Mythologie

Voorwoord Een openbaar kunstwerk met mythologische inslag… Tja, ik kan natuurlijk een beeld nemen, maar dat zegt me niets. Een gebouw, ja, ik heb er naar gezocht, maar ik heb nog nooit een gebouw met mythologisch thema gezien. Gewoon ‘public art’ op internet hielp ook niet. En toen kwam de ingeving: affiches, spotprenten, kunst voor het volk!! Na enige (15) uren zoeken op het internet was hij er dan: Pegasus op een communistische poster. Maar ik vond het nog niet genoeg, er moest nog een rechts kunstwerk bij. Weer een eind verder stuitte ik op ‘New Deal Tyranny’ van onbekend? Nee. Na een lange zoektocht vond ik zijn naam: Carey Orr Het schrijven kon beginnen… Inleiding In dit verslag probeer ik de redenen te zoeken waarom de beide kunstenaars de symboliek gebruikten die ze gebruikten. In beide kunstwerken is de mythologische symboliek die er in zit niet gebruikelijk voor hun doelgroep. Ik heb voor deze beide posters gekozen omdat ze, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een schilderij, een politieke standpunt uitdragen (New Deal Tyranny) of door de politiek gebruikt zijn om een beleid kracht bij te zetten (Belezenheid is de weg naar communisme). Bovendien heb ik zelf meer met de grafische kunsten dan met de schilder- of beeldhouwkunst. In dit verslag ga ik achtereenvolgens de mythologische, de artistieke en de historische achtergronden na. In de artistieke achtergronden maak ik een onderscheid tussen kunstwerk, kunstenaar en opdrachtgever.
Over de mythe
Belezenheid is de weg naar communisme Nadat Perseus Medusa had verslagen verrees uit haar bloed het gevleugelde paard Pegasus. Dit paard zou een belangrijke rol in de Griekse mythologie gaan spelen. Vlak na zijn geboorte steeg hij op naar de hemel om voor de oppergod Zeus de bliksem te veroveren. In diezelfde hemel trok hij de wagen van de dageraad Eos. Met zijn hoeven sloeg hij de bronnen Hipocrene op de Helicon in Boeotië en de Pirenebron in Korinthe, waar hij op last van Athene, de godin van de wijsheid (of de zeegod Poseidon, de bronnen zijn hier niet eenduidig) gevangen werd door Bellerophon, die het paard gebruikte voor zijn strijd tegen het mythische dier Chimaera . Bellerophon probeerde, toen hij zijn opdrachten voor zijn schoonvader Iobates, waar het doden van de Chimaera er één van was, voltooid had, met Pegasus naar de Olympos te vliegen om daar een leven met de onsterfelijken te leiden. Zeus stak daar een stokje voor en stuurde een horzel op Pegasus af die het dier stak en woest maakte, zodat Bellerophon van zijn rug af viel en in zee stortte. Na de dood van Bellerophon werd Pegasus als sterrenbeeld aan de hemel gezet. Pas in de tijd van de humanisten kreeg Pegasus de rol van dichterpaard waar het nu om bekend is. Dit om de symbolische rol die het steeds vervult: het slaan van de Muzenbron, het voeren van de allegorische strijd met de Chimaera (voedingsbodem voor de iconografie van St. Joris en de Draak) en het afschaffen van de ubriV door Bellerophon van zijn rug te gooien. New Deal Tyranny De Trojaanse Oorlog loopt op zijn eind. Na bijna tien jaar van strijd, onderlinge geschillen, het uitbreken van de pest en tussenkomst van goden bedenkt Odysseus een list om de stad te veroveren: het bouwen van het paard van Troje. Het lokaas met zeventig van de beste en meest vermaarde Griekse helden als dodelijke inhoud wordt voor de poort van Troje geplaatst. De andere Grieken varen af, als zouden zij de aftocht blazen. De Trojanen lopen zegevierend de stad uit om het ‘geschenk van de goden’ binnen te halen. Die nacht maakten de Griekse helden de stadspoorten open om hun teruggekeerde kameraden de toegang tot de stad te verschaffen, die zij plunderden en tot de grond toe vernietigden. Deze list is vele malen herhaald (zie bijvoorbeeld het turfschip van Breda in de Tachtigjarige Oorlog) en beschreven. Men vindt de mythe zelfs in de computerwereld terug: een Trojan Horse is een computervirus dat zich voordoet als een gewoon programma. Over het kunstwerk
Belezenheid is de weg naar communisme Het kunstwerk
Van deze poster is de ontwerper helaas niet bekend. Hij is uitgegeven in 1920 door uitgeverij Gosizdat in Moskou. De poster is 72 bij 54 cm en de gebruikte techniek is lithografie. Op het kunstwerk is het mythische paard Pegasus te zien, dat bereden wordt door Perseus. Perseus houdt een opengeslagen boek in zijn handen waarin de tekst “Proletariërs aller landen verenigt U!” te lezen is. Het tweetal vliegt over een typische Russische industriestad. Perseus houdt een fakkel in zijn hand, het Griekse symbool voor levenslicht. De ontwerper heeft waarschijnlijk Perseus boven Bellerophon, de andere berijder van Pegasus, verkozen omdat hij het paard het leven geschonken, net zoals het verenigen van alle proletariërs het leven moet schenken aan het Sovjetrussische alfabetisme, dat op zijn beurt het communisme moet versterken. Misschien is bewust gekozen om Pegasus naar links te laten vliegen, wat wellicht de politieke koers die de SU moet varen uitdrukt, het geeft in elk geval het paard beweging naar de kijker toe: wanneer het naar rechts zou gaan zou het lijken alsof Pegasus ons verliet. De keuze voor het paard Pegasus is opmerkelijk, omdat de Russische arbeider meestal niet over de klassieke mythologie wist. Als symbool is het overduidelijk de verbreider van de kennis, zoals het dat ook in de Griekse mythologie was. De leus aan de onderkant (“Belezenheid is de weg naar communisme”) voldoet aan alle Sovjet-eisen: een stoere rode letter met daarnaast een al even strijdvaardig communistisch logo. De hele poster straalt arbeiderskracht uit: Pegasus is een Belgisch trekpaard, Perseus ziet er niet uit alsof hij voor een kleintje vervaard is en de stad op de achtergrond is in vol bedrijf. De partij moet tevreden geweest zijn. De kunstenaar
Zoals vermeld is de ontwerper van deze poster niet bekend, maar dat zegt wel iets over hem. In de Sovjet-Unie heerste namelijk hetzelfde idee over kunst, en met name de kunstenaar, als in de Middeleeuwen. Toen was het zo dat je als kunstenaar anoniem bleef omdat je je werk voor God deed. Dit was overigens niet altijd even vrijwillig; zo was in veel kloosters het verboden je naam onder je werk te vermelden. Zo ook in het Rusland van 1920. Je werk stond in dienst van het collectief. De ontwerper heeft zijn naam waarschijnlijk om die reden (al dan niet vrijwillig) niet vermeld. Wat ik wel over hem gevonden heb is dat hij, aan de stijl te zien, meer posters voor uitgeverij Gosizdat gemaakt heeft, allemaal rond 1920. De opdrachtgever
Uitgeverij Gosizdat heeft dit affiche in opdracht van de staat laten maken. Gosizdat was de Sovjetstaatsuitgeverij en heeft bijna alle verplichte communistische literatuur uitgegeven, zoals bijvoorbeeld het rode boekje . Het affiche is uitgegeven in een grootschalige campagne om het analfabetisme aan te pakken. De achtergronden hiervan behandel ik in het volgende hoofdstuk. Over uitgeverij Gosizdat is weinig bekend, waarschijnlijk omdat het een staatsuitgeverij was en hij zich om die reden niet hoefde te profileren. Er is zelfs nergens in de mij beschikbare bronnen vermeld of hij nog bestaat, waarschijnlijk is hij met de ineenstorting van het Sovjetimperium mee ten onder gegaan.
New Deal Tyranny Het kunstwerk
Deze spotprent kwam in 1936 uit in de Chicago Tribune als reactie op Roosevelt’s New Deal politiek. De gebruikte techniek is pen met inkt op papier. De prent is getekend door Carey Orr. Het formaat is onbekend, de precieze datum van uitgave ook. Op de prent zien we de democratische ezel als paard van Troje een fort binnenrijden. Op de ezel staat “New Deal Tyranny” oftewel “de Tirannie van de New Deal”. Het fort stelt het Amerikaanse volk voor, met als poort de grondwet. Orr wil doen voorkomen alsof de ezel (de New Deal), met zijn voor een arme arbeider zeer verleidelijke herverdeling van goederen, het Amerikaanse volk verleidt om de poort (de grondwet) te openen en hem binnen te laten. In het paard zitten Roosevelt’s trawanten, die Amerika naar God zouden willen helpen. Orr geloofde namelijk dat Roosevelt met zijn New Deal (een behoorlijk rigoureus staatsingrijpen in de economie) het communisme in wou voeren in de VS. Naast deze politieke boodschap toont Orr zich een goed cartoonist door het plaatje simpelweg grappig te laten zijn. De ezel is nogal knullig opgebouwd en de democraten in die ezel worden afgeschilderd als kinderen op een slaapfeestje, die het maar niet lukt stil te blijven. Opvallend is wel dat Orr zelfs met die humor zijn politieke boodschap doorgeeft: de grappen zitten alleen aan democratische kant, het fort is hem ernst. De kunstenaar
Carey Orr werd geboren in Ada, Ohio. Op jonge leeftijd verloor hij zijn moeder en werd daarna opgevoed door zijn grootvader die een farm bezat waar Orr als echte redneck natuurlijk hard meehielp. Op zijn dertiende hertrouwde zijn vader, een houthakker, en verhuisde Orr met hem naar Spokane, Washington. Daar kwam hij op de highschool, waar hij zeer goed bleek te zijn in honkbal. Door daar zijn professie van te maken verdiende hij genoeg geld om naar de Chicago Academy of Fine Arts te gaan. Nadat hij die afgerond had heeft hij voor de Chicago Examiner, de Nashville Tennessian en tenslotte (1917) voor de Chicago Tribune waar hij tot zijn pensioen gewerkt heeft. Bij de Tribune heeft hij een grote invloed gehad. Zijn vernieuwende werk leidde in 1961 tot het winnen van de Pulitzer Prize voor Editorial Cartoons. Orr was een man met sterke convicties. Hij had alles in zijn leven met keihard werken bereikt en vond dat dat zo hoorde. Twee van zijn speerpunten waren zijn (politieke) haat jegens F.D. Roosevelt en zijn afkeer van de New Deal. Orr wordt gezien als één van de grootste cartoonisten van de afgelopen eeuw. De opdrachtgever
Orr werkte toen hij de spotprent tekende voor de Chicago Tribune. De Tribune was een vrij conservatieve krant die ondanks dat het progressieve middel ‘spotprenten’ inzette om zijn mening te verkondigen. Hoewel Orr niet de plicht had bepaalde tekeningen te maken, zijn er toch enkele invloeden vanuit de Chicago Tribune aan te wijzen die er voor zorgden dat hij maakte wat hij maakte. Carey Orr vormde samen met Vaughn Shoemaker en John McCutcheon de ‘Grote Drie’ cartoonisten van de krant. Omdat McCutcheon een vriend van Teddy Roosevelt was kon hij diens broer Franklin Delano Roosevelt niet aanvallen. McCutcheon was te verdeeld over de New Deal om deze frontaal aan te vallen en Shoemaker zat op een andere afdeling, dus Orr had de vrije hand en eigenlijk ook de plicht om over zijn twee favoriete onderwerpen veel te tekenen. Ook heeft Orr er voor gezorgd dat eenmaal in de week bij de Chicago Tribune de Tiny Tribune verscheen: een vier pagina’s dik katern met daarin cartoons over belangrijke gebeurtenissen van de afgelopen week. Ook hierin kon Orr zijn politieke mening vrijelijk uiten. De historische omstandigheden
Belezenheid is de weg naar communisme De kersverse Sovjet-Unie kampte (ook) in de eerste jaren van haar bestaan met nogal wat problemen. Doordat de Sovjet-Unie voor de vrede met Duitsland in de Eerste Wereldoorlog een groot deel van haar gebied af moest staan, was het de helft van haar industrie kwijtgeraakt. Daarbij kwam dat de bolsjewieken weinig ervaring hadden met het beheren van bedrijven en dat veel Russen weinig animo hadden hun bedrijf te laten nationaliseren. De boeren moesten al hun opbrengst aan de staat afstaan en gingen uit protest daartegen veel minder produceren. Door al deze schrijnende economische situatie ontstond er een hongersnood waarin miljoenen Russen stierven. Ook militair ging het de Sovjet-Unie bepaald niet voor de wind: in 1921 moesten de bolsjewieken een opstand neerslaan van matrozen die de revolutie gesteund hadden en meer vrijheid eisten. Ondertussen woedde er nog steeds een oorlog tussen de bolsjewieken en vijandelijke Russische en Geallieerde legers, die nog tot 1922 zou duren en een zware tol in man en materiaal eiste. Als logisch gevolg van de hongersnood, het militaire gevaar en het politieke klimaat emigreerde een groot deel van de goed geschoolde Russen. Van wat er aan Russen overbleef was ongeveer de helft analfabeet. Omdat op zo’n basis geen staat op te bouwen valt, greep de partij in. Voor de economische problemen voerde Lenin, de partijvoorzitter, de Nieuwe Economische Politiek (NEP) in, die met name een meer praktijkgerichte uitvoering van het marxisme inhield. Er werden onderwijsmaatregelen doorgevoerd die de ouderwetse klasdiscipline versoepelden en leerlingen door middel van stages zeer praktijkgericht onderwijs boden. Om al deze maatregelen bekend te maken gebruikten de bolsjewieken de kunst. Deze bevond zich in het Rusland van het begin van de 20e eeuw in een periode van grote bloei, en hoewel een deel van de kunstenaars, waarvan sommigen wereldfaam genoten, na de revolutie geëmigreerd was, was er in de jaren ’20 nog steeds een grote artistieke activiteit. De jonge kunstenaars die gebleven waren werden, zolang zij geen antibolsjewistische kunst maakten, gestimuleerd veel te experimenteren. De kunst werd naar de mensen toe gebracht; zo werden bij feesten als de viering van de verjaardag van de revolutie alle straten en pleinen vol affiches en spandoeken gehangen. Het grootste deel van de kunstenaars hing het constructivisme aan. Vertegenwoordigers van deze stroming zijn bijvoorbeeld de regisseur Meyerhold, die het totaaltheater uitvond, en de filmer Eisenstein, onder meer bekend van de films ‘Slagschip Potemkin’ en ‘Iwan de Verschrikkelijke’. De constructivisten experimenteerden, geïnspireerd door de technologische vooruitgang, met materialen en ruimtelijke verhoudingen. In de grafische kunsten waren de constructivisten zeer vernieuwend. Met hun affiches, fotomontages en vooral hun nieuwe lettertypen veroorzaakten zij een ware omwenteling in de typografie. Het lettertype dat op ‘Belezenheid is de weg naar communisme’ gebruikt wordt is een goed voorbeeld van zo’n nieuw lettertype: het drukt, in tegenstelling tot de dan toe veel gebruikte en oersaaie schreefletter, een stemming uit. In de campagne tegen het analfabetisme, waar, wellicht ten overvloede, ‘Belezenheid is de weg naar communisme’ deel van uitmaakt, worden vrijwel uitsluitend constructivistische affiches gebruikt. Zo’n campagne past zeer goed in het utilarisme dat deel uitmaakt van het constructivisme. In de campagne zit, als voorbeeld van ‘kunst voor het (hele) volk’, ook een affiche dat specifiek op vrouwen gericht is. Iets dat dan wel in het communisme past, maar toch zeer zeldzaam is in zijn tijd. New Deal Tyranny In oktober 1929 kwam er met de beurskrach een eind aan de verkiezingsbelofte van president Herbert Hoover: “Een kip in de pan en twee auto’s in de garage.” Korte tijd later waren de VS en niet lang daarna de hele wereld gedompeld in wat Hoover “A crisis more serious than war” noemde, een crisis die later als één van de hoofdoorzaken van de Tweede Wereldoorlog aangewezen zou worden. De crisis was veroorzaakt door een aantal factoren. Ten eerste was de inkomensverdeling ronduit slecht. Slechts 25% van de bevolking kon meedelen van de welvaart van de jaren ’20 de overige driekwart zat rond het minimumloon. In de landbouwsector waren door overproductie de prijzen zo laag dat boeren geld moesten lenen om machines te kunnen kopen. Toen de prijzen door de crisis nog verder daalden, moesten de boeren hun land en huizen verkopen. Zakenlui en politici hadden in de jaren ’20 een groot optimisme in de economie gekweekt, waardoor mensen veel gingen lenen om aandelen te kunnen kopen. Toen begin 1929 de autoafzet stokte, vermoedden veel aandeelhouders dat de economie toch niet zo solide was als men wel dacht, en trachtte men de aandelen te verkopen. Deze daalden daarom enorm in waarde. De banken die het krediet hadden verschaft voor iedereen die op afbetaling aandelen of andere zaken had gekocht, hadden aandelen als onderpand aanvaardt. Toen deze aandelen catastrofaal daalden, leden de banken zo veel verlies dat velen failliet gingen. Franklin Delano Roosevelt was al op jonge leeftijd in de politiek terechtgekomen. Nadat hij onderminister van Marine en gedurende twee periodes van twee jaar gouverneur van New York was geweest, werd hij in de democratische conventie met net genoeg stemmen als presidentskandidaat aangewezen. Met zijn mediatalent en zijn bewezen doorzettingsvermogen – Roosevelt had polio doorstaan – probeerde hij de kiezers te overtuigen dat zijn ‘New Deal’ het beste medicijn tegen de crisis was. Ondanks het feit dat Hoover hem als demagoog en communist bestempelde wist hij het vertrouwen van de kiezer in de presidentsverkiezingen van 1932 te winnen. Roosevelt’s New Deal behelsde een heel pakket aan hervormingen. Allereerst werden de banken aangepakt. Zij werden een week lang gesloten, en na die week waren de zwakke banken gesloten en was de geldvoorraad van de sterke banken aangevuld. Vervolgens werd de boeren subsidie beloofd als ze hun productie beperkt hielden, dit leidde tot hogere prijzen op de voedingsmarkt en dus tot meer koopkracht voor de boeren. Tenslotte probeerde Roosevelt met de National Industrial Recovery Act (NIRA) bedrijven uit te nodigen afspraken met de overheid te maken. Omdat deze regeling vrijwillig was, deden veel bedrijven niet mee. Bovendien beschuldigden kleine bedrijven de grote ervan dat ze zichzelf in de afspraken bevoordeelden ten koste van de kleine bedrijven. De NIRA werd tenslotte in 1935 door het Hooggerechtshof strijdig met de grondwet verklaard, omdat hij de president te veel macht zou geven. Omdat de NIRA duidelijk mislukt was, ging Roosevelt over van een harmoniemodel, wat de NIRA was, naar een conflictmodel. De New Deal-wetten waren u dwingend voor de bedrijven. Dit stuitte op nogal wat verzet. Vanuit conservatieve en republikeinse hoek werd hij beschuldigd van communisme. Zelf nu nog zijn er sites op internet die vol met drogredenen, citaten en cijfers proberen Roosevelt’s beleid onderuit te halen. Carey Orr hoorde bij de (meer gematigde, hij heeft Roosevelt nooit van communisme beschuldigd) tegenstanders van de New Deal. Dat is ook niet zo vreemd, want eigenlijk iedereen die tot de bovenste 25% van de inkomens behoorde, was er door de New Deal op achteruitgegaan. Conclusie
Belezenheid is de weg naar communisme Wat het meest opvalt aan dit affiche is de manier waarop het zijn mening over wil brengen: het gebruikt een mythologisch thema. Dit werd zowel in de Sovjet-Unie als in alle andere socialistische en communistische landen en stromingen niet gedaan. Dit omdat deze stromingen zich op het ‘gewone’ volk richten, en die hebben nooit scholing gekregen over mythologie. Zo zal je in bijna alle socialistische kunst heel duidelijke iconografie vinden; vaak staat op een symbool gewoon met een woord aangeven wat het betekent. Wat bij dit affiche wel heel duidelijk is, is dat het ook een mooi, stoer plaatje is als je nog nooit van Pegasus of Perseus gehoord hebt. Een paard met vleugels spreekt simpelweg tot de verbeelding, en het mannetje op dat paard kan iedereen wel zijn. Dit kan de keuze van de kunstenaar voor dit mythologische thema zeker beïnvloed hebben. Ook is het belangrijk te vermelden dat in de jaren van het constructivisme van staatswege nog een zeer vrije hand gegeven werd in het kiezen van onderwerp, materiaal en stijl. In de tijd van Stalin zou dit affiche onmogelijk geweest zijn: hij predikte het realisme. Het Marxisme is deels gebaseerd op het humanisme, en dat is de tijd waarin Pegasus een dichterpaard werd. Misschien is dit symbool bijgebleven in het hoofd van de tekenaar van de communistische studies die hij als jonge idealist gemaakt had. Er zijn veel redenen aan te wijzen, en ze zullen allemaal invloed gehad hebben, maar het blijft vreemd. Wat waarschijnlijk is, is dat in de toestand die ontstaat als de helft van een land analfabeet is, de leiders alles proberen om duidelijk te maken dat men moet leren lezen. Geen symboliek is te vergezocht, want je kunt je boodschap niet simpelweg opschrijven als je doelgroep uit analfabeten bestaat. Dit probleem verklaart ook het bestaan van een specifiek op vrouwen gerichte poster in dezelfde campagne: de partij wilde gewoon dat het analfabetisme zo snel mogelijk geminimaliseerd werd. Toen ik het affiche voor het eerst zag wist ik meteen dat het mijn onderwerp zou worden. Het straalt een ontzettende geschiedenis uit. Een geschiedenis met een problematiek die in het verwende Nederland eigenlijk niet bestaat: analfabetisme. Een reële problematiek, als je het mij vraagt.
New Deal Tyranny Ook bij deze spotprent is de onderwerpskeuze opmerkelijk. Hoewel in spotprenten veel symboliek voorkomt, gaat dat vaak om heel eenvoudige symboliek. Carey Orr toont zich een meester in het uitdrukken van zijn mening in een tekening. Orr heeft waarschijnlijk deze mythologische symboliek gebruikt om niemand voor het hoofd te stoten. Als hij een expliciete link gelegd had met het communisme, waren er protesten gekomen en had hij waarschijnlijk de democraten in de kaart gespeeld. Ook sluit het paard van Troje erg mooi aan bij de democratische ezel. Wat vreemd is, is dat de Ilias , die vanuit Grieks standpunt geschreven is, de Grieken als de ‘good guys’ voorstelt, terwijl Orr de democraten, die hij als de ‘bad guys’ beschouwt in het Griekse paard stopt. Wat dat betreft heeft hij misschien niet zo goed opgelet op school. De spotprent intrigeert mij vooral omdat hij aan tegengesteld is aan mijn eigen politieke mening. Roosevelt is voor mij altijd een soort held geweest is, waarvan ik allereerst wist dat hij de Oorlog gewonnen had waarover ik vervolgens op school leerde dat hij de depressie van de jaren ’30 bezworen had. Onderzoeken waar het conservatisme van Orr vandaan kwam heb ik daarom erg leuk gevonden. Deze spotprent heeft me dus vooral politiek geboeid. Artistiek gezien is hij minder bijzonder dan de communistische Pegasus. Het mooie is dat in beide werken mythologische symboliek gebruikt wordt, en dat deze bij zowel de spotprent als het affiche uitgedrukt in de voor de eigen cultuur gebruikelijke stijl. De groteske Pegasus voor de Sovjet-Unie tegenover de met cartooneske humor getekende democratische ezel. Literatuur
Boeken Bij het schrijven van dit verslag heb ik de volgende boeken geraadpleegd: - The World Encyclopedia of Cartoons, Maurice Horn, Detroit 1980 - Who’s Who of the Pulitzer Prize Winners, Elizabeth A. Brennan e.a., Onyx Press, Januari 1999 Websites Bij het schrijven van dit verslag heb ik de volgende boeken geraadpleegd: - Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis: < http://www.iisg.nl > - The New Deal Network: < http://newdeal.feri.org >