Zwitserland

Hoofdvraag : Wat maakt Zwitserland bijzonder en zal dat zo blijven?

1. De rol van de fysisch-geografische kenmerken

Wat zijn de belangrijkste fysisch-geografische bijzonderheden van Zwitserland en hoe hebben die Zwitserland beïnvloed?

2. De rol van de bevolkingsaspecten

Verschillende talen, culturen en demografische bijzonderheden

3. De rol van de economische kenmerken

Waarin een klein land groot kan zijn, maar ook kwetsbaar

4. Een bijzonder politiek systeem

Neutraliteit, kantons en veel inspraak

5. Los van de EU: voor- en nadelen

6. Conclusie: Zal Zwitserland bijzonder blijven?

Inleiding

Dit profielwerkstuk gaat over Zwitserland als bijzonder land in Europa.

Mijn hoofdvraag is: Wat maakt Zwitserland bijzonder en zal dat zo blijven?

Mijn deelvragen zijn:

1. Wat zijn de belangrijkste fysisch-geografische bijzonderheden van Zwitserland en hoe hebben die Zwitserland beïnvloed?

2. Welke bevolkingsaspecten maken Zwitserland bijzonder?

3. Welke economische kenmerken maken Zwitserland bijzonder?

4. Wat maakt het politieke systeem bijzonder?

5. Wat zijn de voor-en nadelen van het niet bij de EU horen?

6. Zal Zwitserland bijzonder blijven?

Hoofdstuk 1 Fysisch-geografische bijzonderheden en de gevolgen

Zwitserland is het meest bergachtige land van Europa, dat is natuurlijk het meest opvallende fysisch-geografische kenmerk. De Alpen vormen 60% van het landoppervlak en de Jura 10%. De bevolking bevindt zich dan ook grotendeels in het gebied daar tussenin, het Mittelland.

Jura, Mittelland en Alpen zijn sterk van elkaar verschillende landschappen. Daardoor verschilt het klimaat ook sterk van de ene regio naar de andere. ’s Winters kan Zwitserland een klimaat hebben zo koud als Siberië en ’s zomers kan het er zo droog en warm zijn als aan de Middellandse Zee. De klimaten zijn: EH in het Hooggebergte, Cs in het zuiden, Cf in het westen en richting Df-klimaat in het oosten. Zwitserland bezit 6% van de zoetwatervoorraad in Europa. De Rijn, de Rhône en de Inn hebben hier allemaal hun bron, en stromen uit in drie verschillende zeeën: de Noordzee, de Middellandse Zee en (via de Donau) de Zwarte Zee. Het land bezit 1500 meren, waarvan de grote meren het Meer van Genève, het meer van Neuchâtel en de Bodensee zijn. Het meer van Genève is het grootste zoetwatermeer van Europa. De meren zijn ontstaan door glaciale uitslijping.

De Alpen zijn een relatief jong gebergte, en grote gebieden zijn vergletsjerd: 1950 vierkante kilometer is bedekt met gletsjerijs van 140 gletsjers. Vele dalen zijn uitgeslepen door gletsjers, waarvan het Boven-Rhône dal een goed voorbeeld is. De Alpen functioneren als een soort barrière, waardoor het weer in het noorden van Zwitserland soms heel anders is dan het weer in het zuiden. Zwitserland heeft een oppervlakte van 41.285 vierkante kilometer. Door al het reliëf is er niet veel bouwgrond voor steden, waardoor de kleine bewoonbare oppervlakte zeer dicht bevolkt is.

Gemiddeld is de bevolkingsdichtheid 193 mensen per vierkante kilometer. In de agglomeraties echter, die 20% van het gebied beslaan, is de bevolkingsdichtheid 590 per vierkante kilometer. Tweederde van de bevolking leeft in geürbaniseerde gebieden. De laatste decennia vindt er veel suburbanisatie plaats, en gaat men net buiten de steden wonen. Dit is een trend die in veel centrumlanden plaatsvindt. Een voorbeeld van suburbanisatie in Zwitserland is het gebied rond het Meer van Genève: rondom het meer liggen maar een paar grote steden, maar er liggen talloze dorpjes om al die steden heen, die snel in inwoneraantal gegroeid zijn. Door het grote aandeel berggebied van het land is uitbreiding van de verstedelijking niet op grote schaal mogelijk.

De drie grote cultuurgroepen in Zwitserland, de Franse, de Duitse en de Italiaanse, hebben mede door het reliëf hun eigen identiteit sterk behouden. Het reliëf heeft er ook voor gezorgd dat er in kantons, dalen en dorpen sterke tradities zijn blijven bestaan. Maar toch worden die verschillende groepen verenigd in hun gezamenlijke drang naar onafhankelijkheid en neutraliteit.

Het reliëf werkte in het voordeel van de Zwitsers, omdat dit het onmogelijk maakte voor buitenstaanders het land te veroveren. Hierdoor was men in staat zijn eigen tradities te ontwikkelen en zelfstandig te blijven. Het reliëf heeft dus bijgedragen aan twee ‘typische Zwitserse kenmerken’: de drang naar neutraliteit en onafhankelijkheid.

Delfstoffen zijn er nauwelijks, maar water en bossen zijn wel belangrijke natuurlijke hulpbronnen. Als een land dat nauwelijks delfstoffen heeft en beperkte landbouwgrond, is Zwitserland altijd al gedwongen geweest om handel te drijven met andere landen. Het was nooit gemakkelijk om van het land te leven, en soms was het zo erg dat het de mensen dwong hun eten ergens anders te gaan zoeken. In de 11e eeuw begon de agrarische productie toe te nemen door verbeterde landbouwtechnieken en een gunstige verandering in het klimaat. Door de toename in de welvaart nam de bevolkingsgroei ook toe. Door de landbouwontwikkelingen werden mensen vrijgesteld van de landbouw, en konden zich gaan specialiseren in ambacht en handel. In de 12e en de 13e eeuw bloeiden de steden en dus ook de handel op.

Een zeer belangrijke doorvoer route is de Gotthardpas. De Longobarden bouwden rond 570 een in kettingen hangende brug, om over de Reuss te komen. In de tijd van Karel de Grote werd deze pasweg voor lastdieren ingericht. De Langobardische brug werd in 1198 vervangen door de Teufelsbrücke. Doordat vanaf toen het verkeer over de pas zo erg toenam, leidde dit tot het Zwitsers eedgenootschap in 1291.

Aangezien Zwitserland een land-locked-state is (door land ingesloten) heeft het in het verleden niet kunnen profiteren van overzeese expansie. Toch was Zwitserland belangrijk in Europa, juist door zijn centrale ligging: door zijn doorvoerroutes werd Zwitserland juist aantrekkelijk voor andere landen. De aanleg van bruggen, passen en tunnels heeft daarbij natuurlijk een grote rol gespeeld.

De combinatie van het reliëf en het klimaat heeft het land vanaf de negentiende eeuw ook nog een bloeiend toerisme opgeleverd en daarmee een belangrijke bron van inkomsten.

Hoofdstuk 2. Welke bevolkingsaspecten maken Zwitserland bijzonder?

Verschillende talen en culturen

De vier nationale talen in Zwitserland zijn: Duits, Frans, Italiaans en Retoromaans.

Zwitserland ligt centraal in Europa; het grenst aan Duitsland in het noorden, Liechtenstein en Oostenrijk in het oosten, Italië in het zuiden en Frankrijk in het westen. Dit verklaart de ontmoeting van drie belangrijke Europese culturen in Zwitserland; het Franstalige gedeelte ligt in het zuidwesten, naast Frankrijk, het Italiaanse gedeelte licht in het zuidoosten, naast Italië, en het Duitstalige gedeelte ligt in het noorden en oosten, naast Duitsland en Oostenrijk.

Zoals je op de afbeelding ziet is het Duitstalige gebied duidelijk overheersend (63,7% van de bevolking), daarna het Franse gebied (19,2%), daarna het Italiaanse (7,6%) en als laatste het Retoromaans (0,6%). Het Duitstalige deel spreekt Schwyzerdütsch, zo’n zwaar dialect dat Duitsers het niet kunnen verstaan. In de grote steden zoals Zürich valt het accent mee, maar in de regio wordt het steeds onverstaanbaarder. Op de scholen wordt in Hochdeutsch lesgegeven. Schwyzerdütsch is van belang om te spreken in het bedrijfs- en dagelijks leven, maar is geen officiële taal: men schrijft dus alleen in Hochdeutsch. In principe hebben alle taalgroepen dezelfde rechten, maar in praktijk is het moeilijk voor de taalgroepen die in de minderheid zijn economische en politieke invloed uit te oefenen. Het gaat dan vooral over de Retoromaans sprekende groep. Het Zwitserse Frans en Duits wijkt af van het echte Frans en Duits: er is een verschil in dialect, maar ook uitdrukkingen en woorden. Elk kanton (zie uitleg in hoofdstuk 4) heeft één officiële taal, die wordt gekozen door de bewoners.

Alle bijsluiters, waarschuwingen, treinoproepen etc worden in 4 talen gedaan: Engels, Duits, Frans, en Italiaans. Op de scholen worden onder andere Italiaans, Frans en Duits aangeboden, Als je echter maar één taal spreekt, zoals bijvoorbeeld Italiaans, is je kans op de arbeidersmarkt kleiner omdat het grootste deel van het land Duitstalig is. Vaak komt het dus wel uit om meerdere talen te kunnen, anders ben je beperkt tot je eigen taalgebied. Elk taalgebied heeft zijn eigen cultuur en gebruiken, soms verschilt het zelfs per kanton. De taal zorgt dus voor barrières, of juist niet: er zijn veel tweetalige gezinnen.

De verschillende taalgebieden in Zwitserland vormen eigen culturele gemeenschappen. Het reliëf had daarbij nog een sterk isolerende werking, waardoor onderlinge contacten belemmerd werden. Deze isolerende werking is erg afgenomen door de ontwikkeling van media en communicatiemiddelen en een goede infrastructuur, maar toch zijn deze barrières altijd nog te merken. Je kunt wat dat betreft niet spreken van dé Zwitser omdat elk gebied een andere cultuur heeft. De kantons verschillen onderling ook nog eens in aard. Maar ondanks de verschillende karakters van de inwoners en de kantons is elke Zwitser trots op de onafhankelijkheid en neutraliteit van het land als geheel. Men voelt zich daardoor toch meer Zwitser dan inwoner van een kanton. De Zwitsers zijn trots op hun nationaliteit: overal hangen vlaggen en op alles staat het logo van de Zwitserse vlag. Het regionalisme heeft dus nooit geleid tot separatisme, sterker nog: de overheersende Zwitserse identiteit overbrugt de interne verschillen. Je kunt ook zeggen: de centripetale krachten zijn sterker dan de centrifugale.

Demografische aspecten

Zwitserland telde in 2011 7.639.961 inwoners. Het geboortecijfer was 9.5 en het sterftecijfer 8.7. Waar veel westerse landen mee te maken hebben is vergrijzing: het geboortecijfer neemt af, en er komen steeds meer oude mensen. In Zwitserland is er ook sprake van: gemiddeld krijgt een vrouw 1,5 kinderen in haar leven. De enige reden waarom de bevolking toch toe blijft nemen is vanwege de sociale groei: immigratie. Vergeleken met andere Europese landen is het percentage immigranten laag, maar uit onderzoek bleek dat in 2001 één op de 10 Zwitsers geïmmigreerd was. Ongeveer een vijfde van de kinderen die in Zwitserland worden geboren hebben minstens één buitenlandse ouder. De immigranten bestaan vooral uit: Italianen, Portugezen, Duitsers, Turken, Fransen, Spanjaarden, Albaniërs en Serviërs. Steeds meer buitenlanders komen uit Afrikaanse landen, of andere landen buiten Europa.

Zwitserland had sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog zo te kampen met een arbeidersgebrek, dat men arbeiders uit Zuid-Europa moest halen. Uiteindelijk werden ook de Balkanlanden erbij betrokken: hierdoor zijn de meeste allochtonen in het land Zuid-Europeanen en mensen uit de Balkan

Zwitserland staat bekend om zijn strenge immigratiebeleid. Als je geen werk of studie hebt, mag je maximaal 3 maanden blijven, ook als EU inwoner. Om een Zwitserse nationaliteit te krijgen moet je naturalisatie aanvragen bij een kanton. Als je twaalf jaar in Zwitserland hebt gewoond, kom je pas in aanmerking. De Zwitserse overheid voert een onderzoek naar je uit en als je goed genoeg bent geïntegreerd krijg je de Zwitserse nationaliteit. Als je vijf jaar in Zwitserland hebt gewoond en drie jaar bent getrouwd, of al drie jaar Zwitserse kinderen hebt kom je ook in aanmerking. Je zou denken dat met zo’n immigratiebeleid Zwitserland geen problemen zou moeten hebben met buitenlanders, maar het tegendeel hiervan is waar. Er verblijven veel illegalen, of immigranten die door gezinshereniging hun families over mochten laten komen. Deze groep, van de gezinshereniging past zich niet goed aan: ze blijven hun eigen taal spreken, hebben hun eigen gebruiken en integreren niet goed: het gevolg is een sterke scheiding tussen de autochtone bevolking en een deel van de allochtone bevolking. Met een beroep op het nationalisme dat Zwitsers vrij sterk hebben kan een populistische partij die zich verzet tegen immigratie dus makkelijk aanhang krijgen. (zie hoofdstuk 4)

Hoofdstuk 3. Welke economische kenmerken maken Zwitserland bijzonder?

Waarin een klein land groot kan zijn

De Zwitserse economie haalt vooral zijn inkomsten uit financiële dienstverlening (UBS = Union Bank of Switzerland), chemische en farmaceutische industrie (Novartis, Roche), de export van machines en precisie-instrumenten (Swatch), de levensmiddelenindustrie (Nestlé) en het toerisme.

Zwitserland heeft een vrije markteconomie, waarin de particuliere bedrijven de meest overheersende positie hebben: het grootste deel van de beroepsbevolking (4,6 miljoen in 2010) werkt voor kleine of middelgrote ondernemingen. In 2008 hadden meer dan 99% van de bedrijven minder dan 250 full-time werknemers in dienst, wat ongeveer tweederde van de totale beroepsbevolking is. Veel van de kleine tot middelgrote bedrijven zijn nog steeds in handen van de families die hen stichtten. In de grote bedrijven echter, is er wel degelijk sprake van globalisering: van de 40% bestuursleden is 26% niet-Zwitsers.

Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog maakte de economie een voortdurende groei door, waardoor de werkgelegenheid toenam, de productie en de uiteindelijke levensstandaard. Zwitserland werd een van de rijkste landen ter wereld, met een hoog bnp ( 508 in 2011). Vergeleken met Rusland ( 900) en Frankrijk ( 100) is dit een relatief hoof bnp. In de wereldranglijst van het CIA World Factbook neemt Zwitserland de 11e plaats in beslag, van de 193 genoemde landen.

De landbouwsector

Ook al is het geschikte oppervlakte voor landbouw in Zwitserland niet groot, toch weet het land zich door moderne landbouwtechnieken in 68% van zijn behoefte aan voedsel te voorzien. 5,5% van de beroepsbevolking is werkzaam in de landbouw, een snelle afname vergeleken met de vorige eeuw toen nog 30% van de beroepsbevolking werkzaam was in de landbouw. De belangrijkste tak van de agrarische sector is de veehouderij (zuivelproductie) en de wijnbouw. Omdat een kwart van het land bedekt is met bos, kan Zwitserland ook zichzelf van hout voorzien.

De buitenlandse handel

Buitenlandse handel ia altijd belangrijk geweest voor Zwitserland, bijvoorbeeld door het ontbreken van delfstoffen. Door de relatief kleine binnenlandse markt werden de Zwitserse fabrikanten altijd al aangemoedigd zich internationaal te oriënteren. Zwitserland importeert een grote hoeveelheid aan grondstoffen, en exporteert producten van zeer hoge kwaliteit. Duitsland is de grootste importeur van Zwitserse producten. Daarna volgen Italië, Frankrijk, Nederland, de VS, en Groot-Brittannië. Ook al koos Zwitserland er zelf voor om buiten de EU te blijven , het land is toch zeer afhankelijk van de landen van de EU: meer dan de helft van de export hangt er vanaf. De Zwitserse economie is vrijwel volledig geliberaliseerd. Dit maakt het aantrekkelijk voor multinationals om zich in Zwitserland te vestigen, ook de politieke stabiliteit en de hoge levenskwaliteit stimuleren dit.

De financiële dienstensector en de rol van het bankgeheim

De drie belangrijke hubs van het Zwitserse financiële centrum zijn Genève, Zürich en Lugano. (Genève zit in Franstalige deel, Zürich in het Duitstalige deel en Lugano in het Italiaanstalige deel) De banken zijn het belangrijkst in het Zwitserse financiële centrum. De activa, die de Zwitserse banken beheren, bedraagt 11.300 miljard CHF. Dit is 10% van het wereldwijde vermogen ,waardoor het na de VS en Groot-Brittannië de grootste financiële markt is ter wereld. Na de banken zijn de verzekeraars het belangrijkst: 70% van hun wereldwijde premie-inkomen komt uit het buitenland. Dit wijst weer op de internationalisering. Zwitserland is de 4e grootste her-verzekeraar ter wereld. De reden waarom Zwitserland over zo’n enorm vermogen beschikt is te danken aan het bankgeheim.

Het bankgeheim staat opgeschreven in een bankwet, opgesteld in 1934. Met het bankgeheim beschermen bankiers de persoonlijke informatie van het gebruik van de bankrekening van hun klanten, door een bankaccount niet op een naam te zetten, maar op een banknummer. Eigenlijk gaat het bankgeheim terug tot in de 18e eeuw, maar in 1934 werd het pas wettelijk vastgelegd. Hiervoor waren twee redenen. De eerste reden was de spionage van de nazi’s in 1931. In 1931 leidde de economische crisis tot strengere controle van buitenlands geld in Duitsland. Hitler had alle Duitsers verboden geld op buitenlandse rekeningen te hebben, en had er de doodstraf op gezet. De Gestapo werd ingezet om Zwitserse banken te bespioneren, en toen drie Duitsers met een buitenlandse rekening werden betrapt, kregen ze de doodstraf. Hierdoor besloot de Zwitserse regering het bankgeheim wettelijk vast te leggen. De andere reden was de druk van Frankrijk vanwege de affaire met de Basler Handelsbank. In 1932 werd bekend dat 2.000 leden van de Franse elite een rekening hadden bij deze bank in Basel. De Franse socialisten gebruikten dit om de rechtse regering aan te vallen op het feit dat er niks tegen deze belastingsfraude werd ondernomen. De socialisten wilden juridisch zeggenschap over deze Franse rekeningen in Zwitserland, en om dit te voorkomen ging Zwitserland over op het bankgeheim.

In de wet zijn zelfs boetes en gevangenisstraffen opgenomen, als een werknemer informatie geeft over rekeninghouders. Niet alleen de werknemer ontvangt een boete, maar ook de bank. De werknemer moet van de wet een zwijgplicht afleggen die tot de dood geldt. Sinds 2009 kan een Zwitserse bank onder strenge voorwaarden informatie geven aan overheidsinstanties waarmee Zwitserland een verdrag heeft gesloten. In dat verdrag staat dat alleen in het geval van strafrechtelijk onderzoek informatie uitgewisseld mag worden. Er moet dan wel sprake zijn van een strafbaar feit dat in beide landen strafbaar is. Dit werkt vaak alsnog in het voordeel van belastingontduikers want belastingontduiking in Zwitserland is geen strafbaar feit.

In het boek ‘Zwitserland wast witter’ van Jean Ziegler uit 1990 beschrijft een lid van het Zwitserse parlement de nadelige effecten van het bankgeheim. Er zijn verschillende drugsbarons, criminelen en dictators die hun volk afpersen, die hun geld via het bankgeheim van Zwitserland kunnen witwassen. Zwitserland zelf weet dit ook, maar toch wordt de bankwet niet gewijzigd. Door dit toe te staan, profiteert het land er zelf volop van, en daarom blijft de corruptie en het witwassen van criminaliteit bestaan.

‘… in Zwitserland halen de heersende klassen van de burgergemeenschap – bankemirs, grote heren van de multinationale industriële imperiums en de intercontinentale handel, speculanten in onroerend goed, wapen- en deviezenhandelaars – hun onmetelijke rijkdommen en wereldwijde macht uit de overexploitatie van de arme volkeren, uit de in Europese landen bedreven belastingontduiking, uit het innen en witten van de winsten der drugshandelaren en het vluchtkapitaal uit de derde wereld.’

Als voorbeeld geeft Ziegler onder andere dat vanaf 1933 joodse gemeenschappen, handelsmaatschappijen en families honderden miljoenen dollars en andere eigendommen bij de Zwitserse bank stalden. Van de 6 miljoen joden die door de nazi’s waren omgebracht, waren er zevenduizend overlevenden (of wettige erfgenamen) die hun tegoeden opeisten. Van de 7.000 kregen 961 personen hun geld terug, in totaal 9,5 miljoen Zwitserse franken. De rest kon niet goed genoeg aantonen dat het geld van hen was, aangezien je door het bankgeheim geen rekeningen op naam hoefde te zetten. Al het geld dat niet werd teruggegeven, of niet werd opgeëist omdat de eigenaren waren overleden, verdween in de Zwitserse banken.

Er is dus heel wat voor nodig om het bankgeheim op te heffen: belastingontduiking, privé kwesties als scheiden en erfenissen blijven in elk geval anoniem. Alleen als er echt bewijs is, dat er sprake is van drugssmokkel of witwassen komt er informatie vrij over de rekeninghouder. Een voorbeeld hiervan zijn de rekeningen van Kaddafi (280 miljoen euro) en Mubarak (319 miljoen euro) die werden bevroren.

Zwitserland wordt wel steeds vaker onder druk gezet door andere landen. Men schat dat de Nederlanders ongeveer 7 miljard euro aan spaarrekeningen in Zwitserland, een bedrag wat de Nederlandse Belastingdienst wil hebben. Men doet er dan ook alles aan om dit in beweging te krijgen; boetes zijn verhoogd, en de media worden bespeeld. Ook is de inkeerregeling gewijzigd: de inkeerregeling is voor mensen met zwart geld die zelf hebben besloten zich aan te geven bij de belastingdienst. Wie in 2009 inkeerde, hoefde geen extra boete te betalen maar door de wijziging van de inkeerregeling in 2010 is dit afgeschaft: men betaalt dus alsnog een extra boete. Vanaf nu geldt dus dat bij vrijwillige inkeer, de boete 30% over het vermogen bedraagt, en wie niet gebruik maakt van de inkeerregeling en wordt betrapt moet 300% boete betalen.

Zwitserland heeft altijd geprofiteerd van het bankgeheim , de welvaart is er voor een deel op gebaseerd. Eerlijke rijkdom kun je het niet noemen, maar door de toenemende kritiek worden de regels van het bankgeheim strenger.

Toerisme, internationale scholen en organisaties

Het toerisme in Zwitserland bestaat voornamelijk uit wandelaars, bergbeklimmers, motorrijders en vooral de wintersport. Toerisme is een belangrijke bron van inkomsten voor Zwitserland. In 2008 gaven toeristen 12,81 miljard euro uit. Toen de United World Tourism Organisation een ranglijst maakte in 2008 van de meest bezochte landen door toeristen kwam het op de 27e plaats te staan met 8,4 miljoen buitenlandse bezoekers. De toeristische sector is een belangrijke bron van inkomsten. Daarnaast zorgt de sector ook voor veel werkgelegenheid; in 2005 werkte 4,4% van de Zwitserse beroepsbevolking in het toerisme.

De beste hotelscholen zitten in Zwitserland, natuurlijk door de langdurige ervaring met het massatoerisme. Maar ook de meertaligheid van Zwitserland is hierbij een voordeel. Daarom zijn er ook veel internationale scholen, waar de vele medewerkers van multinationals en internationale organisaties in Zwitserland gebruik van maken. Vaak kunnen hun kinderen beter doorstromen in hun eigen schoolsysteem zoals het engels IB.

Dat er zoveel internationale organisaties voor vestiging in Zwitserland kiezen heeft natuurlijk te maken met de neutrale positie van Zwitserland. En er ontstaat een sneeuwbaleffect: als er eenmaal internationale organisaties zitten gaan anderen er ook graag zitten.

In Genève zit bijvoorbeeld het Rode Kruis, de Wereldhandelsorganisatie, de Wereldgezondheidsorganisatie, UNAIDS, het CERN, de Internationale Arbeidsorganisatie, de Hoge Commissaris voor de vluchtelingen en enkele andere afdelingen van de Verenigde Naties. En dat terwijl Zwitserland pas laat bij de UN is gekomen.

Zo stemde in 1996 een grote meerderheid van de bevolking nog tegen toetreding tot de UN, maar wel weer voor deelname aan speciale programma’s van de UN. In 2002 is Zwitserland wel lid van de UN geworden.

In Lausanne bevinden zich onder andere het Internationaal Olympisch Comité, het Hof van Arbitrage voor Sport, de Internationale Schaatsunie en de Fédération Equestre Internationale, in Bern de UEFA, in Zurich de FIFA en in Aigle de Internationale Wielerunie.

Het bijzondere aan dit alles is dat Zwitserland zo’n klein land is, met weinig inwoners, een onhandige ligging , niet aan zee maar midden in Europa (land-locked state) en door het reliëf moeilijk begaanbaar, en toch is het land op een aantal terreinen zo’n zwaargewicht in de wereldeconomie. Het kan zichzelf goed van voedsel voorzien, heeft een aantal internationaal belangrijke industrieën, een enorme financiële sector, veel toerisme en belangrijke internationale dienstverlening.

BNP per hoofd van de bevolking (koopkracht)

Is Zwitserland economisch kwetsbaar?

Zoals je in de vorige paragraaf hebt gelezen, is de Zwitserse economie zeer afhankelijk van andere landen. Het BBP (Bruto Binnenlands Product) komt voor 58,6% uit export. Ook al is de Zwitserse frank de meest stabiele munt ter wereld, vanwege de afhankelijkheid van de buitenlandse handel is Zwitserland toch kwetsbaar.

Zwitserland heeft natuurlijk niet de euro en je zou denken dat dat nu met de eurocrisis gunstig is. Maar dat valt tegen. De meest directe gevolgen die de huidige crisis heeft op Zwitserland is het toenemen van de werkeloosheid, en het afnemen van de economische groei en stabiliteit.

De indirecte gevolgen van de crisis zullen zijn dat veel beleggers veilige investeringen zoeken, zoals goud of de frank. Door de grote vraag naar de frank stijgt de waarde en wordt hij duurder en duurder, terwijl de euro daalt. Door het stijgen van de frank, wordt de export te duur voor Europese landen waardoor de vraag zal afnemen, en de industrie achteruit zal gaan en dus ook een deel van de economie.

Ook het toerisme zal afnemen. Dit blijkt al uit een artikel dat in het najaar van 2011 verscheen in de Volkskrant. (‘Arme Zwitsers: alles op orde, toch dupe van de Eurocrisis’ geschreven door Johan Witteman 09/09/11). Doordat de frank zoveel duurder is geworden is Zwitserland ongunstiger geworden voor toerisme: alle omliggende buurlanden zijn goedkoper. Ook bedrijven zullen steeds meer moeten concurreren met buitenlandse bedrijven ,ook hierdoor zal de welvaart achteruit zal gaan.

Ook is er een risico dat de waarde van de frank opeens sterk zal dalen, als de beleggers hun vertrouwen in de euro terugvinden en daar weer fors in gaan investeren. Van de zwaar overgewaardeerde munt zal dan alleen nog een lage waarde overblijven, wat ook niet goed zou zijn voor de economie. Daarom proberen de Zwitserse banken de overwaardering tegen te gaan, en zelf in de euro te gaan investeren. Het redden van de euro is dus toch noodzakelijk om hun eigen economie stand te laten houden. Zwitserland is dus direct, en indirect zeer afhankelijk van Europa en blijkbaar maakt het feit van het wel of niet toebehoren tot de Europese Unie op economisch gebied in tijden van crisis niet zo veel uit.

Hoofdstuk 4. Wat maakt het politiek systeem bijzonder?

Hoe werkt het politieke systeem?

Volgens de grondwet is Zwitserland een democratische bondstaat die bestaat uit verschillende kantons. De kantons zijn de deelstaten die de federatie vormen. Zwitserland werd in 1979 in 26 kantons verdeeld, waarvan zes halfkantons. Een halfkanton is een niet officiële naam van een regio. Deze halfkantons kunnen minder invloed uitoefenen op de politiek, omdat ze slechts een zetel hebben, en hele kantons twee.

Zwitserland ontstond toen de drie kleine staatjes (oerkantons) Uri, Schwyz en Unterwalden in de bondsbrief van 1291 het Zwitsers Eedgenootschap sloten.

Het Zwitsers Eedgenootschap van de drie oerkantons

Dit deden ze om samen sterker te zijn in hun verzet tegen buitenstaanders, waaronder de Habsburgers. Langzamerhand werden de drie staten uitgebreid en sloten steeds meer andere staatjes zich bij hen aan zoals Bern in 1353 en Appenzel in 1513. In 1515 werd de confederatie verslagen door de Fransen en de Venetianen. Deze gebeurtenis leidde tot een nieuwe doelstelling: expansie werd niet langer nagestreefd en men verklaarde zichzelf tot neutrale staat. Dit werd vastgelegd in een 'eeuwigdurend' verdrag met de Fransen en dit is nog steeds de basis voor de politieke neutraliteit van het hedendaagse Zwitserland. De statenbond met zijn onafhankelijke staten en de gebieden die daarbij hoorden bleef bestaan tot aan de Franse revolutie. In 1803 werd de confederatie opnieuw ingericht. De afhankelijke, onderworpen gebieden werden erkend als echte staten.

In 1815 erkende het Congres van Wenen de “eeuwigdurende neutraliteit “ van Zwitserland.

De wetgevende macht is in handen van de Bondsvergadering, die uit twee kamers bestaat.

1. De Ständerat. Elk kanton stuurt twee afgevaardigden, elk halfkanton stuurt er één. De Ständerat bestaat dus uit 46 leden.

2. De Nationale Raad, die bestaat uit 200 zetels die voor vier jaar zijn gekozen door de burgers.

Elke vier jaar kiest de Bondsvergadering de zeven leden die de Bondsraad vormen. De bondsraad is de uitvoerende macht en zit in Bern. Bern is in praktijk de hoofdstad van Zwitserland, maar in feite heeft Zwitserland geen echte hoofdstad. Bern wordt ook wel de Bundesstadt genoemd, omdat de uitvoerende politieke macht er zit. De Bondsraad functioneert als staatshoofd en is ook niet afhankelijk van het vertrouwen van het parlement. Alle zeven leden van de Bondsraad zijn het hoofd van een departement, zoals het departement Buitenlandse zaken, Binnenlandse zaken, Politie en Justitie etc. Elk jaar kiest de bondsvergadering één van de zeven leden tot Bondspresident: de Bondspresident is geen staatshoofd maar heeft eerder een voorzittersfunctie. Omdat er sprake in Zwitserland is van directe democratie heeft het volk veel invloed in de politiek. De zwaarste stem is dus de stem van het volk. De politiek doet voorstellen, en als het volk het er niet mee eens is mogen ze in actie komen: 50.000 burgers of zes kantonregeringen kunnen binnen 90 dagen eisen dat er een referendum komt dat over het voorstel/besluit van de Bondsvergadering beslist. Ook kan er door middel van volksinitiatief een referendum komen over een grondwetswijziging (waarvoor 100.000 handtekeningen nodig zijn). Omdat de regering de hele tijd voorstellen aan het volk moet doen, is het gevolg dat het volk zo ongeveer elke maand wel naar de stembus moet.

Pas op 3 maart 1991 kwam er algemeen kiesrecht vanaf 18 jaar. In het algemeen werd het vrouwenkiesrecht in 1971 ingevoerd, maar pas in 1990 werd het vrouwenkiesrecht in alle kantons ingevoerd. De gelijkstelling van man en vrouw in het gezin, onderwijs en de kerk werd in de grondwet van 1981 opgeschreven. Vergeleken met Nederland was Zwitserland erg laat met de democratisering en emancipatie: In Nederland werd het algemeen mannenkiesrecht in 1917 ingevoerd, en het algemeen vrouwenkiesrecht in 1919. Zwitserland deed er dus 71 jaar langer over dan Nederlend om het algemeen vrouwenkiesrecht in te laten voeren in alle uithoeken van het land.

Kantons en inspraak

De kantons waar Zwitserland uit bestaat zijn allemaal erg zelfstandig; elk kanton heeft zijn eigen grondwet, regering, parlement en zijn eigen rechtbanken en wetten. Al deze bevoegdheden moeten wel binnen de grenzen van de federale grondwet blijven. Volgens de grondwet mogen de kantons geen onderling politieke banden aangaan. In alle kantonnale grondwetten staat vastgelegd dat over alle wetten, alle grondwetswijzigingen en alle belangrijke financiële beslissingen een referendum gehouden moet worden. Het volk mag dus over bijna alles meebeslissen. Hierdoor duurt het wel altijd heel lang voordat er echt veranderingen worden doorgevoerd in de politiek. Zo werd pas in 1971 door de bevolking besloten dat er stemrecht voor vrouwen moest komen en het laatste kanton dat daarin meeging deed dat pas in 1990.

In sommige bergkantons worden er jaarlijks in de open lucht vergaderingen gehouden van alle burgers, die door middel van hun hand op te steken kunnen meebeslissen over politieke voorstellen. De grote kantons zijn onderverdeeld in districten die weer onderverdeeld zijn in een aantal gemeenten. Zwitserland heeft ongeveer 3000 gemeentes. De gemeentes spelen een grote rol in de democratie. Op vele terreinen beslist de gemeente over gestelde vragen. De gemeenten beslissen en financieren het onderwijs, waardoor het onderwijs ook per kanton verschilt.

De kantons hebben ook hun eigen sociale diensten en politie en elk kanton beslist over zijn belastingen. Het schoolsysteem en zelfs de feestdagen verschillen per kanton. Eenheid is er daardoor op veel terreinen niet in Zwitserland. Door de grote zelfstandigheid van alle kantons is Zwitserland eerder een lappendeken van kantons die soms toch als een eenheid naar buiten toe treden.

Politieke verhoudingen

In Zwitserland speelt momenteel een PVV-achtige partij een grote rol, de SVP. De SVP is de meest succesvolle anti-immigranten partij van heel Europa, in Zwitserland heeft deze ook de meeste zetels. Voor de campagne die ze voeren gebruikten ze Zottel, de bok die alle ‘zwarte schapen’ het land uit moet jagen. Zottel werd een paar dagen voor de laatste verkiezingen ontvoerd, op 18 oktober 2011 en later zwart geverfd teruggevonden. De SVP is erg anti-Europa en anti-immigratie. Toch zal er in de regering niet veel veranderen naar aanleiding van de successen die de SVP boekt. Al sinds de jaren 50 bestaat de regering uit de vier grote partijen die zeven ministers gelijk verdelen.

Hoofdstuk 5 Los van de EU: voor-en nadelen

Lid zijn van de Europese Unie heeft een aantal consequenties:

1. Financieel

Elk land dat lid is van de EU betaalt een jaarlijkse bijdrage. Dus het kost je geld, maar je komt ook in aanmerking voor geld van de EU, voor landbouwsubsidies bijvoorbeeld of uit de EU-structuurfondsen. Afhankelijk van hoeveel je betaalt en hoeveel je ontvangt ben je dus een netto-betaler of een netto-ontvanger. Nederland is een netto-betaler, maar een paar jaar terug waren we nog netto-ontvanger omdat we toen nog heel veel landbouwsubsidies kregen. Landen als Ierland, Portugal, Spanje en Griekenland zijn momenteel netto-ontvangers van de EU. Dat Zwitserland niet bij de EU zit betekent dus dat het ze geen geld kost maar ook niets oplevert. Zo is er een bergboerenregeling van de EU waar Zwitserland zeker voor in aanmerking zou komen. Deze steun loopt Zwitserland mis

2. Economisch

De Europese Unie is een vrije handelszone voor alle lidstaten. Het toebehoren tot de EU zou voor Zwitserland een voordeel kunnen zijn omdat door de vrije handelszone de afzetmarkt groter wordt. Maar terwijl de afzetmarkt groter wordt, neemt de concurrentie ook toe. Zwitserland sloot zich in 1960 aan bij de EVA (Europese Vrijhandelsassociatie) en sloot met de Europese gemeenschap in 1972 een vrijhandelsakkoord. Hierdoor kon Zwitserland zelfstandig blijven , buiten de EU, maar kon wel profiteren van vrije handel.

Het niet bij een economische grootmacht horen werkt daarom niet echt in het nadeel van Zwitserland. In Europa zelf is er door de EVA en het vrijhandelsakkoord alsnog sprake van vrije handel, en op mondiaal niveau zal Zwitserland er ook niet veel last van hebben omdat Zwitserland een goede handelsreputatie heeft.

3. Wetgeving

Het voordeel van het niet toebehoren tot de EU is dat Zwitserland zich niet hoeft aan te passen aan de Europese wetgeving. Toch zijn er ook wetten die in het voordeel van Zwitserland zouden kunnen werken. Door het niet toebehoren tot de EU kan Zwitserland niet profiteren van de volgende wetten:

Communautaire gezondheidsbeleid (= gericht op het verbeteren van de volksgezondheid)

Een sterk partnerschap voor een betere toegang tot externe markten

Een concurrerend Europa in een gemondialiseerde economie. Dit plan is opgezet vanwege de globalisering. Door de globalisering biedt de wereldeconomie kansen zoals grotere afzetmarkten, maar ook risico’s zoals toenemende concurrentie. Om deze risico’s tegen te gaan is er een actieplan opgesteld door de EU; Door middel van het stimuleren van concurrerende markten, economische openheid, nieuwe groeisectoren zoals investeringen en diensten, non tarifaire belemmeringen en toegang tot hulpbronnen hoopt de EU mee te kunnen concurreren met de rest van de wereld.

Het niet bij de EU behoren werkt in het voordeel bij Zwitserland omdat het land zich niet aan wetten hoeft te houden zoals:

Steun voor de handel van ontwikkelingslanden

Bestrijding van de klimaatverandering. Om de klimaatveranderingen te bestrijden ten gevolge van het broeikaseffect heeft de EU maatregelen genomen. Zwitserland is niet milieu aansprakelijk. Dat betekent dat het land niet verplicht is om mee te doen aan het Europese energiebeleid en heeft daarom meer vrijheid.

4. Militair

Zwitserland is geen lid van de NAVO (= Noord Atlantische Verdragsorganisatie). In 2002 werd het land lid van de Verenigde Naties. Het land is alleen lid van de Neutral Nations Supervisory Commission. Omdat Zwitserland een neutraal land is, heeft het toch niet zoveel nut om een militair bondgenootschap aan te gaan. Wel heeft het land dienstplicht, en wordt er veel uitgegeven aan de het leger. Het is wel opmerkelijk dat het land neutraal is en zich nergens bij wil aansluiten (militair gezien) maar toch alle mannelijke burgers oproept tot dienstplicht.

5. Munt

Het niet meedoen aan de euro leek een goed idee te zijn geweest toen er crisis uitbrak: de euro begon te dalen, en de Zwitsers zaten goed met hun frank als meest stabiele munt ter wereld, maar dit bleek alsnog een nadeel. Omdat de Zwitserse economie voor een groot deel uit export bestaat, kreeg ook Zwitserland de klappen van de crisis omdat Zwitserse goederen en diensten simpelweg te duur werden voor landen waar de euro langzaam in zijn waarde daalde. Zo onafhankelijk is Zwitserland dus niet, want in tijden van crisis gaat het minder goed met de economie, omdat het niet goed in andere landen gaat. De Zwitserse welvaart is dus deels afhankelijk van de welvaart van andere landen.

Toch ziet het merendeel van de Zwitsers het als een voordeel om niet bij de EU te horen: toen het referendum werd gehouden in maart 2001 over de vraag of Zwitserland bij de EU zou gaan behoren, stemde meer dan 77% van de bevolking tegen.

Hoofdstuk 6: Conclusie: Zal Zwitserland bijzonder blijven?

Ik heb onderzocht hoe Zwitserland functioneert in Europa: hoe afhankelijk het land eigenlijk is in economisch opzicht, en hoe het zich handhaaft als neutraal land dat geen lid is van de Europese Unie.

1. Wat zijn de belangrijkste fysisch-geografische bijzonderheden van Zwitserland en hoe hebben die Zwitserland beïnvloed?

In dit hoofdstuk kwam ik erachter hoe de fysische-geografie niet alleen de geschiedenis en de economie heeft beïnvloed, maar ook het karakter van de Zwitsers. Door het reliëf hebben vele dorpen en kantons hun eigen cultuur behouden, waardoor Zwitserland een mozaïek van verschillende cultuurgebruiken heeft. Ook verklaart het reliëf de hoge urbanisatiegraad en de verschillende klimaten. Door het gebrek aan grondstoffen moesten de Zwitsers zich specialiseren in andere dingen, en daarin zijn ze succesvol geslaagd.

2. Welke bevolkingsaspecten maken Zwitserland bijzonder?

Het bijzonderste bevolkingsaspect van Zwitserland is dat er vier nationaal erkende talen worden gesproken. Ondanks de verschillende talen, culturen en zelfstandige kantons heerst er geen separatisme en is er toch sprake van een sterk nationaal gevoel. Er zijn veel immigranten, waarvan een groep moeite heeft zich aan te passen. Toch werken de verschillende etnische groepen niet als centrifugale krachten, en de meeste Zwitsers voelen zich trots op hun Zwitserse identiteit.

3. Welke economische kenmerken maken Zwitserland bijzonder?

De financiele dienstensector is een zeer bijzonder economisch kenmerk van Zwitserland. Door het bankgeheim zetten veel buitenlanders hun geld op Zwitserse bankrekeningen. Hierdoor is de bankensector enorm groot, en is dit een belangrijke bron van inkomsten en werkgelegenheid. De donkere zijde aan dit verhaal is echter dat de wet belasting ontduiken en witwassen toestaat, en dat het nog maar de vraag is hoe eerlijk het geld is wat er in de Zwitserse banken omgaat.

In het dagblad De Pers verscheen 24 februari 2012 het artikel: ‘De Amerikanen procederen Zwitsers bankgeheim kapot’ door Edward Deiters. De verenigde Staten probeerden in plaats van de rekeninghouders in Zwitserland, de banken zelf aan te pakken. Sinds 2008 neemt de druk sterk toe op het bankgeheim, vooral door Amerika. Nadat de Zwitserse banken onder Amerikaanse druk de namen van 4.450 Amerikaanse rekeninghouders aan Amerika had moeten geven, bleek dat er 18 miljard dollar aan totaal op de rekeningen stond. Als boete betaalde Zwitserland in 2010 780 miljoen terug.

Nu hadden de Amerikanen de volgende successen geboekt: de Zwitserse minister van financiën kwam met een ‘witgeldstrategie’ de Amerikanen tegemoet. De banken worden nieuwe zorgvuldigheidseisen opgelegd, wat betekent dat buitenlandse klanten een verklaring moeten afleggen dat ze over het geld in hun eigen land al belasting hebben betaald. Ook moeten banken hun klanten kritischer gaan bekijken, en zo nodig ook bepaalde klanten onderzoeken. Steeds meer banken worden aangeklaagd wegens het bewust wegsluizen van geld van Amerikaanse belastingontduikers. Het is dus nog maar de vraag hoelang het bankgeheim stand zal houden, onder de toenemende buitenlandse druk.

Zwitserland heeft een economie die sterk op de export is gericht. Voor de eurocrisis in 2008 was het land erg zelfstandig en succesvol, maar naarmate de euro daalde en de frank stabiel bleef werd Zwitserland te duur: voor export maar ook voor het toerisme. Dit laat zien dat Zwitserland wel degelijk afhankelijk is van de rest van Europa, ook al zit het land niet bij de EU.

4. Wat maakt het politieke systeem bijzonder?

De directe democratie maakt het politieke systeem zo bijzonder. Het volk heeft de grootste macht, en er heerst dus ook een cultuur waar de politiek continu voorstellen doet aan het volk die aangenomen of afgewezen worden. Omdat er veel referenda worden gehouden, duurt het wel lang voordat politieke beslissingen doorkomen. Zwitserland is al een zelfstandig land, maar op kantonnaal niveau is een nog veel sterkere zelfstandigheid. Elk kanton heeft inspraak in de politiek, en mag eigen wetten en regels handhaven.

5. Wat zijn de voor-en nadelen van het niet bij de EU horen?

De voor en nadelen van het niet bij de EU behoren zijn moeilijk te beoordelen, omdat er momenteel nog een economische crisis heerst. De euro staat relatief laag ten opzichte van de frank, en hierdoor gaat het minder goed met de Zwitserse economie. Het land wilde niet bij de EU omdat het zelfstandig en onafhankelijk wilde blijven, maar het is dus tijdens een crisis als deze nog maar de vraag hoe onafhankelijk het land is. Toch is het idee fijn je niet aan te hoeven passen aan de Europese wetgeving, en ik denk dat dat het grootste voordeel is. Het land blijft zelfstandig in politiek opzicht.

6. Zal Zwitserland bijzonder blijven?

Zwitserland is bijzonder om zijn bankgeheim, zijn directe vorm van democratie, zijn specialisaties op het terrein van precisie instrumenten die een groot deel van de export vormen, maar ook zijn koppige houding tegenover de rest van de wereld als het gaat om de neutraliteit maakt Zwitserland bijzonder.

Maar het is de vraag hoe lang Zwitserland al deze bijzonderheden zal behouden. In economisch opzicht maakte het wel of niet lid zijn van de EU weinig uit: omdat de Zwitserse economie sterk op de export is gericht is Zwitserland alsnog afhankelijk van zijn buurlanden en de rest van Europa. In tijden van crisis merkt Zwitserland ook de gevolgen: omdat de frank zo hoog staat neemt het toerisme en de export af. Zo zelfstandig is Zwitserland dus niet. De bankensector speelt ook een grote rol in de economie. Door het bankgeheim en de lage belastingen is het zeer aantrekkelijk voor buitenlanders om hun geld op Zwitserse bankrekeningen te stallen, maar zoals Jean Ziegler in zijn boek aantoonde maakt het bankgeheim witwassen van drugsgeld en ander crimineel geld ook mogelijk. Deze donkere kant aan het bankgeheim wordt al decennia lang bekritiseerd en Europa legt steeds meer druk op Zwitserland het bankgeheim langzamerhand op te heffen. Deze bijzonderheid zal Zwitserland niet vol kunnen houden, en als het bankgeheim daadwerkelijk wordt opgeheven , dan verliest Zwitserland een belangrijke bron van inkomsten maar ook een bijzonder kenmerk.

Over het succes van Zwitserland is niets zekers te voorspellen in de toekomst, maar in ieder geval zal het Zwitserse bevolkingskarakter bijzonder blijven. De koppigheid, de neutraliteit en onafhankelijkheid hebben de Zwitsers hoog in het vaandel staan en dat maakt het land ook in de toekomst tot een bijzonder land in Europa.

Logboek

In totaal heb ik vijf maanden aan mijn profielwerkstuk gewerkt: van oktober tot maart. Het begin was moeizaam, maar al snel kwam ik goed op gang. Vooral over hoofdstuk 2, 3 en 4 was veel informatie te vinden. Daarom heb ik die als eerste afgerond. Hoofdstuk een kwam daarna, wat ook niet zo moeilijk bleek te zijn nadat ik de juiste bronnen had gevonden, en hoofdstuk 5 ging ook redelijk goed. Ik werkte altijd in het weekend, en dan meteen een paar uur achter elkaar. Doordat ik als ik aan mijn profielwerkstuk zat, er meteen heel intensief aan zat, verdiepte ik me in de stof en bleef het goed hangen. Voor mijn gevoel werkte dat efficiënter dan elke dag 20 minuten.

Bronvermelding

Boeken:

‘Zwitserland wast witter’ van Jean Ziegler, 1990

Internet bronnen:

HOOFDSTUK 2

http://www.justlanded.com/nederlands/Zwitserland/Zwitserland-Gids/Taal/Talen

http://www.worldwidebase.com/science/zwitserland.shtml

http://en.wikipedia.org/wiki/Culture_of_Switzerland

http://www.justlanded.com/nederlands/Zwitserland/Zwitserland-Gids/Visum-Vergunning/Naturalisatie

http://www.ejpd.admin.ch/ejpd/fr/home/dokumentation/red/archiv/reden_christoph_blocher/2006/2006-08-19.html

http://nos.nl/artikel/65155-zwitserse-verkiezingen-vraag-en-antwoord.html

HOOFDSTUK 3

http://www.kapitalevragen.be/2011/5-redenen-om-zwitserse-frank-te-verkopen-tijdens-de-crisis/

http://www.worldwidebase.com/science/zwitserland.shtml

http://www.swissworld.org/en/economy/

http://financieel.infonu.nl/sparen/33497-bankgeheim-kraakt-door-kredietcrisis-eu-spaarrenterichtlijn.html

http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwitserland#Economie

http://www.indexmundi.com/g/g.aspx?v=67&c=sz&l=nl

http://www.nrc.nl/nieuws/2011/09/06/zwitserse-centrale-bank-gaat-ingrijpen-om-koers-frank-te-drukken/

http://standaard.typepad.com/beursexperts/2009/02/de-zwitserse-vluchtwaarde-getroffen-door-de-crisis.html

http://inveztor.nl/2011/09/hoog-zwitsers-spel/

http://nl.wikipedia.org/wiki/Bankgeheim

http://www.landenweb.net/zwitserland/economie/

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/7264/Schuldencrisis/article/detail/2842397/2011/08/09/Arme-Zwitsers-alles-op-orde-toch-dupe-van-eurocrisis.dhtml

http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_landen_naar_bnp

http://financieel.infonu.nl/belasting/34572-bankgeheim-boete-en-inkeerregeling-van-de-belastingdienst.html

HOOFDSTUK 4

http://www.nrc.nl/nieuws/2011/10/23/zwitserse-populisten-verliezen-terrein-bij-parlementsverkiezingen/?show_feedback_form=1 http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2668/Buitenland/article/detail/2978082/2011/10/20/Recordaantal-Zwitsers-stemt-naar-verwachting-rechts.dhtml http://zwitserlaan.wordpress.com/2011/10/18/help-zottel-is-ontvoerd/ http://www.swissworld.org/en/politics/general_information/role_of_the_cantons/

http://financieel.infonu.nl/belasting/38402-zwart-geld-bankgeheim-zwitserland-afgezwakt.html

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kantons_van_Zwitserland

http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwitserland

http://nl.wikipedia.org/wiki/Algemeen_kiesrecht

HOOFDSTUK 5

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kredietcrisis

http://nl.wikipedia.org/wiki/Europese_Vrijhandelsassociatie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwitserland_en_de_Europese_Unie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Europese_Economische_Ruimte

http://nl.wikipedia.org/wiki/Verdrag_van_Schengen

http://europa.eu/legislation_summaries/index_nl.htm#

HOOFDSTUK 6

‘De Amerikanen procederen Zwitsers bankgeheim kapot’ uit: Dagblad De Pers