14-jarig danseresje/ De ballerina, door Degas

Inleiding: Voor de analyse van de tweede kunstuiting koos ik uiteindelijk voor een ruimtelijk werk uit dezelfde kunststroming als Renoirs Le Moulin de la Galette. Mijn keus viel aanvankelijk op een werk uit de pop-art of het super-realisme, maar over dergelijke driedimensionale werken is helaas nauwelijks informatie te vinden. Zodoende heb ik gekozen voor een veel bekender beeldhouwwerk uit het impressionisme, dat ik overigens ook heel bijzonder vind; het 14-jarige danseresje van Degas. Ik dacht dit werk ook onder de naam De ballerina te vinden, maar dat bleek het bronzen afgietsel te zijn van het danseresje dat in was is uitgevoerd. Het analyseren van een ruimtelijk object lijkt mij veel moeilijker dan het analyseren van een plat vlak zoals een schilderij. Maar ik hoop er toch een mooi onderzoek van te kunnen maken. Algemene Gegevens: 14-jarig danseresje/ De Ballerina (1879-81), beide vervaardigd door Hilaire Germain Edgar Degas (1834-1917). Ze zijn iets minder dan levensgroot uitgevoerd; 98 cm hoog. Ze werden voor het eerst getoond in 1881 op de 6e tentoonstelling van de impressionisten. Het danseresje is opgebouwd uit bijenwas, de ballerina is het bronzen afgietsel van dit originele wassen model. Het originele danseresje met echt haar, een satijnen lintje en een tutu van mousseline was voorzien van roze satijnen schoentjes en een linnen lijfje (bedekt met was). In bronzen afgietsels echter zijn alleen het haar, het lint en de tutu “echt”. De sokkel had Degas gemaakt van het hout van de vloer van een repetitielokaal. Wat heden ten dage rest van “Het danseresje” zijn twee gekleurde gipsen en een serie van bronzen afgietsels (zoals de Ballerina), gemaakt door Adrien Hébard na de dood van

Degas. Ze zijn gedeeltelijk gepolychromeerd en door Degas' nicht Jeanne Fèvre voorzien van een gazen rokje en een zijden lijfje om enigszins het effect van het origineel te benaderen. [plaatje0] De kunstenaar: De Franse schilder, tekenaar, etser, lithograaf en beeldhouwer Hilaire Germain Edgar Degas werd in 1834 te Parijs geboren. Hij was leerling van Lamothe, een leerling van Ingres. Door zijn leermeester aangezet, besteedde hij grote aandacht aan het tekenen. Langzamerhand werd de kleur belangrijker, zonder dat daarbij zijn tekening verslapte. De lijn bleef in zijn werken altijd de eerste plaats innemen. Door zijn ruimteverdeling was hij toch zelfs in zijn eerste werken niet academisch. Aanvankelijk zijn het Botticelli, Mantegna, Signorelli en Poussin, naar wie hij opzag. Ook in het werk van David en Ingres en de Japanse houtsnijders stelde hij veel belang. Men kan hem tot de impressionisten rekenen. Hij had contact met schilders als Édouard Manet, Henri Fantin-Latour en James Abbot McNeil Whistler. Evenals dezen was hij realist en probeerde hij vluchtige momenten vast te leggen, maar nooit is hij, zoals de andere schilders van deze groep, tot verdeling van de kleur over gegaan. In zijn werken bewaren de vormen hun volume, en is het plastische altijd belangrijk gebleven. Degas legde ook, vóór hij begon te schilderen, de compositie (meestal een toevallig, spontaan fragment) en elk detail in schetsen en bewegingsstudies vast. Het landschap interesseerde hem weinig. Actie en beweging boeiden hem voortdurend, en veel terugkerende onderwerpen zijn dan ook danseressen en paardenrennen. Zijn voorkeur ging ook uit naar flikkerend gas- of kaarslicht van schaars verlichte schouwburgen en garderobes. Met behulp van foto’s wist hij momenten vast te leggen, die met het blote oog niet zijn te registreren. Vooral toen zijn ogen slechter werden, begon hij meer en meer met houtskool en pastel te werken. Op latere leeftijd werd hij uiteindelijk bijna volledig blind; maar ook dan bleef hij aan het werk en maakte kleine uit was, die hem ook als plastisch kunstenaar een bijzondere faam bezorgden. Zijn vroegste beeldhouwwerken zijn van na 1865. Hij stierf op een late septemberdag van 1917 in dezelfde plaats als waar hij ter wereld was gekomen, de stad van de kunst; Parijs. Bij zijn dood bleven er in zijn atelier meer dan zeventig beeldjes in was over, die niet vóór 1921 in brons werden gegoten. Het waren beeldjes van naaktfiguren, van paarden, en in het bijzonder van danseressen, weinig afgewerkt, maar met een weergaloos gevoel voor overwicht en beweging gemodelleerd. De Ballerina, van groter formaat, is het enige werk dat geheel voltooid is. Terwijl Degas’ andere beelden door sommige 20ste eeuwse critici zijn uitgeroepen tot “impressionistische” werken, zou niemand met enige mogelijkheid deze term kunnen toepassen op “Het danseresje”. Zij behoort eerder bij een traditie van superrealistische beelden van gekleurde was, in combinatie met echte kleren en echt haar, die gedurende de renaissance en de barok een belangrijke rol heeft gespeeld maar in de 19e eeuw alleen overleefde in de vorm die bekend is van Madame Tussaud in Londen en haar equivalenten elders. Analyse: Pre-iconografie; Het slanke meisje staat rechtop met gestrekte benen. Haar rechter been staat schuin naar voren terwijl ze steunt op haar linker been. Haar beide voeten staan naar buiten gericht maar plat op de grond. Haar schouders staan naar achteren en ze kijkt naar schuin naar boven, recht voor zich uit. Haar armen hangen gestrekt achter haar rug. Ze draagt een gele tutu en een eveneens geel lijfje. Het lijfje heeft hetzelfde uiterlijk als de rest van het beeld. Verder draagt het wassen model nog roze stoffen schoentjes. De schoenen van De Ballerina daarentegen zijn een geheel met het beeld. Het haar van het meisje doet vet aan en hangt in een staart achter haar hoofd. Het is samengebonden met een wit stoffen lint. Ze heeft een bol gezicht en een grote neus voor een meisje. Haar ogen zijn half gesloten, haar lippen op elkaar. Het meisje heeft lang ponyhaar dat haar hele voorhoofd bedekt. Haar benen hebben horizontale rimpels, voornamelijk onder de knieën en boven de enkels. Materiaal en techniek; Degas’ favoriete materiaal was bijenwas en bij gelegenheid plasticine of gips. Hij heeft zelf het bronzen afgietsel van zijn dansersje nooit gezien. Pas na zijn dood werden deze door Adrien Hébard vervaardigd. Opmerkelijk is, dat het lijfje van het danseresje en de ballerina met was zijn bedekt. Hierdoor heeft het stoffen kledingstuk het uiterlijk van een gebeeldhouwd stuk gekregen. Beeldend proces; Degas wordt dan wel gezien als een impressionist, maar aan eerste impressies deed hij niet. Voor hij begon legde hij eerst de compositie en elk detail in schetsen en bewegingsstudies vast. Zo bestudeerde Degas de zuiver fysieke aspecten van het menselijk lichaam, en dan met name van ballerina’s. Naar mate hij steeds minder zichtvermogen kreeg moest hij zich noodgedwongen steeds meer op zijn beeldhouwwerk toeleggen omdat hij dit tenminste grotendeels op zijn gevoel kon doen. Toch is De Ballerina het enige voltooide werk; na Degas’ dood bleven er in zijn atelier meer dan zeventig beeldjes inwas over, die niet voor 1921 in brons werden gegoten. Het waren beeldjes van naaktfiguren, van paarden, en in het bijzonder van danseressen. Zij vertoonden allemaal het losse, schetsmatige modelé van voorstudies en toch zijn ze eerder op zichzelf staande werken dan fases in de ontwikkeling van grotere, meer voltooide werken. Uitzondering hierop is het 14-jarig Danseresje dat het model was voor De Ballerina. Het danseresje lijkt in niets, behalve wat de pose aangaat, op één van de talrijke beeldhouwwerken uit Degas’ atelier. Zij is in geen enkel geval een voorstudie voor doeken of pastels van de kunstenaar geweest en vormt een apart werk dat parallel staat aan het geschilderde werk.
Beeldaspecten; Het beeldhouwwerk is heel realistisch weergegeven. Maar doordat het is vervaardigd van was is het niet glad gepolijst, waardoor je als het ware de “vingerafdruk” van de maker op de huid ziet. Zo weerkaatst het licht dat op het beeld valt maar matig en krijgt het beeld veel doffe vlekken. De blote delen zoals de schouders en de hals van het meisje ogen zodoende een vlekkerig en oneffen. Maar deze “lelijkheid” maakt het meisje veel realistischer. Ook het relief in de benen van het meisje is bijzonder; de panty’s zitten nooit perfect in pasvorm om haar benen en zorgen daarom voor rimpels in de stof. Een duidelijk voorbeeld zijn de plekken onder haar knieën. Maar ook over de rest van haar benen zijn de rimpels prachtig verwerkt. Het lijkt net of het beeld echt een panty draagt. Het resultaat van de voorstudies die Degas maakte, komt in de compositie duidelijk naar voren; het danseresje is geheel in evenwicht. Van alle kanten bekeken. Alle delen van haar lichaam staan in zo’n positie dat er harmonie is ontstaan in het beeld. Er lopen daarom ook hele sterke lijnen die dit geheel zo goed bij elkaar houden. Ondanks deze harmonie kan er niet gezegd worden dat er ook rust in het beeld is. Het meisje staat dan wel in een rusthouding, maar ze geeft mij het idee alsof ze elk moment kan opspringen en beginnen met een balletopvoering. Het lijkt namelijk alsof alle spieren in haar lichaam compleet gespannen zijn, zoals ze daar staat met haar gestrekte armen en benen en haar schouders naar achter. Het is ook duidelijk dat Degas goed te anatomie van de ballerina’s bestudeerd heeft. De vormen en de verhoudingen van het lichaam kloppen prima voor een 14-jarig meisje. Degas heeft zo ook haar sleutelbeenderen en de spieren bij haar hals goed uit laten komen. Het idee van Degas om het beeld van het danseresje echte kledingstukken te geven heeft een hele positieve uitwerking gehad. Als het beeld namelijk in zijn geheel van hetzelfde materiaal gemaakt was, dan was het veel levenlozer geworden. Nu lijkt het veel meer op een echt meisje. Misschien zou het beeld nog veel echter zijn geweest als het ook een huidskleur had gehad (een soort van Madame Tussaud-effect). Maar dat zou het idee van het beeldhouwwerk aangetast hebben waardoor het misschien te veel op een grote pop zou gaan lijken. De gele kleur van het lijfje en de tutu past naar mijn mening prachtig bij het bruin van de bronzen ballerina. Als deze kledingstukken bijvoorbeeld roze waren geweest, dan was het echt een aangekleed beeld geweest. Nu de kleding een geheel met het beeld. Vooral ook door het kleden met was van het lijfje. De functie; Het 14-jarig danseresje is als enige beeldhouwwerk van Degas speciaal voltooid voor de impressionisten-tentoonstelling. Deze stijl van beeldhouwwerken was heel ongewoon in die tijd waardoor Degas een golf van negatieve reacties over zich heen kreeg. Waarschijnlijk was het dan ook zijn bedoeling om het werkstuk zo veel mogelijk te laten verschillen van het beeldhouwwerk van de Salons. Hiermee shockeerde hij het publiek op dezelfde manier als zijn mede-impressionisten. Degas zou ook geïntrigeerd zijn door de spanning tussen het zo concreet mogelijke oppervlak en de abstracte, maar machtige, richtinggevende krachten daaronder; de ballethouding, die van een danseres in ruste (hoewel in toneelrust!), wordt in de handen van Degas uiterst gespannen, met zulke scherpe hoeken dat geen danseres die meer dan een paar ogenblikken kan volhouden. Inhoud van het werk; Model voor het 14-jarig danseresje stond Marie van Goethem, een Belgisch meisje dat toen balletleerlinge was bij de Opéra (in het oeuvre van Degas vormen danseressen een belangrijk thema. Hij observeerde hen tijdens repetities). Eigen mening; In de commentaren die destijds naar aanleiding van de tentoonstelling van het danseresje werden geschreven wordt het meisje voornamelijk afgeschilderd als een “operarat”, een “monster” dat, “als het kleiner was (geweest) men geneigd zou zijn haar op sterk water te zetten”. Slechts één recensie probeerde de kunstenaar gerust te stellen; “het werk dat vandaag niet wordt begrepen zal misschien op een dag in een museum met respect beschouwd worden als het eerste werk van een nieuwe kunst”. En hiermee heeft Degas uiteindelijk toch aan het langste eind getrokken. Want vandaag de dag is De Ballerina een gewild kunstwerk dat niet voor niets in poster-vorm bij zoveel jonge meisjes op de kamer heeft gehangen. Ik vind het zelf ook een heel mooi en bovendien bijzonder beeld. Ik begrijp daarom ook niet hoe het kwam dat de critici destijds zo negatief tegenover de vormgeving van het beeldje stonden. Een “monster” of een “rat” zou ik het nooit kunnen noemen. Ik zie het als een doodgewoon doorsnee meisje. Wat destijds als “onbeschaamd” werd beschreven, is volgens mij pure zelfverzekerdheid, waarop ze voor zich uit kijkt. Maar net zoals bij Le Moulin de la Galette van Renoir liggen de toenmalige conventies van de kunst hieraan ten grondslag. Men verwachtte nou eenmaal een bepaalde stijl van de kunst, en als een werk daarvan afweek, dan werd dat fel bekritiseerd. Maar gelukkig kunnen we tegenwoordig dit prachtige danseresje van Degas volop waarderen. Literatuur opgave; 1. Eeuwige Schoonheid, E.H. Gombrich, Gaade Uitgevers/Unieboeken b.v., Houten (1997) 2. De Geschiedenis van het Impressionisme, Septuaginta, Alpen aan den Rijn (1980) 3. “Levende beelden”, Examenkatern kunstgesch./kunstbeschouwing (19../..) 4. Oosthoek Encyclopedie van Schilder & Beeldhouwkunst, J.L. Griep e.a., Oosthoek, Utrecht (1981) 5. Schilderkunst van A tot Z, Koninklijke Smeets Offenset B.V., Weert (1987) 6. Winklerprins van de Kunst, Elsevier Nederland B.V., Amsterdam/Brussel