Slavernij/slaven

Inleiding Slavernij bestaat al heel lang, sinds de prehistorie. Mensen vonden het al die tijd heel gewoon om slaven te hebben. Pas sinds relatief korte tijd geleden is de slavernij afgeschaft. In dit werkstuk gaan we kijken naar slaven in het Romeinse rijk: hoe ze werkten en leefden. We hebben dit onderwerp gekozen omdat we het fascinerend vonden dat sommige mensen zomaar “bezit” waren van anderen, dat ze als “ding” beschouwd werden en dat ze geen enkel recht hadden. Hoe sommige mensen gebruikt werden om anderen te dienen, en dat je gewoon naar buiten kon gaan om een mens te kopen. Slaven werden onmenselijk behandelt; ze waren immers toch geen mensen? fig. 1
Hierboven: Slaven worden gebruikt bij bouwen het van een gebouw. De slaven moesten met gevaar voor eigen leven op de “mast” van de hijskraan.
Wat waren slaven? Slaven waren mensen die in bezit waren van (rijke) mensen. Er was veel vraag naar slaven in het Romeinse rijk. Die eigenaar kon alles vragen van de slaaf en er werd van de slaaf verwacht het allemaal te doen. Wat voor soorten slaven waren er? Er waren in het Romeinse rijk meerdere soorten slaven; - privé-slaven: 1. slaven die in een stad werkten. In een familia urbana. 2. slaven die op het land werkten. In een familia rustica. -overig: 3. slaven die als gladiator werkten
4. slaven die voor de staat werkten Slaven; de feiten • Slaven en arme arbeiders waren de grootste groep mensen; maarliefst 80% van de bevolking! • De keizer had de meeste slaven, wel 20.000. • Bijna elke Romein had wel 1 of 2 slaven • Na de grote veroveringsoorlogen werden slaven steeds meer als een symbool van status gezien, hoe meer je er had, hoe meer aanzien je kreeg van de anderen. Welke dingen moesten slaven zoal doen? Ten eerste moet je slaven in grofweg 4 aparte groepen verdelen; 1. de slaven die op het land werken
2. de slaven die in de stad werken
3. slaven van de staat
4. slaven als gladiator
Zoals we al eerder zeiden, de slaven op het land hebben het over het algemeen zwaarder dan hun lotgenoten in de stad. Hieronder ga ik uitleggen wat die soorten slaven moesten doen. • Slaven in de familia rustica De slaven op het land hadden het zwaar. Sommige slaven die op het platteland werkten hadden geluk. Zij dreven een bedrijf namens hun meester en hoefden slechts een deel van hun opbrengst af te staan. De harde omstandigheden zoals de hoge temperatuur en blote voeten maakten het werk op de plantages er niet makkelijker op. Ze moesten zaaien, maaien, op het land werken, de vruchten plukken, verzamelen olijven en druiven en maken daarvan wijn en olijfolie. Ze maken kaas, hoeden het vee, melken de geiten en koeien, naaien kleren, vlechten manden en ze doen nog veel meer. Er was veel intensief werk, en de vilicus was streng. De enige slaven die het nog erger hadden zijn de slaven die moesten zwoegen op de galeien, de steengroeven en in de mijnen. Dit werk was ronduit onmenselijk. Je werd met ketens aan elkaar bevestigd en werkte vaak door tot je er dood bij neer viel. Je moest de hele dag stenen hakken met korte pauzes tussendoor, als je even stopte werd je geslagen, als je instortte werd je afgedankt. fig. 2 fig. 3 Hierboven: Hierboven: Slaven persen het sap uit de druiven. Slaven hakken stenen in een steengroeve

Archeologisch museum, Venetië Museum, Ostia • Slaven in de familia urbana Behalve dat de slaven huishoudelijke klusjes op het land moesten doen zoals het afwassen, koken enz. hielpen zij hun meesters bij het aantrekken van de toga, deden zij het haar van de vrouwen, gaven zij de kinderen onderwijs en konden zij zich zelfs opwerken tot een vertrouwenspersoon en vriend van een gezinslid. Ze werden “vrienden van een onaanzienlijke afkomst”. De meester kon zo een band met de slaaf krijgen en voor slaven maakte dat het werk leuker op. Het beste wat je als slaaf kon zijn was schrijver, opvoeder, voorlezer of geneesheer (dokter, was je alleen voor je meester). Je kon ook slaaf zijn van een ambachtman of kunstenaar. Die slaven werden beschouwd als leerling en zij moesten de routineklusjes van hun meester uit handen nemen. Het was geen zwaar werk en die slaven werden vaak goed behandeld. • Slaven werkzaam voor de staat Er waren ook slaven die voor de staat werkten. Ze werden te werk gesteld bij de aanleg van wegen, bruggen en waterleidingen. Ze werkten verder nog meer in openbare voorzieningen zoals de thermen. Ze konden ook dienst doen als tempelwachters of als dienaren. • Slaven die werkten als gladiator De laatste groep slaven werkte in amfitheaters. Zij moesten het vaak opnemen tegen elkaar. Maar ze moesten ook tegen dieren vechten, waarbij ze meestal geen kans hadden. Deze soort slaven waren hun leven niet altijd zeker. Hoe was het “contract” van de slaven? Een slaaf had niets te zeggen over zichzelf. Alles werd beslist door zijn meester; hoeveel geld hij kreeg, hoeveel hij moest werken, de pauzes enz. Een slaaf kon je verkopen, weggeven, verhuren of in de steek laten. Soms gaf de eigenaar de vrijheid aan zijn slaaf voor het trouw zijn of het goed werken. De meester zal goed voor de slaaf zorgen, mits hij nog kan werken. Kan de slaaf niet meer werken door bijvoorbeeld ziekte of ouderdom, dan heeft de meester geen medelijden; de slaaf wordt op straat gezet. Vrijlating In de keizertijd verbeterde de situatie voor de slaven: slaven konden trouwen, geld verdienen en zich vrijkopen, manumissio. De mensen vonden steeds meer dat een slaaf ook een mens was. Er kwamen wetten om mishandeling van slaven tegen te gaan. Ook werden er steeds meer slaven vrijgelaten. Dat gebeurde dan door middel van een testament van de meester, door een proces in de rechtbank, of door een bijzondere dienst. Een vrijgelaten man (libertus) was in principe een vrij man, maar hij kreeg niet dezelfde rechten van een Romeins burger; zijn zoon/dochter zal pas de volledige rechten van het Romeins burgerschap krijgen. Soms konden slaven zich –als zij landgenoten waren- vrijkopen na hun 3de jaar slavernij waren en als zij geen landgenoten waren pas na 6 jaar slavernij.
Patronus-cliens Wel was hij nog verbonden met zijn voormalige heerser. Hij werd dan zijn cliënt, Cliens, en zijn oude meester werd dan zijn beschermheer, Patronus. De Cliens moest elke ochtend een begroetingsceremonie, Salutatio bij zijn beschermheer afleggen. Op het forum werd de Patronus vergezeld met zijn Clientes. Op zijn plaats gaf de beschermheer zijn Clientes een Sportula, een geschenk meestal in de vorm van wat geld, of wat eten. De beschermheer kon zijn Cliens altijd helpen. Had de Cliens een proces in de rechtbank, verdedigde de Patronus hem. Hoe meer cliënten je had, des meer aanzien je verwierf. Hoewel, de slavernij bleef bestaan, ondanks de andere denkwijze van mensen. Slaven hadden weinig; ze hadden korte rokjes aan en verder niets. Gladiatoren, hadden allerlei onderdelen van allerlei soorten militaire uitrustingen aan. Maar slaven van rijke stadsburgers moesten mooie kleren aan. Dat deed de meester niet voor de slaaf, maar om zijn gasten zijn rijkdom te tonen. Fig. 4
Links: Zo zagen slaven eruit qua kleding (en haarstijl). Slaven op het land hadden weinig kleren aan, wat vaak niet al te erg was in het hete klimaat. Wel erg was dat ze geen schoenen of iets dergelijks hadden. Wat vonden de mensen van slavernij en hoe gingen ze met slaven om? In het oude Rome waren veel mensen die slaven niets meer dan dingen vonden. Maar er waren natuurlijk ook mensen die vonden dat het anders moest. Zoals de Romeinse filosoof Seneca.Hij was een groot voorstander voor een mildere aanpak van slaven. Hij heeft veel brieven verstuurd naar allerlei vrienden en een daarvan was
Epistula XLVII of wel brief 47. Deze brief was voor zijn leerling Lucilius. In deze brief beschreef Seneca waarom men hun slaven beter moest aanpakken. Op deze bladzijde staan een aantal citaten van Seneca in de betreffende brief. fig. 5
Boven: De Romeinse filosoof Seneca
Fragment 1: Ik lach om mensen die het schandelijk vinden met hun eigen slaaf aan tafel te gaan. De man die jij slaaf noemt, is uit dezelfde kiemen gesproten en hij ademt, leeft en sterft op dezelfde manier als jij. Zowel hij als jij zijn aan het lot onderworpen. Juist gedrag eist dat je vriendelijk en mild met je slaven omgaat. Fragment 2: Tot mijn genoegen heb ik van diegenen die bij jou vandaan komen, vernomen dat jij op huiselijke wijze met je slaven leeft: dit past bij jouw wijze beleid, dit past bij jouw wijsgerige ontwikkeling. Fragment 3: Wil je wel bedenken dat diegene die jij je slaaf noemt, na uit dezelfde zaden te zijn geboren, van dezelfde hemel geniet, op gelijke wijze ademt, op gelijke wijze leeft, op gelijke wijze sterft! Jij kunt hem evengoed als een vrijgeboren mens zien als hij jou als slaaf. Fragment 4: Leef zachtmoedig met je slaaf, ook vriendelijk, en laat hem toe tot een gesprek en tot overleg en tot omgang. Op deze plaats zal een hele bende decadenten mij toeschreeuwen "niets is lager dan deze zaak, niets is schandelijker." Deze zelfden zal ik op heterdaad betrappen, wanneer zij de hand van andermans slaven kussen. Seneca, epistula XLVII
Deze gekozen fragmenten laten volgens ons goed zien hoe Seneca zijn leerling oproept om zachtmoediger met slaven om te gaan. In fragment 1 kun er van opmaken dat mensen het in die tijd schandelijk vonden om met je slaaf te eten. Seneca antwoordt dat slaven eigenlijk ook mensen zijn en dat je ze ook ernaar moet behandelen. In fragment 2 zegt Seneca te hebben vernomen dat zijn leerling Lucilius goed met zijn slaven omgaat. Seneca zegt dat hij dit passend vind voor zijn leerling’s ontwikkeling en wijsheid. In fragment 3 vertelt Seneca dat degene die men slaaf noemt, op dezelfde manier ademt, leeft en sterft. En dus op alle fronten gelijk is. In fragment 4 geeft Seneca enkele adviezen aan zijn leerling Lucilius: om zachtmoedig met zijn slaaf te zijn en om overleg met zijn slaven toe te staan. Maar de mensen zullen het schandelijk vinden; hij zegt hun te zullen betrappen wanneer zij de handen van andermans slaven te zullen kussen. Hoe kwamen er in het Romeinse rijk zoveel slaven? De grote aantallen slaven die er overal waren, kwamen grotendeels door de tijden van de grote oorlogen. De Romeinen veroverden steeds meer land en de krijgsgevangenen van de oorlog werden soms slaven van Romeinen. Na grote oorlogen was er soms zelfs een overvloed van slaven. Maar er waren nog meer manieren om slaven te krijgen; als een slavin een kind kreeg (verna), werd dat kind net zo lang opgevoed, totdat het kon werken. Dat betekende dat het kind al rond het vijfde levensjaar moest zwoegen. Het kwam ook vaak voor dat kinderen te vondeling werden gelegd. Deze kinderen konden – als ze al niet overleden -een slavenleven verwachten. En roofden piraten –letterlijk- mensen, om ze later op de slavenmarkt te verkopen. Soms verkochten mensen zichzelf of een familielid als slaaf. Maar ook als je je schulden niet kon betalen, werd je slaaf bij degene waar je de schulden had. Of als je een misdaad begaan had kon je een slavenleven opgelegd krijgen.
Dus samenvattend: Je kon slaaf worden als: • Je als krijgsgevangene op een slavenmarkt werd gekocht. • Als je kind was van een slavin. • Als je te vondeling werd gelegd. • Als je door piraten op zee geroofd werd en later verkocht. • Als je jezelf of als een familielid jou heeft verkocht op een slavenmarkt. • Als je teveel schulden had en ze niet meer af kon betalen werd je slaaf bij je schuldeiser en werkte je net zo lang tot je de schuld hebt afbetaald. • Als je een misdaad gepleegd had, en je als vonnis kreeg te horen dat je slaaf wordt. De plek om al deze slaven te kopen was de slavenmarkt. Hier werden alle slaven verkocht. Op de slavenmarkt kregen de slaven bordje om hun nek waarop je de gegevens van de slaaf kon lezen. De prijs hing af van verschillende factoren
1. Leeftijd
2. Afkomst
3. Bijzondere vaardigheden
Het was natuurlijk hoe lager de leeftijd, hoe hoger de prijs. De afkomst speelde ook een grote rol; Griekse slaven werden vaak gekocht om de kinderen te onderwijzen. In het verhaal van Via Nova Urbs is dit ook het geval (de slaaf Philo) fig. 6
Boven: Griekse slaven werden meestal gekocht om de kinderen te onderwijzen
De bijzondere vaardigheden waren minstens zo belangrijk. Van een kokslaaf werd verwacht dat hij goed kon snijden, eten bereiden enz. Spartacus Spartacus was een van de opmerkelijkste slaven. Hoe kwam dat zo? Spartacus was een slaaf geboren in Thracië, een streek in Griekenland. Hij hoorde bij de Thracische bergstammen, die werkten als zeerovers. Toen op een dag de Romeinen veel last hadden van die zeeroverij, namen ze hem gevangen en brachten ze hem naar de slavenmarkt. Hij werd hier gekocht door Lentulus Batiates, deze wilde de slaven opleiden tot gladiatoren. Hiervoor had hij een speciale gladiatorenschool opgericht in Capua. De meeste slaven waren Galliërs en Thraciërs. Hij ontsnapte daaruit samen met 78 andere slaven. De ontsnapte slaven bevrijdden veel andere slaven en zo groeide hun aantal snel. Hij bracht Romeinse troepen tot twee keer een nederlaag toe. Na de tweede overwinning door Spartacus kwamen er van alle kanten slaven bij. Ze kwamen vooral van de latifundia . Met hen (volgens de bronnen meer dan 70 000)zou hij in 72 v.C. over de Alpen naar hun vaderland in Gallië en Thracië gaan. Een gedeelte van het slavenleger onder leiding van Crixis werd verslagen. Het leger van Spartacus bleef liever plunderen, en dwong zo Spartacus naar het zuiden te keren. Dat was een grote fout, want toen ze weer naar het zuiden gingen kwam het laatste gevecht tegen Rome. Het leger van Rome werd aangevoerd door de Romeinse veldheer Crassus. In het laatste gevecht ging het fout, sommige slaven kwamen om, en veel anderen werden later gekruisigd. Hij wist de blokkade van veldheer Crassus in Bruttium, te doorbreken, maar kwam iets noordelijker in de schermutselingen om. Hij doodde twee centurio's, maar werd daarna omsingeld, en hij sneuvelde terwijl hij zich verdedigde. Hij werd gedood in Lucania, ten zuiden van Pompeii. Zo werd hij een symbool tegen onrecht en macht. fig. 7
Hierboven: Aan de linkerkant zie jede waarschijnlijk dode Spartacus, in de armen van een andere soldaat.
Welke straffen kon een slaaf krijgen? Slaven waren van hun meester. Dat betekent dat meesters alles met hun slaven konden doen. Dus ze konden ook alle straffen met hun slaven uitvoeren. Je kon je slaaf doden, wegsturen, martelen enz. In het oude Rome kwam dat nog wel eens voor. Overdrijven
Dat de meesters soms overdreven waren in het uitdelen van straffen, kun je opmaken uit dit stukje uit diezelfde brief van diezelfde Seneca. Fragment 5: Maar aan ongelukkige slaven is het zelfs niet toegestaan hun lippen te bewegen, zelfs niet met dit doel, dat zij spreken; met de karwats wordt elk gemompel bedwongen en zelfs toevalligheden - een hoestbui, niezen, de hik - zijn niet uitgesloten van zweepslagen; met een zware straf wordt het onderbreken van de stilte met ook maar het minste geluid afgestraft; de hele nacht blijven zij zonder eten en zwijgend staan. Seneca vertelt hierin dat het voor onfortuinlijke slaven niet toegestaan is om je lippen te bewegen om te praten; wanneer je dat deed werd je geslagen met de karwats.En dat ze als ze toevallig moesten hoesten, niezen of hikken zweepslagen konden krijgen. Als je de stilte onderbrak met maar het minste geluid kon je een zware straf krijgen; de hele nacht zonder eten en stil blijven staan. Om de slaaf te straffen maakte men gebruik van: Roeden -een samengebonden bundel twijgen. Zweep -om slaven aan te sporen aan het werk te gaan, sloegen de toezichthouders de slaven met zwepen. Met zweepslagen werd niet zuinig gedaan; een bron zegt: ‘De slaven zegen er onbeschrijfelijk uit. Hun hele huid was bont en blauw van de zweepslagen’ . Slavenkerker - een ondergrondse gevangenis voor slaven. Maar het ergste wat je als slaaf kon doen, was weglopen.Het was namelijk “diefstal van jezelf”. De hoogste straf stond daarop: Kruisiging -je wordt aan een houten kruis gespijkerd. Dan laten ze je daar hangen. Je ging in ieder geval dood: aan je verwondingen, als je doodbloedde of door gebrek aan water en voedsel. Dit was de doodstraf bij de Romeinen. Het slavenleger van Spartacus kreeg dezelfde straf. fig. 8
Hierboven: Een halsketting voor slaven met als doel dat als ze weglopen, mensen dan zouden kunnen lezen van wie de slaaf was en waar hij heen moest. Zo werd het moeilijker gemaakt voor slaven om weg te lopen. Conclusie Hoofdvraag: Hoe leefden de slaven in het Romeinse rijk? Het leven van een slaaf was hard, je hele leven stond in het teken van werk. Maar aan de andere kant kun je natuurlijk ook stellen dat het Romeinse rijk wel een stuk minder ontwikkeld zou zijn; als er geen slaven waren, had men veel mensen nodig om het werk te vervangen, en die mensen zouden dan ook weer geld kosten. Zo had men meer tijd om met meer “wetenschappelijke” dingen bezig te zijn. Niet dat we slavernij goedpraten, maar aan alles zit een voordeel en een nadeel. Misschien dat het wel veel meer nadelen had, maar goed. Vooral het werk van de slaven in de steengroeven, galeien en in de mijnen was erg. En werd je ziek? Geen probleem; je wordt op straat gezet. Het ergste is nog dat mensen er niet voor kiezen om slaaf te worden, maar dat je bijvoorbeeld zo wordt geboren. Tegen jouw wil in moet je je leven lang mensen dienen zonder daar behoorlijk loon voor te (kunnen)vragen. Dit was eigenlijk heel winstgevend voor het Romeinse rijk. Men had mensen die voor hen werkten, maar daar moest je maar heel weinig loon aan geven. Misschien is het wel een cultuurkenmerk van het Romeinse rijk en was er niets aan te doen. Zoveel dingen van andere culturen zijn in onze ogen “anders” en “raar”. En zullen ze wel geweten hebben dat zulke “onmenselijke” behandeling van “mensen” slecht is? Gelukkig waren er dan ook nog mensen die wel met slaven meevoelen. Seneca bijvoorbeeld was een van hun. Maar als men het al belachelijk vindt om met slaven te dineren, kan je dan verwachten dat de slavernij zelfs wordt afgeschaft? Misschien zouden de Romeinen het juist raar vinden dat wij geen slavernij hebben? Wij vonden het onderwerp ronduit fascinerend; hoe is het mogelijk dat je iemand als slaaf kunt hebben? Procesverslag Onze werkopzet was niet zozeer geslaagd; we moesten er nieuwe deelvragen bij verzinnen, we hebben de naam van een paar deelvragen veranderd, omdat het niet duidelijk genoeg was. Onze verwachtingen waren voor een deel uitgekomen: we hebben al onze informatie van het Internet en van het boek. Maar we verwachtten dat we vooral informatie uit het boek zouden halen, maar dat viel tegen, ondanks dat er een heel hoofdstuk gewijd was aan slaven (les 14 Servi). Er waren weinig plaatjes, maar de weinige plaatjes die er waren, hebben we ingescand. Er waren ook niet al te veel plaatjes op het Internet te vinden, maar we hebben toch nog een paar weten te krijgen. We hebben veel informatie uit het boek en Internet

We hebben er ong. anderhalve week elke dag aan zitten werken. Over de inhoud hebben we gediscussieerd via MSN, de voorlopige werkstukken hebben we naar elkaar gestuurd via Hotmail. Net zo lang tot we alles inhoudelijk goed hadden. Daarna gingen de plaatjes invoegen in de tekst, met de bijschriften erbij. Daarna moesten we het een beetje ordenen, wat leuker maken om te lezen. Dit hebben we gedaan door wat meer alinea’s te maken en alles wat bij elkaar hoort bij elkaar te zetten. Wat wel goed gelukt was, was de tekst. Ameer heeft veel geschreven (3616 woorden) De werkverdeling was als volgt: Ameer: •al het schrijfwerk, bedenkwerk, leesbaarheid, plaatjes invoegen
Jasper: ••Informatie zoeken, plaatjes zoeken, lay-out
Alles ging volgens plan, en ieder deed zijn werk. Bronvermelding We hebben de bronvermelding -om het wat duidelijker te maken – verdeeld in delen: De plaatjes, websites, en de/het boek(en). Plaatjes
Figuur bron
fig. 1 Gevonden op website: http://www.utexas.edu/courses/romanciv/day1images/4slavesandcrane.jpg fig. 2 Boek; Via Nova Urbs Leerlingenboek
Meulenhof Educatief
1e druk, maart 1997
Auteurs: M.M. van Assendelft
H.L. van Gessel
M.D. Molenaar
A.A.M. Schaafsma
Les 14 “Servi” Blz. 190
Midden van bladzijde links
Oorspronkelijke bron: Archeologisch museum, Venetië fig. 3 Boek; Via Nova Urbs Leerlingenboek
Meulenhof Educatief
1e druk, maart 1997
Auteurs: M.M. van Assendelft

H.L. van Gessel
M.D. Molenaar
A.A.M. Schaafsma
Les 14 “Servi” Blz. 190
Midden van bladzijde rechts
Oorspronkelijke bron: Museum, Ostia
fig. 4 Gevonden op website: http://welpen.pietermaritz.nl/villa/uhb2.htm
fig. 5 Gevonden op website: http://home.12move.nl/seneca/start.htm
fig. 6 Gevonden op website: http://www.omroep.nl/nos/jeugdjournaal/@http://www.omroep.nl/nos/jeugdjournaal/pagina/uitleg/slavernij/uitleg_index.html
fig. 7 Gevonden op website: http://www.utsc.utoronto.ca/~corbett/clac41/Spartacus.jpg
fig. 8 Boek; Via Nova Urbs Leerlingenboek
Meulenhof Educatief
1e druk, maart 1997

Auteurs: M.M. van Assendelft
H.L. van Gessel
M.D. Molenaar
A.A.M. Schaafsma
Les 14 “Servi” Blz. 191
Links op bladzijde
Oorspronkelijke bron: Staat er niet
Uitleg: Deze informatiebronnen hebben we gebruikt. De titels slaan op de namen van de documenten die we gebruikten (deze files zitten ook op deze CD). Internet
Over slaven in het algemeen
Titel Website
Hoe werd je slaaf
Slavernij 2 http://tcjk03.leidenuniv.nl/USERS/ANITA/HTMLS/SLAVERY.HTM#HS1
Slavernij
Wat is slavernij
Waarvoor dienden de slaven
Wie zijn ze
Slaven http://www.roma2000.nl/Volwassen/Slaven.htm
Kleding van slaven
http://welpen.pietermaritz.nl/villa/uhb2.htm
Slavernij 8
Over Spartacus en gladiatoren
Titel Website
Spartacus 2 http://www.grundel.nl/romeboek/rom00_spartacus.htm
Slavenopstand onder Spartacus
Gladiatoren en Spartacus
Spartacus
Gladiatoren 2
Gladiatoren
Over Seneca
Titel Website
Seneca http://members.lycos.nl/Situs_Classicus/SL/Seneca/Seneca47-vrt.html