnen zo een plaats krijgen. Niets staat op voorhand vast. Alles mag ter discussie gesteld worden. De discussie over euthanasie mag met alle argumenten uit de traditie gevoerd worden, maar de uitkomst staat toch min of meer vast. Het leven is volgens het jodendom immers van God en dient dus voortgezet te worden, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn. In de wet en de profeten, het gedeelte van de bijbel dat christenen het oude testament plegen te noemen, komt het thema euthanasie nauwelijks aan de orde. Het verbod op het doden van medemensen slaat volgens Bar-Ephraïm niet op euthanasie. Het gaat daar vooral om het vermoorden van een ander, niet om het doden op verzoek. Het standpunt van de joodse gelovigen op het gebied van euthanasie is dus vooral gebaseerd op de traditionele rabbijnse literatuur, die voortkomt uit de wisselwerking van de wet en de dagelijkse praktijk. Er zijn bijvoorbeeld richtlijnen die gelden voor het sterfbed en begrafenis. Daarin staat dat men het proces van overlijden niet mag bespoedigen. Om iemands leven te redden, mag men zelfs alle wetten breken. De rust op sabbat is bijvoorbeeld onder alle omstandigheden heilig, behalve als er sprake is van levensgevaar. Dan mag men alles doen om te zorgen dat iemand blijft leven. Die heiligheid van het leven staat zo centraal, dat er geen sprake kan zijn van euthanasie. De regel dat men het spontane stervensproces niet in de weg mag staan, betekent niet dat men alle medische behandeling in die fase achterwege mag laten. Als de medici het erover eens zijn dat verder handelen geen zin meer heeft, dan is het ook vanuit de joodse traditie toegestaan. Maar Bar-Ephraïm is het er niet mee eens om dan alle behandeling te staken. "Ik vind het bijvoorbeeld onmenselijk om iemand te laten uitsterven door uitdroging". Volgens de joodse traditie is het zeker toegestaan om het lijden van de patiënt weg te nemen. Maximale pijnbestrijding is dus volgens Bar-Ephraïm toegestaan, zelfs als de patiënt daardoor iets vroeger komt te overlijden. Er zijn drie uitzonderingen op de regel dat het leven altijd in stand gehouden dient te worden. Bekend is het verhaal van de groep joodse verzetsstrijders tegen het Romeinse gezag. Op de berg Massada werden zij omsingeld en er was geen enkele hoop meer dat zij aan hun belagers zouden ontkomen. Toen besloten zij de dood te verkiezen. Omdat zelfdoding taboe was, besloten zij elkaar te doden. De hele groep, onder wie vrouwen en kinderen, stierf door de zwaarden van medestrijders. Dit verhaal zou als argument voor euthanasie kunnen worden gebruikt. Ook hier gaat het erom dat een ander (de arts) de dodelijke handeling verricht in een situatie waarin men 'met de rug tegen de muur staat'. Volgens Bar-Ephraïm is het geen argument voor euthanasie, omdat het op heel andere principes berust. De joodse traditie stelt dat men de dood boven het leven moet verkiezen in drie situaties: als het alternatief dat men gedwongen is om een moord te plegen, als men gedwongen wordt tot afgoderij of als men gedwongen wordt tot verboden seksuele handelingen. In de situatie van Massada was zeker voor de vrouwen de derde regel van toepassing, want de kans was groot dat zij verkracht zou worden. Voor het overige ging het om dwang tot afgoderij. De Romeinse keizer eiste van al zijn onderdanen dat zij hem als een god zouden vereren. Dat was voor de strijders op Massada volkomen onaanvaardbaar en voldoende reden om elkaar te doden. Binnen de joodse traditie staat er een strafmaatregel op zelfdoding: de overledene mag geen gewone begrafenis krijgen. Hij of zij wordt begraven op een speciale plek op of buiten het kerkhof. 1. Voorwoord
In onze samenleving zijn veel verschillende religies en levensovertuigingen. Belangrijke ethische beslissingen, zoals euthanasie, worden genomen vanuit een maatschappelijke en levensbeschouwelijke achtergrond. In een samenleving met verschillende culturen en levensovertuigingen is het niet gemakkelijk om een ethische basis te vinden waarover iedereen het eens is. De mensen uit andere culturen binnen onze samenleving dienen op zijn minst goed geïnformeerd te zijn over de Nederlandse regelgeving en ethische opvattingen over euthanasie, want ziekte en dood boezemen immers alle mensen angst in. Euthanasie is een opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, op diens verzoek. Euthanasie volgens de regels vindt plaats in een medische context, met andere woorden: in een vertrouwensrelatie tussen arts en patiënt. Een (mogelijke) kloof tussen de eigen waarden en die van de arts staat deze relatie in de weg. Vooroordelen over het Nederlandse euthanasiebeleid kunnen er zelfs toe leiden dat men gaat vrezen voor onvrijwillige levensbeëindiging. Vanuit sommige religies blijkt het moeilijk te zijn om een open discussie over euthanasie te voeren. Binnen de islam is bijvoorbeeld de laatste jaren veel gewerkt aan gedachtevorming over medische ethiek, maar euthanasie wordt nog altijd strikt afgewezen. Het joodse geloof is vol van discussies, maar het aantal voorstanders onder rabbijnen (joodse godsdienstleraar) en gelovige joden is zeer beperkt. Er zijn stromingen binnen het hindoeïsme die geen moeite hebben met de mogelijkheid van euthanasie, maar er zijn anderen voor wie het nog een onbespreekbaar onderwerp is. Bij zowel moslims als hindoes geldt bovendien een hecht gemeenschapsbesef. De keuze van het individu is daarbij niet weg te denken van zijn of haar relaties met familie en geloofsgenoten. Voor boeddhisten, humanisten en veel protestanten geldt dat zij euthanasie niet op voorhand afwijzen. De paus vindt het zelfs verkeerd om hier maar zelfs over te discussiëren. Ik denk dat het juist wel goed is om er over te discussiëren, omdat je dan andere keuzes beter kan respecteren en je eigen standpunt eventueel kan aanpassen. 8. Mijn eigen mening
Ik ben voor euthanasie, onder andere omdat ik vind dat iedereen zijn eigen keuze moet kunnen maken als daarvoor de mogelijkheid is. Als iemand niet meer wil leven en daar goede redenen voor heeft, vind ik dat je die persoon de vrijheid moet geven om ook daadwerkelijk dood te gaan. Volgens mij hoef je ook niet bang te zijn dat tegen je wil je leven wordt beëindigd, omdat er hele strenge regels voor euthanasie zijn en er ook goed gecontroleerd wordt. Er wordt alleen euthanasie gepleegd als jij daar om gevraagd hebt. Niet als je familie dat wil of een ander, het is je eigen keuze. Sommige mensen zijn ook bang dat men door euthanasie legaal te maken, men in een later stadium een perfect ras wil gaan creëren, dat als een baby net geboren is en het heeft bijvoorbeeld flapoortjes, gelijk wordt gedood. Euthanasie wordt alleen uitgevoerd als er ondraaglijk wordt geleden en de persoon in kwestie moet het zelf willen. In het geval van de baby met flaporen wordt er dus onder geen beding gedood. Geen mens is perfect, dat is toch heel natuurlijk, en bovendien kunnen ze nooit het perfecte ras creëren, dat zullen de meesten toch ook wel snappen. Bij iemand die al hartstikke oud is en alles van het leven nu wel heeft gezien, ziek is en binnenkort dood gaat, als diegene vraagt om euthanasie omdat hij/ zij zo'n pijn heeft, is het natuurlijk makkelijk om te besluiten. Maar bij iemand die al heel lang in coma ligt, of een baby met ernstige aangeboren afwijkingen, of een oude vrouw die dementeert? Dan wordt het een stuk moeilijker om tot een besluit te komen en moet ik er in ieder geval wat langer over na denken. Bij een comapatiënt blijkt dat geen euthanasie mag worden toegepast, omdat euthanasie alleen gebeurt op uitdrukkelijk verzoek van de desbetreffende persoon. Omdat een dergelijk verzoek niet kan worden gedaan door een comapatiënt, kan men dus ook geen euthanasie plegen. Wel levensbeëindigend handelen. Daar ben ik het wel mee eens, want je kan hier eigenlijk niet van euthanasie spreken. Maar als iemand al een paar jaar in coma ligt en de artsen denken dat er waarschijnlijk geen hoop meer is, vind ik dat de familie, in overleg met de artsen, wel kan beslissen om de behandeling te staken. Voor een baby met ernstige afwijkingen geldt eigenlijk hetzelfde. Een pasgeborene kan zo'n verzoek niet doen, maar de omgeving kan wel besluiten om de behandeling te beëindigen als er geen hoop meer is. Want ik vind als er geen hoop meer is en je ligt aan allerlei draadjes en je pijn wordt onderdrukt met allerlei medicijnen, je hele goede redenen hebt om euthanasie te plegen. Voor een dement persoon kan het moeilijk zijn om dit verzoek te uiten. Ik denk dat als zo'n verzoek wordt gedaan, het moeilijk te bepalen is voor omstanders welke waarde zij hieraan moeten hechten. Ik denk dan dat je ook goed moet kijken of die persoon echt pijn heeft en het meerdere keren aangeeft. Ook denk ik dat het veel helpt als de persoon in kwestie al voordat hij/ zij dement is geworden, iets heeft gezegd over hoe hij/ zij over euthanasie denkt. Ook is het, denk ik, belangrijk hoe diegene in het leven staat, wat zijn levensbeschouwing is. Als iemand zijn hele leven heeft gezegd dat hij tegen euthanasie is, omdat zij bijvoorbeeld streng gelovig is en haar geloof dat niet toestaat, is het erg raar om wel te geloven dat ze het serieus meent, terwijl ze dementeert. Als er dan echt sprake is van pijn lijden, kan de arts wel medicijnen geven, die misschien ook levensverkortend werken. Maar je kan bij een dement persoon niet zomaar zeggen dat diegene euthanasie wil plegen. Daar moet goed onderzoek aan vooraf gaan. Maar dat vind ik sowieso nodig bij alle patiënten die om euthanasie nodig. Euthanasie mag worden toegestaan, maar wel onder strenge regels. Voor de patiënt en voor de arts. 9. Nawoord
Ik had niet verwacht dat mensen er zo verschillend over na konden denken, alleen maar op grond van hun geloof. Bij de meeste levensovertuigingen en godsdiensten zie je wel dat er wel om de mens zelf wordt gedacht en de tijd waarin wij leven, maar enkelen godsdiensten keuren het ook simpel gewoon af, maar hebben daar wel goede argumenten voor. Ik denk dat euthanasie moet worden toegestaan, en als je geen euthanasie niet wilt, is er niets aan de hand, want je moet het zelf willen en als jij het niet wilt gebeurt het dus ook niet. Ik denk dus dat we niets te vrezen hebben, we voor iedereen een oplossing hebben. 1. Levensbeschouwing en euthanasie
Pieter van Megchelen

NVVE, Amsterdam 1999
2. Het laatste stuk
Magda van der Grijn
NVVE, Amsterdam 2000
3. Een milde dood D.G. Jansen uitgeverij Balans 1992
4. Keerzijde
A.G. van Gilse
De horstink 1981
5. Kinderen en euthanasie
Jolan Douwes en Hetty Nietsch 'Het gouden pennetje' 1986- Trouw
6. Levensbeëindigend handelen door een arts tussen norm en praktijk
J. Legemaate en R.J.M. Dillman
Bohn Stafleu Van Loghum 1998
7. Medisch handelen rond het levenseinde bij wilsonbekwame patiënten
8. J. Legemaate en E.J.C. de Jong
9. Bohn Stafleu Van Loghum 1997