14-jarig danseresje/ De ballerina, door Degas

Beeldend proces; Degas wordt dan wel gezien als een impressionist, maar aan eerste impressies deed hij niet. Voor hij begon legde hij eerst de compositie en elk detail in schetsen en bewegingsstudies vast. Zo bestudeerde Degas de zuiver fysieke aspecten van het menselijk lichaam, en dan met name van ballerina’s. Naar mate hij steeds minder zichtvermogen kreeg moest hij zich noodgedwongen steeds meer op zijn beeldhouwwerk toeleggen omdat hij dit tenminste grotendeels op zijn gevoel kon doen. Toch is De Ballerina het enige voltooide werk; na Degas’ dood bleven er in zijn atelier meer dan zeventig beeldjes inwas over, die niet voor 1921 in brons werden gegoten. Het waren beeldjes van naaktfiguren, van paarden, en in het bijzonder van danseressen. Zij vertoonden allemaal het losse, schetsmatige modelé van voorstudies en toch zijn ze eerder op zichzelf staande werken dan fases in de ontwikkeling van grotere, meer voltooide werken. Uitzondering hierop is het 14-jarig Danseresje dat het model was voor De Ballerina. Het danseresje lijkt in niets, behalve wat de pose aangaat, op één van de talrijke beeldhouwwerken uit Degas’ atelier. Zij is in geen enkel geval een voorstudie voor doeken of pastels van de kunstenaar geweest en vormt een apart werk dat parallel staat aan het geschilderde werk.

Beeldaspecten; Het beeldhouwwerk is heel realistisch weergegeven. Maar doordat het is vervaardigd van was is het niet glad gepolijst, waardoor je als het ware de “vingerafdruk” van de maker op de huid ziet. Zo weerkaatst het licht dat op het beeld valt maar matig en krijgt het beeld veel doffe vlekken. De blote delen zoals de schouders en de hals van het meisje ogen zodoende een vlekkerig en oneffen. Maar deze “lelijkheid” maakt het meisje veel realistischer. Ook het relief in de benen van het meisje is bijzonder; de panty’s zitten nooit perfect in pasvorm om haar benen en zorgen daarom voor rimpels in de stof. Een duidelijk voorbeeld zijn de plekken onder haar knieën. Maar ook over de rest van haar benen zijn de rimpels prachtig verwerkt. Het lijkt net of het beeld echt een panty draagt. Het resultaat van de voorstudies die Degas maakte, komt in de compositie duidelijk naar voren; het danseresje is geheel in evenwicht. Van alle kanten bekeken. Alle delen van haar lichaam staan in zo’n positie dat er harmonie is ontstaan in het beeld. Er lopen daarom ook hele sterke lijnen die dit geheel zo goed bij elkaar houden. Ondanks deze harmonie kan er niet gezegd worden dat er ook rust in het beeld is. Het meisje staat dan wel in een rusthouding, maar ze geeft mij het idee alsof ze elk moment kan opspringen en beginnen met een balletopvoering. Het lijkt namelijk alsof alle spieren in haar lichaam compleet gespannen zijn, zoals ze daar staat met haar gestrekte armen en benen en haar schouders naar achter. Het is ook duidelijk dat Degas goed te anatomie van de ballerina’s bestudeerd heeft. De vormen en de verhoudingen van het lichaam kloppen prima voor een 14-jarig meisje. Degas heeft zo ook haar sleutelbeenderen en de spieren bij haar hals goed uit laten komen. Het idee van Degas om het beeld van het danseresje echte kledingstukken te geven heeft een hele positieve uitwerking gehad. Als het beeld namelijk in zijn geheel van hetzelfde materiaal gemaakt was, dan was het veel levenlozer geworden. Nu lijkt het veel meer op een echt meisje. Misschien zou het beeld nog veel echter zijn geweest als het ook een huidskleur had gehad (een soort van Madame Tussaud-effect). Maar dat zou het idee van het beeldhouwwerk aangetast hebben waardoor het misschien te veel op een grote pop zou gaan lijken. De gele kleur van het lijfje en de tutu past naar mijn mening prachtig bij het bruin van de bronzen ballerina. Als deze kledingstukken bijvoorbeeld roze waren geweest, dan was het echt een aangekleed beeld geweest. Nu de kleding een geheel met het beeld. Vooral ook door het kleden met was van het lijfje.

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

De functie; Het 14-jarig danseresje is als enige beeldhouwwerk van Degas speciaal voltooid voor de impressionisten-tentoonstelling. Deze stijl van beeldhouwwerken was heel ongewoon in die tijd waardoor Degas een golf van negatieve reacties over zich heen kreeg. Waarschijnlijk was het dan ook zijn bedoeling om het werkstuk zo veel mogelijk te laten verschillen van het beeldhouwwerk van de Salons. Hiermee shockeerde hij het publiek op dezelfde manier als zijn mede-impressionisten. Degas zou ook geïntrigeerd zijn door de spanning tussen het zo concreet mogelijke oppervlak en de abstracte, maar machtige, richtinggevende krachten daaronder; de ballethouding, die van een danseres in ruste (hoewel in toneelrust!), wordt in de handen van Degas uiterst gespannen, met zulke scherpe hoeken dat geen danseres die meer dan een paar ogenblikken kan volhouden.

Inhoud van het werk; Model voor het 14-jarig danseresje stond Marie van Goethem, een Belgisch meisje dat toen balletleerlinge was bij de Opéra (in het oeuvre van Degas vormen danseressen een belangrijk thema. Hij observeerde hen tijdens repetities).

Eigen mening; In de commentaren die destijds naar aanleiding van de tentoonstelling van het danseresje werden geschreven wordt het meisje voornamelijk afgeschilderd als een “operarat”, een “monster” dat, “als het kleiner was (geweest) men geneigd zou zijn haar op sterk water te zetten”. Slechts één recensie probeerde de kunstenaar gerust te stellen; “het werk dat vandaag niet wordt begrepen zal misschien op een dag in een museum met respect beschouwd worden als het eerste werk van een nieuwe kunst”. En hiermee heeft Degas uiteindelijk toch aan het langste eind getrokken. Want vandaag de dag is De Ballerina een gewild kunstwerk dat niet voor niets in poster-vorm bij zoveel jonge meisjes op de kamer heeft gehangen. Ik vind het zelf ook een heel mooi en bovendien bijzonder beeld. Ik begrijp daarom ook niet hoe het kwam dat de critici destijds zo negatief tegenover de vormgeving van het beeldje stonden. Een “monster” of een “rat” zou ik het nooit kunnen noemen. Ik zie het als een doodgewoon doorsnee meisje. Wat destijds als “onbeschaamd” werd beschreven, is volgens mij pure zelfverzekerdheid, waarop ze voor zich uit kijkt. Maar net zoals bij Le Moulin de la Galette van Renoir liggen de toenmalige conventies van de kunst hieraan ten grondslag. Men verwachtte nou eenmaal een bepaalde stijl van de kunst, en als een werk daarvan afweek, dan werd dat fel bekritiseerd. Maar gelukkig kunnen we tegenwoordig dit prachtige danseresje van Degas volop waarderen.

Eigen mening; In de commentaren die destijds naar aanleiding van de tentoonstelling van het danseresje werden geschreven wordt het meisje voornamelijk afgeschilderd als een “operarat”, een “monster” dat, “als het kleiner was (geweest) men geneigd zou zijn haar op sterk water te zetten”. Slechts één recensie probeerde de kunstenaar gerust te stellen; “het werk dat vandaag niet wordt begrepen zal misschien op een dag in een museum met respect beschouwd worden als het eerste werk van een nieuwe kunst”. En hiermee heeft Degas uiteindelijk toch aan het langste eind getrokken. Want vandaag de dag is De Ballerina een gewild kunstwerk dat niet voor niets in poster-vorm bij zoveel jonge meisjes op de kamer heeft gehangen. Ik vind het zelf ook een heel mooi en bovendien bijzonder beeld. Ik begrijp daarom ook niet hoe het kwam dat de critici destijds zo negatief tegenover de vormgeving van het beeldje stonden. Een “monster” of een “rat” zou ik het nooit kunnen noemen. Ik zie het als een doodgewoon doorsnee meisje. Wat destijds als “onbeschaamd” werd beschreven, is volgens mij pure zelfverzekerdheid, waarop ze voor zich uit kijkt. Maar net zoals bij Le Moulin de la Galette van Renoir liggen de toenmalige conventies van de kunst hieraan ten grondslag. Men verwachtte nou eenmaal een bepaalde stijl van de kunst, en als een werk daarvan afweek, dan werd dat fel bekritiseerd. Maar gelukkig kunnen we tegenwoordig dit prachtige danseresje van Degas volop waarderen.

Literatuur opgave; 1. Eeuwige Schoonheid, E.H. Gombrich, Gaade Uitgevers/Unieboeken b.v., Houten (1997) 2. De Geschiedenis van het Impressionisme, Septuaginta, Alpen aan den Rijn (1980) 3. “Levende beelden”, Examenkatern kunstgesch./kunstbeschouwing (19../..) 4. Oosthoek Encyclopedie van Schilder & Beeldhouwkunst, J.L. Griep e.a., Oosthoek, Utrecht (1981) 5. Schilderkunst van A tot Z, Koninklijke Smeets Offenset B.V., Weert (1987) 6. Winklerprins van de Kunst, Elsevier Nederland B.V., Amsterdam/Brussel