De bodhrán

Inleiding Mijn scriptie gaat over de bodhrán, een Iers percussie instrument. Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik nogal verliefd ben geworden op dit land, op de muziek (niet echt dat hele traditionele, meer het keltische zoals Enya, Clannad en Mary Black, maar de Chieftains zijn steengoed!). Het lag dus al een beetje in de lijn der verwachting wat ik zou gaan kiezen. De bodhrán heeft mij altijd heel erg geboeid, met zijn opzwepende ritmes krijg je gewoon zin om te gaan dansen, het is een heel vrolijk, mooi klinkend instrument. Ik zou dit instrument ook zelf heel graag willen leren bespelen, maar in Nederland zijn er bijna geen muzikanten die hier les in geven, of ze wonen aan de andere kant van het land. Ik zal in mijn scriptie de bodhrán vooral in verschillende tijden plaatsen, maar aangezien er niet zoveel bekend is over het ontstaan van dit instrument, zal ik er ook techische feiten bij betrekken, zoals hoe het valt te bespelen enz. Ik hoop dat het een boeiende scriptie wordt en dat alles een beetje duidelijk overkomt! Waar komt het woord bodhrán eigenlijk vandaan? Het moderne Ierse woord bodhrán wordt correct uitgesproken als bow-rawn, zoals cow-brawn, met een lichte klemtoon op het eerste gedeelte. Het wordt ook wel uitgesproken als bow-RAWN; BOH-rahn (zoals know Ron); boh-RAHN of Bore-on (als in more on). Grammaticaal gezien zijn deze constructies niet goed, maar ze worden wel getolereerd. Het ligt er helemaal aan wie je het vraagt en in welk dialect hij of zij spreekt. In het oud-Iers, had de dh in bodhrán het geluid als de th in this. Tijdens de Late Middeleeuwen vervaagde dit gebruik en werd het woord uitgesproken zoals we het nu kennen. Volgens Michael O’Súilleabháin komt het woord bodhrán van het Ierse woord bodhar, wat doof en saaiklinkend betekent. Niet echt een compliment, want met zijn opzwepende ritmes is dit instrument alles behalve saai te noemen! In Kerry wordt de bodhrán ook wel een tambourine genoemd, wat natuurlijk verwijst naar de tamboerijn, een familielid van de bodhrán. Het eerst bekende gebruik van het woord bodhrán vinden we terug in de “Dictionary of the Irish language”, zo rond 1700. Daar staat het woord Rosa Anglica, een soort medische term die wordt vertaald wordt met de woorden tabor en timpan, allebei drum betekenend. Echter, men heeft geen idee of het verwijst naar een specifiek soort drum en als het daarnaar verwijst, welke drum. De tabor was een drum die werd gebruikt in oude tijden. De timpan is geen specifiek instrument, het kan zelfs verwijzen naar een snaarinstrument. Het is wel bijna zeker dat ze een frame-drum bedoelen en dat is weer de connectie met de bodhrán. De bor van tabor en de an van timpan vormen dan samen het woord boran, waar later bodhrán van is gemaakt.
Wat is eigenlijk de correcte naam voor de muzikant die de bodhrán bespeelt? Daar is bestaat veel twijfel over, dus ik zal een paar voorbeelden geven. Sommige mensen houden het simpel bij bodhrán-player, maar volgens Eoliare, een gids voor Ierse musici, wordt het uitgesproken als bodhránai (bow-rawn-ee). Andere suggesties zijn bodhrán-stricker, bodhránner, drummer of bodhrádóir (bow-rah-door). Dit is even om te laten zien hoe complex de Ierse taal is! We zullen het wel nooit zeker weten, dus ik hou me maar bij bodhrán-player! De culturele en religieuze aspecten van de bodhrán De bodhrán wordt vooral gebruikt op religieuze en culturele festivals. Bijvoorbeeld op St. Stephen’s Day, 26 december, als groepen mensen met zwartgemaakte gezichten, rare en vage kleding dragen gemaakt van stro, langs huizen gaan en ceremoniële liederen zingen. Maar ook op moderne feesten speelt de bodhrán nog altijd een belangrijke rol. Eigenaars van bodhráns die de Ierse voetbalteams begeleiden naar alle internationale wedstrijden bespelen hun instrumenten voor meer kracht en sterkte voor de spelers. Het ritueel wordt ook wel de “war cry of the Ancient Gael” genoemd. Ook de symbolen die vaak op de bodhrán staan hebben een religieuze ofwel een culturele betekenis. Ik zal een paar voorbeelden geven: - Het Kruis: Dit symboliseert de 4 wegen en Jezus’ macht over alle dingen; lengte, Breedte, hoogte en diepte. (Dit vind ik zelf ook een beetje vaag, maar ik heb het uit het engels vertaald, misschien bedoelen ze iets anders.) - Dieren en vogels: Dieren en vogels waren heilig voor de Kelten en veel Goden en
Geesten zijn afgebeeld met delen van dieren of vogels. - Een spiraal: De spiraal symboliseert de groei. In iedere cultuur is het een symbool
geworden van eeuwig leven. Doordat de Kelten altijd omgeven waren door water, werden ze constant herinnerd aan de bewegingen van het universum. De spiralen die zij hebben getekend staan symbool voor: de continue creatie van de wereld, iedereen is scheppend bezig, ieder moment van de dag; de cirkels in de spiraal staan symbool voor het leven, de dood en reïncarnatie (iets waar ik zelf in geloof). - Het knoopwerk aan de zijkanten van de bodhrán: Heel mooi bedacht, dit knoopwerk staat voor de menselijke ziel, die een deel uitmaakt van het goddelijke en uiteindelijk ook weer naar het goddelijke zou terugkeren. Ook staat het soms voor spirituele groei. Misschien klinkt dit allemaal een beetje vaag en zweverig, maar op mij komt heel mooi en doordacht over. Zo kun je zien dat de bodhrán niet zomaar een snel bedacht, leuk ritmisch instrument is, maar een instrument met een soort ziel, een instrument met geschiedenis en dat wil ik eigenlijk duidelijk maken. Het instrument en toebehoren De bodhrán bestaat in verschillende soorten en maten. De beste soorten zijn gewoonlijk tussen 15’’ en 20’’ (18” is de standaard maat). Ik geef de maten in inches, omdat ik alleen engelse informatie heb kunnen vinden en niet weet wat de maat in het nederlands is. Het houten gedeelte om het vel wordt ook wel ‘rim’ genoemd en is meestal gemaakt van houtdelen, aan elkaar gemaakt en vastgelijmd, maar er zijn ook vaste delen in gebruik. Het belangrijkste gedeelte van de bodhrán is natuurlijk het vel waarop gespeeld wordt. Dit kan gemaakt zijn van schapen, kalfs, geiten of paardenvel. Het geitenvel is favoriet (en het duurst) omdat zijn dikte en lange houdbaarheid onverslaanbaar is. De huid wordt na een tijd van reiniging om het frame gespannen en wordt vastgemaakt met koperen ‘knopen’. De bodhrán kan een kruisvormig deel aan de binnenkant hebben. Deze kan bestaan uit één of twee houten delen en is bedoeld voor het gemak om de bodhrán vast te houden als wel om de accenten beter te laten klinken. Een ander belangrijk deel voor de bodhrán speler is de stok, ook wel de ‘tipper’ genoemd. Deze zijn er ook weer in alle soorten en maten en zijn gemaakt van verschillende typen hout en hebben elk een ander gewicht. Het is heel belangrijk dat de muzikant een tipper neemt die bij de afmetingen van de bodhrán past, omdat er niets erger is dan een stok die te kort, te lang, te licht of te zwaar is. Ook iets om aan te denken: neem altijd twee of drie stokken mee, want zoals een iers gezegde luidt, de feeën hebben de neiging met je stok weg te rennen als je het het meest nodig hebt! Natuurlijk is het heel belangrijk om je instrument goed te verzorgen, zodat er geen mankementen aan kunnen ontstaan. Een van de meest kwetsbare delen aan de bodhrán is het vel. Het is net als je eigen vel beïnvloedbaar door het weer en atmosferische veranderingen. Je kunt je bodhrán vel onderhouden door met een soort créme regelmatig je instrument in te smeren zodat je het vel soepel houdt en beschermt tegen vocht. (essentieel in het vochtige Ierland!) Laat je bodhrán nooit achter in erg hete omstandigheden, bijvoorbeeld bij radiatoren, tegen het raam van je auto, dit is erg slecht en kan het instrument zodanig beschadigen dat het onbespeelbaar is. Nu ik het een en ander ter introductie van de bodhrán heb verteld, ga ik door met de geschiedenis van het instrument. Hoe de bodhrán te bespelen De bodhrán is een ingewikkeld instrument om te leren bespelen. Het vergt jaren training en de meeste mensen hebben daar het geduld niet voor. Maar zoals bij ieder instrument geldt: oefening baart kunst! Het is aan te bevelen dat, voordat je de tipper op het vel zet en begint te spelen, je vertrouwd raakt met het gewicht en de balans van de bodhrán en de tipper. Houd de drum in je linkerhand, voel zijn gewicht en laat het goed aanvoelen in relatie tot de rest van je lichaam. Als je het instrument vasthoudt, kun je het beste rechtop zitten. Het houten kruisgedeelte hou je in het midden vast, terwijl de rim (het houten gedeelte dat het vel gespannen houdt) tegen je linker schouder en been rust. (omgekeerd voor linkshandige mensen). Dan neem je de tipper in je rechterhand. Hou de stok vast alsof je een balpen vasthoudt, maar nu in het midden en het is de bedoeling dat de twee uiteinden in een rechte hoek naar de bodhrán staan. Nu kun je je eerste “slag” maken. Het zal eerst wat raar aanvoelen, maar dit is de beste manier om de unieke Ierse sound van de bodhrán te produceren. Verdeel de drum (in je hoofd) als een klok: 12 uur, 3 uur, 6 uur en 9 uur. Dit maakt het makkelijker om te weten waar je moet spelen. Zie het maar als een soort geheugensteuntje. De beweging die je bij het spelen van de bodhrán maakt is steeds dezelfde, op en neer, maar je kunt heel veel variatie brengen in de snelheid, het ritme etc. Hier zijn wat voorbeelden van reels en jigs (muziekvormen) waarbij de bodhrán gebruikt kan worden. De zwarte punt onder elke eerste slag betekent dat deze harder moet worden aangeslagen. Als je de slag te pakken hebt, kun je proberen deze deuntjes twee keer zo snel te spelen. Het is ook heel belangrijk dat je luistert naar cd’s van professionele bodhrán spelers zodat je dingen van hen op kunt steken en de ritmes goed te pakken kunt krijgen. Wanneer je bijvoorbeeld in een band gaat spelen met je bodhrán, luister dan goed naar de andere muzikanten en probeer niet de hoofdtoon te voeren. De bodhrán moet zich aanpassen aan het ritme van de muziek en niet omgekeerd. Er is niets zo erg als een uit de toon springende bodhrán!
De geschiedenis van de bodhrán Zoals de meeste dingen in Ierland zijn de wortels van bodhrán verdwenen in de mist der tijd. Maar de Ieren houden ervan verklaringen voor dingen te geven, dus zijn er verschillende theorieën ontstaan over de oorspronkelijke herkomst van dit instrument. Deze theorieën kun je eigenlijk verdelen in twee categorieën: 1. De bodhrán is vele jaren geleden uitgevonden in Ierland, waar het eerst als werktuig diende en later is uitgegroeid tot muziekinstrument. 2. Het is vanuit het buitenland Ierland binnengekomen, zo’n één tot tweeduizend jaar
geleden. Theorie nummer 1: De bodhrán valt in de categorie van een zogeheten “frame drum”, gemaakt van een cirkel hout met daarop een vel van een dier, meestal van een schaap of geit. Op het eerste gezicht ziet het eruit als een gebruiksvoorwerp, als een soort bak om dingen in te doen of iets dergelijks. De eerste theorie is daarop gebaseerd. Het is zeer bekend in de Keltische wereld (Ierland, Schotland, Wales, Cornwall, Britannië, etc) dat deze “bak” of “houder” in gebruik was voor vele duizenden jaren en dat het nog steeds gebruikt werd in Ierland ronf 1950. De bak werd gebruikt om bijvoorbeeld het kaf van het koren te scheiden en is nog steeds in gebruik in de derde wereld landen zoals Afrika en India. Dit gebruiksvoorwerp had verschillende namen: Dallan, Wecht, Wicht en vreemd genoeg ook Bodhrán. Bodhrán wordt ook wel vertaald als bak, maar ook als doof persoon of saai geluid. Dus nu hebben we een connectie tussen het gebruiksvoorwerp en het muziekinstrument! Maar wat is het geheim; was het eerst een instrument dat een handig gebruiksvoorwerp werd of ansersom? We zullen het wel nooit weten. Theorie nummer 2: Was de bodhrán een puur Iers instrument, van keltische origine, of arriveerde het in Ierland door andere culturen? Er is wat bewijs dat suggereert dat het prototype van de bodhrán naar Ierland is gekomen door middel van de Romeinse overheersing, of door Arabierse handelaren. In Romeinse culturen kun je zien dat zogeheten frame drums daar nog veel gebruikt worden, onder andere de tamboerijn die weer familie is van de bodhrán. Vandaag de dag is het instrument ook heel populair In Algerije, Marokko, Baskische landen, Lapland, China, Rusland, Mongolië en heel veel andere landen. Het merengedeelte van deze drums wordt gebruikt op religieuze en culturele festivals en alleen in Ierland, Baskenland en Spanje is het een belangrijk onderdeel van muzikaal entertainment. Zoals ik al eerder heb gezegd is de bodhrán familie van de tamboerijn, die gehoord kan worden in sommige Ierse muziek rond de jaren twintig. In de jaren vijftig werd de bodhrán voor het eerst in de Ierse traditionele muziek geïntroduceerd door Sean O’ Riada en Ceoltóirí Cualann, een band waarin de legendarische Peadar Mercier heeft gespeeld. Een van Mercier’s collega’s in Ceóltoirí Cualann was Eamon de Builteár. Ze speelden vaak samen in een hotel waar Mercier werkte, in het noorden van county Wicklow. (aan de Ierse westkust). Eamon de Builteár zegt dat de bodhrán werd gespeeld in sommige gedeelten van Kerry en dat toen het van daaruit verderging naar Abbey Theatre in Dublin, steeds meer mensen het instrument gingen bespelen. Ceoltórí Cualann, onder de leiding van Sean O’ Riada verwierf een tamelijk grote reputatie in Ierland en ook internationaal net als The Chieftains, met Peadar Mercier als de bodhrán speler. Maar het was Davy Fallon, een wat oudere muzikant die de bodhran bespeelde en boer, tot wie Paddy Moloney zich wendde voor het eerste Chieftains album. (De Chieftains zijn net als de Dubliners een internationale bekendheid). Dit gebeurde allemaal in de jaren zeventig. Fallon gebruikte een oude geitenvel bodhrán met tamboerijnbellen erop en Paddy moest hem ervan overtuigen de bellen eraf te halen zodat alleen de drum gehoord kon worden. Je zou dus kort samengevat kunnen zeggen dat de bodhrán een instrument is met een rijke historie. In de oudheid bestonden er al vele theorieén over en aangezien Ierland het land is van mythen en legenden, zijn ze daar begonnen de bodhrán weer te introduceren in de muziek. Nu is het één van de belangrijkste percussie instrumenten geworden en niet meer weg te denken uit de Ierse cultuur! SLOT Nou, dit was dan mijn scriptie over de bodhrán, ik hoop dat u het interessant vond en dat alles een beetje duidelijk was. Ik vond het zelf erg leuk om te doen, vooral omdat Ierland mij mateloos interesseert en fascineert en dan is het leuk om je scriptie over zo’n onderwerp te doen. Doordat het geen wereldwijd bekend instrument is, was het moeilijk om genoeg en vooral duidelijke informatie te vinden. In de bibliotheek was er niks te vinden, dus ben ik thuis achter het internet gaan zitten en gelukkig was daar wel wat, maar allemaal in het engels. Nou ja, dat moet ik toch beheersen als ik in Ierland wil gaan studeren, dus dat was een handige oefening! Ik heb ook een aantal geluidsvoorbeelden bij dit onderwerp gezocht, we hebben thuis een cd-brander, maar ja, niemand bij ons thuis is erg technisch, dus na 3 jaar zijn we er nog niet uit hoe dat ding werkt. Ik geef de cd’s met de nummers en dan kunt u ze daarop horen. Zoals ik al zei hoop ik dat het interessant genoeg was en dat het heeft voldaan aan de eisen! Bronvermelding Ik heb alleen gebruik gemaakt van internetbronnen, dus ik zal de adressen hier even opnoemen: -
www.ceolas.org/instruments/bodhran - www.iol.ie/~ronolan/bodhran.html - www.bodhran.ie - www.bodhran.com - www.ifccsa.org/bodhran.html - www.redbrick.dcu.ie/~tradsoc/theory/bodhran.html - www.eckermanndrums.com/english/e_bodh.html