Boeddhisme

Monniken en hun hulp. Allereerst ga we het hebben over de monniken zelf. De monniken volgen een strenge leefwijze. Ze zijn ongehuwd, zijn extreem geweldloos en bezitten maar een paar noodzakelijke spullen zoals: een bedelnap, een scheermes, een naald en een zeef. De nap is het belangrijkste voor een monnik want dat is het teken van Boeddha's geestelijke heerschappij. Met het scheermes scheert de monnik zichzelf om de 14 dagen kaal. De naald is om zijn oranje doek te maken. Het zeefje is om de insecten uit zijn drinkwater te halen niet om zelf niet ziek te worden maar om de insecten te sparen. De boeddhistische monniken beloven aan de Sangha dat ze zich aan de 10 voorschriften zullen houden. Die voorschriften komen uit de tijd van Boeddha. De 5 belangrijkste zijn: - niet doden, - geen drank - geen drugs - niet stelen, - geen seksuele relaties. Sommige boeddhisten worden monnik voor het leven. Ze geven alles op en vullen hun dagen met meditatie, gebed, onderwijs en ziekenzorg. Sommige jongeren gaan echter tijdelijk. Ze leren er de regels en na hun eerste ondervraging wordt hun witte doek vervangen door een oranje en gaan ze uit het kloosters. Er zijn verschillende richtingen die als monnik kan volgen. Het Tibetaanse, het Theravada en het Zen. Het Tibetaanse is heel kleurrijk met veel goden en rituelen. Ze hebben oprecht vertrouwen in Boeddha. Het Theravada is heel anders. Zij zien Boeddha als een perfect voorbeeld en Bijzonder persoon, maar niet als goddelijk. Het Zen begon in China. Ze vullen hun dag vooral met Meditatie. Voor het Zen zijn de geschriften minder belangrijk. De leefwijze van een monnik was vrijwel de enige zoals het volgens Boeddha hoorde. De monniken werden samgha genoemd of je nu leefde in een groep of als kluizenaar. Volgens de regels moesten de monniken leven zonder thuis of langdurig onderdak. Wie dus monnik wilde worden moest zijn familie verlaten. Eigenlijk zou een monnik alles moeten krijgen door middel van bedelen. Veel monniken komen ook op deze manier aan hun behoeften. Geld was een lange tijd verboden maar nu is dat niet meer zo, omdat toch steeds meer monniken geld in bezit hadden.bedelen is in Aziatische landen nog steeds een normale manier om van levensbehoeften te voorzien. Op bedeltochten hadden de monniken vaak vernederende ervaringen. Vaak werden ze uitgescholden. Door al die vernederende ervaringen leerden de monniken dat ze weinig moesten verlangen, snel tevreden moesten zijn en de gevoelens die ze daarbij kregen zoals boosheid en teleurstelling te onderdrukken. Wanneer iemand een monnik wat te eten geeft mag de monnik hen niet tegenspreken of aankijken. Hij mag zelfs niet hun schoonheid of lelijkheid opmerken en hij mag al helemaal geen aandacht schenken aan wat hij krijgt. Het bedelen door de monniken is in de loop der jaren, vooral buiten India, opgegeven. Nu heb ik zo'n beetje alles verteld, dus stappen we over op de hulp. Ik heb op Internet een krantenstuk gevonden over de hulp van monniken bij aids met de kop "Boeddhisme als wapen tegen aids". Er staat dat ze spirituele begeleiding geven en praktische hulp. Normaal geven ze ook al hulp maar dit kwam ik tegen op Internet. De leken kunnen altijd een beroep doen op de monniken ze zullen die nooit afslaan. Ook als er bijvoorbeeld een feest wordt gegeven kunnen ze borden, messen en vorken lenen van het klooster waar de monniken zitten. Vaak is het klooster ook een centrum van samenwerkingsprojecten. Zo kunnen boeren dure landbouwmachines gebruiken. In steden zetten ze zich in bij het afkicken van drugs of bij vrouwen die in de prostitutie zitten. De leken zoeken voor hun problemen ook steun bij de wijsheid van de monniken. Alternatieve geneeswijze, therapie en boeddhisme. In het vorige thema hadden we het over de hulp van de monniken. Die hulp sluit hier eigenlijk wel bij aan. Als mensen psychische problemen hebben kunnen ze in therapie bij de monniken. Ze gaan dan mediteren dus dat is ook een therapie. We gaan het dus eerst over therapie hebben. Een belangrijke therapie is Psychotherapie. Boeddhisme en Psychotherapie kunnen goed naast elkaar worden gezet dacht ik, want meditatie is toch ook een soort psychische therapie, maar de samenwerking tussen het Boeddhisme en Psychotherapie doet geen van beide goed. Psychotherapie is bedoeld om mensen te genezen of hun leven weer dragelijk te maken. "Een religie echter bewerkstelligt de ontmoeting en vereenzelviging met het werkelijke zelf" (Zeshin van der Plas Boeddhist en Psychotherapeut). Je zou Psychotherapie kunnen vergelijken met meditatie al is het toch iets heel verschillends. Tegenwoordig vallen er veel van dit soort therapieën op mooie folders door de brievenbus. Nu is bijvoorbeeld Yoga helemaal in. Yoga is van een religie tot ontspanningsgymnastiek gedegradeerd. Yoga is in het Boeddhisme maar ook in het Hindoeïsme iets heel belangrijkst. Zo kun je met Yoga in het hindoeïsme een tijdelijke Moksha ervaren en in het boeddhisme zijn de yoga trappen het Edele Achtvoudige Pad. En in de westerse wereld maken wij er een therapie van. Je kunt Yoga, Psychotherapie en Meditatie met elkaar vergelijken en er zitten ook wel overeenkomsten in maar toch zijn het drie heel verschillende therapieën. Zo is yoga een techniek van ademhaling, concentratie en houding. Meditatie is een techniek van concentratie. En psychotherapie is een techniek van ademhaling. Dat waren de therapieën nu over naar de alternatieve geneeswijzen. Hiervan heb er maar een goede van gevonden. Acupunctuur. Acupunctuur wordt samen met de Chinese kruidengeneeskunde, de dieetleer en bewegingsleer al meer dan 4000 jaar beoefent. De laatste 50 jaar wordt het steeds meer beoefent in de Westerse wereld. In die overname zijn er ook nieuwe ontwikkelingen ontstaan. De klassieke Chinese acupunctuur blijft daarbij wel de basis. Die klassieke vorm is met de naalden en moxa. Een van de belangrijkste ontwikkelingen houdt in, dat de acupunctuurpunten niet alleen met naalden en moxa kunnen worden beïnvloed maar ook met elektriciteit, magneten en laserlicht. Laser is de allernieuwste vorm van acupunctuur. Maar wat is de traditionele acupunctuur nou eigenlijk. Acupunctuur is dat er naalden in de acupunctuurpunten die op de meridianen onder de huid liggen worden gestoken om zo de chi (chi is energie) te behandelen en te laten stromen dat je geen pijn meer voelt. Met acupunctuur kunnen tientallen pijntjes, ziekten en mankementen worden behandeld. Het zijn er veel te veel om op te noemen maar ze staan allemaal in de lijst hiernaast. De therapieën en alternatieve geneeswijzen die ik heb behandeld hebben allemaal wat te maken met het Boeddhisme. Misschien hebben sommige niet zo'n grote band met het Boeddhisme, maar toch is er die dan wel.
Boeddhisme in Thailand. Je hebt veel verschillende richtingen in het boeddhisme, maar de 2 grootste stromingen zijn het Theravada en het Mahayana. In dit deel gaan we het hebben over Boeddhisme in Thailand. In Thailand komt de richting Theravada voor. Het verschil tussen het Theravada en het Mahayana vind je in de volgende tabel. Deze tabel heb ik van de site: www.kunstbus.nl. Het Theravada: Nadruk op zelfdiscipline en individuele inspanning. Nadruk op inzicht en wijsheid. Houden vast aan het oorspronkelijke Boeddhisme
en Pali Canon. Gericht op kloosterorde en autoriteit van monniken. Boeddha als wijze. Er is geen bovennatuurlijke hulp. Een minimum aan metafysica. Een minimum aan rituelen. Als geheel een vrij eenvormige traditie. Het Mahayana: Ideaal van de Boddhisattva is toegankelijk voor iedereen. Nadruk op mededogen. Open voor nieuwe toevoegingen. Toegankelijker voor leken. Boeddha als verlosser. Bovennatuurlijke hulp is mogelijk. Er is een gedetailleerde metafysica. Nadruk op rituelen. Kent een grote variëteit aan tradities. Maar de vraag is nu eigenlijk hoe is het Theravada ontstaan en wat houd het in. Ongeveer twee eeuwen na de dood van de Boeddha ontstond er in noord India een groot rijk dat geregeerd werd door Keizer Asoka.Op latere leeftijd bekeerde hij zich tot het boeddhisme. Dit heeft een grote rol gespeeld bij de verspreiding van het boeddhisme mede door het uitzenden van boeddhistische missionarissen. Omdat het thuisland van het boeddhisme vaak veranderde kwamen er veel verschillende soorten. En zo ontstond ook het Theravada boeddhisme dat zich in de beginperiode verspreide over het Indische subcontinent. Zowel het Theravada als het Mahayana werden over het hele rijk verspreidt door middel van missionarissen. Het Theravada heeft zich verspreidt naar Sri Lanka, Burma/Myanmar, Loas, Thailand en Cambodja. Het Theravada komt dus niet alleen in Thailand voor, maar ook in andere landen, maar wat houd het nou eigenlijk in. Het Theravada wordt ook wel het Hinayana genoemd letterlijk ‘het kleine voertuig. Zelf spreken ze liever van het Theravada. Theravada betekent de leer der oudsten; de leer van Boeddha Siddharta Gauthama. Het uitgangspunt van deze stroming is de ideale mens, de mens vrij van hartstochten en sober levend. In Thailand is het gebruikelijk dat iedere jongeman voor hij volwassen is, drie hele maanden in het klooster moet. Hij moet dan afstand doen van zijn eigen persoonlijke spullen en leven volgens de aart van de regels van de monniksorde. De Theravada-leer is gebaseerd op de uitspraken van de Boeddha. De Boeddha heeft geen geschriften nagelaten, dus alles wat hun weten is door middel van mondelinge overlevering opgeschreven. Dharma, de mans; skanda’s en zelfloosheid. Dharma betekent eigenlijk de 'leer van Boeddha'. De leer van Boeddha bestaat uit vier verschillende waarden en een achtvoudig pad. Ze noemen ze: De Vier Edele Waarheden en het Edele Achtvoudige Pad. De leer gaat over het lijden en bevrijden van boeddhisten. De eerste waarheid: In het leven hoort verdriet. In het leven hoort ook lijden, geboren worden is lijden, ouderdom is lijden en ziekte is lijden. Ook moeten we soms met mensen omgaan die we niet mogen en krijgen we soms dingen die we helemaal niet willen of willen we juist dingen die we niet kunnen krijgen. De eerste waarheid is dus: het leven zit vol leiden. De tweede waarheid: De hoofdoorzaak van leiden is de begeerte. het altijd verlangen naar wat iedere mens heeft. Ook verlangen we naar beter, mooier en duurder. Mensen willen steeds meer en dat kan nooit in een leven gebeuren. Mensen nemen goede en slechte dingen mee naar het volgend leven. Komt iemand hoger kan hij wat hij wou toch bij elkaar sprokkelen. Wie vrij is van begeerte, hoeft niet meer herboren te worden. Leef je slecht eindig je als een dier. De tweede waarheid is dus: hebzucht en verlangen. De derde waarheid: Er is maar een manier om je van het leiden te verlossen. Dit is door je nergens meer aan te laten hechten en niets meer te willen. De derde waarheid is dus: Er kan een eind komen aan het leiden en het verlangen. De vierde waarheid: Om zover te komen moet men het Edele Achtvoudige pad volgen: 1. het juiste geloof
2. het juiste besluit
3. het juiste woord
4. de juiste daden
5. de juiste manier van leven
6. het juiste doel
7. het juiste denken
8. de juiste concentratie
Het Achtvoudige pad is niet makkelijk. Mensen moeten zich ook houden aan de 5 hoofdgeboden: 1. niet doden
2. geen geweld
3. niet stelen
4. geen overspel
5. geen drugs en alcohol
Maar als je je er aan houdt, heb je een helder hoofd, een zuiver geweten en een rein hart en kan je je gaan concentreren op de hoofdzaak. De hoofdzaak is vrij worden van begeerte en daardoor het voorkomen van wedergeboorte. Het wordt ook wel het Nirvana genoemd. Waarheid 1 en 2 horen bij elkaar. Want zij gaan over het ontstaan van lijden. Het boeddhistische woord voor lijden is doekkha. Op elk moment in het leven is lijden aanwezig. Doekkha wil dus zeggen: er is altijd lijden. Hoe kan een mens dan gelukkig worden als hij weet dat zijn leven nooit goed afloopt. Al in de eerste waarheid wijst de Boeddha de oorzaak van het lijden aan: 'al het streven naar de vijf skandha's houdt lijden in'. Wat bedoelt hij daarmee? De leer van de vijf skandha's. " stel de mens voor als een touw uit vijf strengen (skandha betekent streng). Zoals de vijf strengen door elkaar gevlochten zijn om een touw te vormen, zo bestaat de mens uit vijf onderdelen die samen een persoon maken." (boekje boeddhisme). Deze vijf skandha's zijn: 1. Lichaam: het lichaam (roepa) is samengesteld uit vier elementen - aarde, water, vuur en lucht. 2. Gevoel: lichamelijke of mentale gevoelens (verdana) die als plezierig, onplezierig of neutraal ervaren kunnen worden. 3. Waarnemingen: de mens bezit zes soorten waarnemingen (samjna) die overeenkomen met de zes zintuigen. Bijv. zien komt overeen met de ogen. 4. Willen: het willen (samskara) om dingen te doen of te hebben. 5. Bewustzijn: dit omvat de zes soorten bewustzijn (vijnana) die het resultaat zijn van het waargenomene. hier gaat het om het bewustzijnsaspect van de waarneming. Omdat de vijf skanda's samenwerken, in elkaar verstrengelt zijn als de strengen van een touw, krijgt de mens een idee dat er nog meer is, een 'zesde' skandha: een ik, ego of zelf. Nou ligt hier volgens de Boeddha de oorzaak van het lijden. Er bestaat namelijk geen zesde skandha. Er bestaat geen onveranderlijk punt dat aangeduid word met de termen zelf, ik, ego, ziel of atman. Dit wat men ziel noemt of anders, is slechts iets, dat steeds aan het veranderen is. Waarheid 3 en 4 horen ook bij elkaar. Want zij gaan over de weg uit het lijden. Als vastklampen de oorzaak is van het lijden dan is loslaten de therapie. Hierbij kan het Edele Achtvoudige Pad gezien worden als een medicijn. Zoals ik al eerder zij is loslaten een vrije vertaling voor nirvana. Voor de mens die naar de verlichting streeft, is het onthutsend simpel: laat los, waai uit, doe niets. Klamp je niet vast aan bezit of andere dingen. Als de samenwerkende kracht van de vijf skandha's je gevangen houdt in het lijden, dan is de oplossing de samenwerkende kracht te verbreken. Hij die zo alles heeft losgelaten heeft de staat van het nirvana bereikt. De leer van de vijf skandha's wordt ook wel de leer van de zelfloosheid genoemd Tempelbezoek; offeren, gebed, symboliek in de tempel. Het gebed: Ik ga de thema’s een voor een behandelen. Ik begin met het gebed. Het Boeddhistische gebed is: Mogen alle wezens geluk en haar oorzaken hebben, Mogen zij nimmer beproevingen hebben, noch haar oorzaken; Mogen zij constant in verdrietovertreffende blijheid verblijven; Mogen zij evenveel liefde hebben voor het nabije als voor het verre. Het Boeddhisme kent geen overtuiging, zoals het christendom. Het kent evenmin een gebed in de zin van bidden tot een persoonlijke God. In het algemeen hechten Oosterse godsdiensten grote waarde aan het persoonlijke intuïtieve beleven. Het is dus niet het beredeneerd spreken maar het inhoudloos denken. Niet het vragen om, maar het stille mediteren. Maar welke betekenis heeft het gebed nou voor Boeddhisten? Door middel van een gebed kan berouw getoond worden over gedane zonden of overtredingen en plechtig te beloven deze niet nog eens te doen. Maar het belangrijkste is dat het gebed ook een rituele communicatie met Boeddha’s en Bodhisattva’s. Het bidden heeft dus een belangrijke betekenis voor de Boeddhisten om een communicatie te krijgen met Boeddha. Ook al zijn er geen vaste tijden voor het gebed, bidden de Boeddhisten ’s morgens en ’s avonds en voor de maaltijden. Veel Boeddhisten maken gebruik van bidsnoeren of mala’s. De 108 kralen van een traditionele bidsnoer is verdeeld in vier stukken van 27 kralen, waarbij ieder stuk gemarkeerd wordt door een kleiner soort kraal. Aan het geknoopte uiteinde van sommige mala’s zitten drie kleine kralen die samen het Drievoudige Juweel symboliseren. Het snoer dat de kralen bij een houd stelt Boeddha’s leer voor. Vaak worden ook mala’s met minder dan 108 kralen gebruikt.
Het offeren: Op de meeste boeddhistische altaren zijn wel bepaalde offerandes te zien. Offerandes maken de mogelijkheid om “geven” te beoefenen, uiting te geven aan dankbaarheid en respect en stil te staan bij de levendragende wet van onderlinge afhankelijkheid. Maar wat offeren boeddhisten eigenlijk? Er komt nooit doden aan te pas en het wordt niet gedaan om Boeddha en Bodhisattva gunstig te stellen. Het is veeleer de verering van het Drievoudige Juweel. Offerandes werken heilzaam en ontwikkelen positief karma. Hoewel concrete voorwerpen overvloedig gegeven worden, is het meest volkomen gift een eerlijk en rein hart. Hier volgt een aantal gebruikelijke offerandes en hun symbolische betekenis: BLOEMEN: bloemen zijn mooi en welriekend. Toch behouden zij hun schoonheid niet eeuwig, en als zodanig illustreren zij de vergankelijkheid van alles. FRUIT: fruit is voedzaam en bovendien smakelijk. Het representeert ook het resultaat van onze spirituele ontwikkeling en helpt zo om ons bewust te blijven van de wet van oorzaak en gevolg. GRAAN: graan is het basisvoedsel dat nodig is om leven in stand te houden. WIEROOK: geurige wierook zuivert zowel de ruimte als de geest. Zoals de wierookgeur alle plaatsen in een ruimte bereikt, zo komen goede daden iedereen ten goede. Het branden van
wierook symboliseert het vergankelijke en het uiteenvallen van alle verschijningsvormen. LICHT: licht verdrijft de duisternis op de zelfde manier als wijsheid onwetendheid verdrijft. WATER: water duidt op levenskracht en wast onzuiverheden weg. Het symboliek: We hebben hierboven bij het offeren en het gebed al wat over de symboliek verteld. Nu gaan we iets meer in over de symboliek van de tempel. De vooringang is een hoofdpoort. De hoofdpoort heeft een grote centrale opening geflankeerd door twee kleinere. Nonnen en monniken gaan traditioneel door de hoofdpoort, leken door de zijpoorten. De poort wordt ook wel de driedelige spiegel genoemd. De driedelige spiegel symboliseert: - De drie deugden die leiden tot de verlichting: wijsheidmededogen en vaardige middelen. - De drie voorwaarden die je helpen bij het realiseren van de waarheid en vrij worden van lijden: geloof, geloften en beoefening. - De drie essentiële kenmerken van het boeddhisme: discipline, meditatie en wijsheid. - De drie poorten die leiden tot bevrijding: leegte, vormloosheid en niet handelend optreden. De treden van de trap symboliseren het idee dat het stap voor stap beoefenen van het boeddhisme uiteindelijk leidt toot de hoogste verlichting. In de hoofdzaal staat het beeld van Avalokitesvara, zeg maar gewoon Guan Yin Bodhisattva. Hij heeft veel verschillende spullen en dingen in zijn hand. Die hebben allemaal een symbolische betekenis. Ik zal er een paar van uitleggen: - Boeddha beelden: ze staan in open handpalmen. Zo symboliseren ze het hooghouden van de boeddhistische leer. - De vaas: het symboliseert het schenken van mededogen uit iver de mensen. Bovendien kan een vaas de waarheid bevatten. De vaas staat ook voor vrede. - De wilgentak: deze geeft het vermogen aan om demonen en natuurrampen af te wenden. - De boog en de pijl: deze duiden op het vermogen zich met anderen te verbinden en baat te vinden. - De bijl: deze symboliseert het vermogen om persoonlijke problemen te overwinnen. - Het zwaard: met de kracht van het zwaard worden de slechte eigenschappen van de mens geneutraliseerd. Het helpt ook de goede eigenschappen van de mens te ontwikkelen. - De bel: deze geeft met de klank die langzaam uitsterft het vergankelijke karakter van alles aan. Guan Yin Bodhisattva houdt hem in haar linkerhand die wijsheid vertegenwoordigt. - De drietand: deze symboliseert de verspreiding van het mededogen of compassie door Guan Yin Bodhisattva. - De lotusbloem: de lotusbloem staat voor zuiverheid, verlichting, barmhartigheid en mededogen. - De soetrarol: deze bevat de leerstelling van de Boeddha. - De stamper: met de stamper kunnen vijanden symbolische overwonnen worden. - De sistrum: dit is de staf met ringen, weerspiegelt Guan Yin’s mededogen en haar vermogen alle wezens te beschermen. - De speer: de speer weert rovers af en helpt hen vervolgens hun slechte gewoontes te veranderen. - De handen: de handen met de palmen tegen elkaar aan zijn een symbool voor devotie. - De handen: de handen met de vingers tegen elkaar en gebogen vingers duiden op meditatie. Op veel beelden en voorwerpen zijn swastika’s te zien. De swastika is een oeroud teken met een grote variatie aan symbolische betekenissen zoals: bliksem, zon, het vermogen het slechte te overwinnen en de universaliteit van de boeddhistische leer. Bij diverse rituelen worden verschillende instrumenten gebruikt: - De trom: staat meestal rechts op of van het altaar. Hij wordt gebruikt bij “chanting”, dit is het reciteren van soetra’s. zijn klank symboliseert het einde van de cycli van wedergeboorten. - De houten vis: dit is een met houtsnijwerk versierd hol blok hout, dat links op het altaar staat. Zijn symboliek is, net zoals een vis nooit de ogen sluiten, dus altijd wakker. - Een kleine handbel: Voor gebruik na meditaties en voor meditaties. - De grote bel: speelt een belangrijke rol tijdens recitaties. - De wierook: iedere recitatie begint met de lofzang voor het wierookoffer. Voorwoord. De samenwerking tussen ons ging heel goed. We vonden het leuk om het werkstuk te maken. Het was heel interessant en we zijn een stuk meer te weten gekomen over het Boeddhisme. Het was soms wel lastig om over bepaalde thema’s informatie te vinden. Ook was het soms wel moeilijk om op schema te blijven, maar uiteindelijk waren we zelfs nog eerder klaar dan dat het schema aan gaf. Echt grote problemen hebben we niet gehad. Hier geven we nog onze mening over de problemen. Lawrence: ik heb helemaal geen problemen gehad tijdens het werkstuk. Ik ben maar heel even achter geraakt op het schema, maar dat had ik zo weer ingehaald. Dus voor mij geen problemen. Ik vond het leuk om te doen. Tristan: Ik had vooral met de zin en onzin van zen problemen en dat was mijn 1e onderwerp dus kwam ik even achter te liggen maar toen heb ik wat onderwerpen omgedraaid en kwam het toch nog goed. Ik vond het wel leuk om te doen maar wel saai. Slotconclusie. We hebben veel geleerd over het Boeddhisme dankzij dit werkstuk. We weten natuurlijk allebei het meest af van onze eigen thema’s. We geven nu onze eigen mening over wat we geleerd hebben. Lawrence: ik vind dat best veel geleerd heb. Ik vind ook dat ik het belangrijkste ken. De thema’s over Dharma de mens; skandha’s en zelfloosheid, monniken en hun hulp en het tempelbezoek lijken mij de belangrijkste thema’s, dus denk ik dat ik het belangrijkste weet. Ik denk toch wel dat dit een werkstuk is dat leuk en leerzaam tegelijk is. Het Boeddhisme is een interessante godsdienst dus was het leuk. Tristan: Ik heb er wel veel van geleerd, hoe die mensen leven en denken, maar in de praktijk heb je daar helemaal niks aan dus ik vond het wel redelijk zinloos. De samenwerking vonden we goed gaan, maar we geven toch onze mening over samenwerken. Lawrence: ik vond de samenwerking tussen Tristan en mij wel goed, maar toch zal ik nooit meer samenwerken in zo’n groot werkstuk. Ik wil graag zelf de touwtjes in handen hebben en niet afhankelijk zijn van een ander. Dan zult u zich afvragen waarom ik het toch met zijn tweeën heb gedaan. Ik vond het wel leuk om een keer te proberen, maar nee nooit meer voor mij. Tristan: De samenwerking ging goed en dat vond ik ook fijn. De volgende keer wil ik ook weer gewoon samenwerken, want dat scheelt een hoop werk en samen is natuurlijk leuker.