De pest

1. DE PEST OVER HET ALGEMEEN 1.1)Inleiding: De pest De pest is een infectieziekte veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis, vroeger ook wel Pasteurella pestis genoemd. De pest is reeds voor het begin van onze jaartelling beschreven. William H. McNeill bewees in zijn boek ‘De pest in de geschiedenis’ aan de hand van de bijbel en oude geschriften dat men reeds in de oudheid vertrouwd was met epidemieën. Zo zou bijvoorbeeld één van de beruchte 10 plagen in Egypte als volgt omschreven zijn: ‘er kwamen bij mens en dier zweren die als puisten uitbraken’. Ook heerste er een epidemie bij de Filistijnen als straf voor het feit dat zij de Ark hadden buitgemaakt. Dit zijn 2 voorbeelden waaruit blijkt dat de schrijvers van het oude testament volkomen vertrouwd waren met het plotselinge optreden van dodelijke ziekten. Men beschouwde dergelijke epidemieën als straf van God. Moderne vertalers hebben regelmatig de term ‘builenpest’ gebruikt, maar volgens William H. McNeill wijst niets er op dat het in de oudheid steeds om de pest ging. Alle bekende beschavingsziektes, zoals mazelen, pokken, griep, tyfus en dysenterie, kunnen zo’n plotselinge sterfte hebben veroorzaakt. De pest breidde zich vroeger af en toe epidemisch over de gehele wereld uit. Bij een epidemie in het midden van de 14de eeuw kwam een vierde deel van de Europese bevolking om. Tegenwoordig komt de pest nog endemisch (inheems, een ziekte die slechts voorkomt in een bepaald gebied) voor in China, India en verscheidene landen van Oost- en Zuidoost-Azië, van Afrika en Zuid-Amerika. 1.2)Grootste voortzetters van de pest Pest is eigenlijk vooral een ziekte van knaagdieren. In sommige landen (het westen van de Verenigde Staten, Canada, Argentinië, Zuid-Afrika, Mantsjoerije) is de infectie zeer verspreid onder in het wild levende knaagdieren. Deze sylvatische pest kan de oorzaak zijn van pest bij de pest bij de mens. Het optreden van epidemieën bij de mens wordt steeds door de pest bij bepaalde soorten ratten voorafgegaan, waarbij de infectie voornamelijk door de ratten- of pestvlo (Xenopsylla cheopsis) wordt overgebracht. Indien door de pest nog maar weing ratten over zijn, infecteert de hongerige vlo ook de mens. Door het transport van ratten in schepen kan de pest worden verspreid.* * De informatie van deze bladzijde komt voornamelijk uit Elseviers medische encyclopedie
1.3)Symptomen en behandeling Infectie veroorzaakt bij de mens meestal builen- of bubonenpest. De builenpest komt in twee vormen voor: één die de bloedbaan infecteert, waardoor de builen en inwendige bloedingen optreden en die door aanraking verspreid werd, en een ander, kwaadaardiger type waarbij de longen geïnfecteerd worden. De laatstgenoemde soort verspreidt zich door infectie van de luchtwegen. Deze longpest komt vooral voor in koudere streken. De beide soorten tegelijk veroorzaakte het hoge sterftecijfer en de snelle besmetting. De ziekte is zelfs zo dodelijk dat er gevallen bekend zijn van artsen die besmet raakten aan het bed van een patiënt en nog voor hem stierven. Het voornaamste symptoom van de Zwarte Dood is een groep gezwellen ter grootte van een appel of een ei, meestal in de liezen en de oksels. Uit de gezwellen komen bloed en pus en daarna verschijnen er puisten en zwarte vlekken op de huid ten gevolge van inwendige bloedingen.* Zonder behandeling sterft 50 tot 80% der lijders na enkele dagen. Behandeling: In de eerste plaats moeten de patiënten geïsoleerd worden. De lijken werden in de middeleeuwen meestal verbrand om besmetting tegen te gaan. Het toedienen van antibiotica (streptomycine, tetracycline) kan de meeste gevallen van pest genezen. Vaccinatie tegen de pest is mogelijk; de vaccinatie is echter maar een paar maanden werkzaam. * ‘De waanzinnige veertiende eeuw’ Barbara Tuchman 2. DE PEST IN DE MIDDELEEUWEN 2.1) De verspreiding van de pest over de wereld De Zwarte Dood was de meest verwoestende epidemie in heel de geschiedenis, ze woedde in drie werelddelen en doodde miljoenen mensen. De Zwarte Dood liet diepe sporen na in het leven van de mensen uit de middeleeuwen. Hedendaagse statici schatten dat een derde van de wereld in de middeleeuwen aan de epidemie stierf. Tot in de 18de eeuw bleef de ziekte bestaan. Vroeger werd de Zwarte Dood aangeduid met de ‘pest’ of ‘de grote plaag’. In 1330 breidde deze besmettelijke ziekte zich vanuit de Gobi-woestijn uit en doodde duizende mensen in China en India. Ze verspreidde zich langs de handelsroutes van Centraal-Azië naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Een onbekende geschiedenisschrijver beweert dat India geheel ontvolkt zou zijn: hele gebieden waren bedekt met dode lichamen en in andere gebieden was geen geen levend wezen overgebleven. Ook Mesopotamië, Syrië en Armenië waren bedolven onder de lijken en de Koerden zochten in wanhoop hun toevlucht in de bergen. 2.2) De verspreiding van de pest over Europa Italiaanse of Genuaanse schepen brachtten de pest naar Europa en verspreidden zo ongewild de ziekte via drukke handelsroutes rondom de Middellandse Zee. Een van de eerste bekend geworden gevallen van de pest in Europa deed zich voor in oktober 1347 in de haven van Messina op Sicilië, waar een vloot aanmeerde met aan boord zieken en stervenden. Toen de havenautoriteiten in de gaten kregen wat er aan boord aan de hand was, stuurden ze de vloot weg. Het was echter al te laat. Binnen een paar dagen had de besmettelijke ziekte zich verspreid over het eiland Sicilië en was ze overgewaaid naar het vasteland Italië. Vanuit Italië woekerde de plaag voort in heel Europa. In september 1348 bereikte de Zwarte Dood Engeland, richtte verwoestingen aan in Scandinavië en veegde een kleine Noordse nederzetting op een verafgelegen eiland bij Groenland van de kaart. 2.3) De gevolgen voor het sociale leven De verschrikkingen van de pest zijn beschreven door een Italiaanse schrijver die zijn 5 kinderen aan de ziekte verloren had. ‘Besmette mensen sterven bijna onmiddellijk. Er ontstaan builen op hun lichaam in oksels, hals en lies. Ze vallen om terwijl ze met je praten. Vaders verlaten hun kinderen, vrouwen hun mannen en de ene broer verlaat de andere; de ziekte lijkt zich te verspreiden door iemands adem en door iemands blik. Zo stierven vele mensen. Niemand wilde ze begraven, niet voor geld en ook niet uit vriendschap. Familieleden brachten hun doden naar sloten en lieten ze daarin achter zonder kerkdienst en zonder priester. Op vele plaatsen in Sienna werden grote kuilen gegraven die werden volgegooid met de lichamen van talloze doden. Mensen stierven bij honderden, dag en nacht,... Er stierven zoveel mensen dat men dacht dat het einde van de wereld was gekomen.’ Een broeder uit Sicilië schreef neer: ‘Magistraten en notarissen weigerden te komen om het testament van de stervenden op te maken, zelfs de priesters kwamen niet om hen de biecht af te nemen.’ De lijfarts van de paus noteerde hetzelfde: ‘Een vader bezocht zijn zoon niet en de zoon zijn vader niet. De naastenliefde was dood.’ 3. DE PEST VEROORZAAKTE POLITIEKE VERSCHUIVINGEN IN OOST-EUROPA Ten goede of ten kwade –er waren ongetwijfeld mensen die de plaag overleefden- zette de grote epidemie van 1347-‘50 en haar bijna even vernietigende naweeën de wereld op zijn kop. Ook in de politiek eiste de pest haar tol. De hoge sterftecijfers in het dichtbevolkte Westen deden zich niet voor in de veel dunner bevolkte vorstendommen van Oost-Europa; het feit dat deze vorstendommen voor de ergste vernietigingen van de Pest gespaard bleven, werd zelfs een belangrijke factor in hun wederopleving. Ongetwijfeld had Karel IV’s bevordering van Bohemen in het derde kwart van de veertiende eeuw veel te maken met zijn eigen verkiezing tot Heilig Rooms keizer. Maar Bohemen was ook een van de gebieden die betrekkelijk weinig te lijden hadden gehad van de Zwarte Dood. In het grootste deel van Midden-Europa, van Polen in het noorden tot de Balkan in het zuiden, waren tekenen van een nieuwe opleving zichtbaar, nog voor de verwoestende uitwerking van de Pest in Byzantium en het Westen hun een extra grote voorsprong had gegeven. Casimir de Grote van Polen (1333-’70), Lodewijk de Grote van Hongarije (1342-’82) en Olgierd, grootvorst van Litouwen (1341-’77) speelden allen hun rol in de expansie en modernisering van hun gebieden terwijl onder hen of hun opvolgers sterke nieuwe bondgenootschappen werden gesloten. Minder door de Pest geteisterd dan het westen, beleefden de Oost- Europese staten een bloeiperiode in de 14de eeuw. Onder Casimir de Grote annexeerde Polen Ruthenië en Galicië en werd zelf in 1386 verenigd met Litouwen, een groot koninkrijk dat zich uitstrekte tot diep in het Europese Rusland. Na een korte vereniging met Polen rond1380 zag Hongarije zich in het Zuiden geconfronteerd met de krachtige Osmaanse expansie in de Balkan die het pas gevormde Servische Rijk al had opgeslokt. * *‘Panorama van de middeleeuwen’ Colin Platt
4.VOORBEELD VAN EEN ERG GETEISTERD GEBIED: ENGELAND Bij het begin van de verspreiding van de pest in Engeland, geloofde de Engelse bevolking dat de pest door de muizen in de theaters verspreid werd. Daarom werden alle theaters voor een jaar gesloten. Ring-A-Ring o’Roses
Ring-a-ring o’roses, A pocket full of posies, A-tishoo! A-tishoo! We all fall down. Dit liedje is algemeen bekend in Engeland. Het dateert uit de middeleeuwen, bij de verspreiding van de pest. De Engelse bevolking geloofde dat de pest kon voorkomen worden, door de kinderen aan bloemen te laten ruiken. Daarom plaatste men ook talrijke bloemenruikers in de huizen en vlechtte men bloemenkransen, die men rond de nek droeg. De ‘roses’ waarover men in het liedje heeft, duiden op de huidproblemen en de ‘pocket full of posies’ zijn pomanders om de lucht te zuiveren. 5. ALGEMEEN BESLUIT Uit het raadplegen van de verscheidene bronnen kunnen we afleiden dat dit onderwerp zelden subjectief benaderd wordt. Waarschijnlijk komt dit doordat de pest een algemene wereldgebeurtenis was. Aan de pest stierf een groot deel van de bevolking, vooral doordat deze ziekte moeilijk te bestrijden was, zelfs ongeneeslijk was. Maar als we een blik werpen op de hedendaagse medische wereld, merken we dat er steeds nieuwe, nagenoeg ongeneeslijke ziektes verschijnen, zoals aids, kanker, leukemie,… Waarschijnlijk zullen in de toekomst nog nieuwe, onbekende ziektes ontstaan. Zo is de medische kennis van de mensheid nooit genoeg uitgebreid om alle kwalen te bestrijden. Uit ons onderzoek in de geschiedkundige wereld verdiepten we onze kennis over de pest, maar ook over de middeleeuwen in het algemeen. Dit alles zal ons dan ook veel langer bijblijven dan doodgewone leerstof. Het groepswerk was voor ons ook een aangename tijdsbesteding daar wij niet alleen ons verleden bestudeerden, maar ook op een positieve manier leerden samenwerken.