14.1 Politieke achtergronden
Grootste deel politieke macht18e eeuw gesloten klasse regenten. ‘Middelstand’ (winkeliers, onderwijzers, ambtenaren enz.) economisch + sociaal groot belang maar geen politieke macht.
2e helft 18e eeuw Republiek verdeeld: Oranjegezinden (adel, leger, strenge predikanten, volk) steunden stadhouders Oranje & patriotten tegen Oranje als stadhouder, laatste onderling verdeeld. Aristocratische patriotten voor regentenheerschappij, democratische patriotten macht regenten breken & gegoede burgerij(middelstand) politieke invloed + posities in regering geven. Jaren ’80 democratische meer macht, Oranjeaanhangers riepen hulp Pruisen in orde herstellen.
1789 Franse Revolutie, burgerij richtte tegen macht vorst, adel + hoge geestelijkheid. Fransen trokken in 1795 NL in, einde Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Bataafse Republiek (1795-1806)uitgeroepen. FR Napoleon aan macht, broer koning Holland(1806-1810), NL 1810 ingelijfd bij Fr, pas in 19e eeuw NL weer vrij+onafhankelijk
14.2 Sociaal-economische achtergronden
Republiek 18e eeuw standenmaatschappij. Regenten stelden rijkdom tentoon grachtenhuizen. Onderaan ladder boeren, massa arbeiders+armen. Daartussen burgerij (middenstand) zette zich ook af tegen onderste laag die ze trachtten burgerlijke normen+ waarden op te leggen. Einde 18e eeuw economisch slecht: banken failliet, industrie kromp, veel ontslagen & handel stagneerde.
14.3 Culturele achtergronden
Rond 1700 grote interesse theoretische geschriften over kunst, men oriënteert op Klassieken waaraan men normen+regels ontleent. Opvattingen Romein Horatius belangrijk, toonaangevend waren teksten+literatuur FR. Tragedies Corneille& Racine als voorbeelden NL’se toneelauteurs. In Republiek werd dit op Klassieke regels+normen geïnspireerde Fransclassicisme gepropageerd door dichtgenootschappen. Bekendste dichtgenootschap “Nil Volentibus Arduum”(niets is onmogelijk voor hen die het willen), theoreticus dichtgenootschap Andries Pels.
Loop 18e eeuw ontwikkelde nieuwe niet op klassieken gebaseerde literatuur, sterk beïnvloed door rationalisme, empirisme & ideeëngoed Verlichting. Eind 18e eeuw gevoel belangrijk. Rationalisme+Empirisme 18e eeuw volop in belangstelling. FR’se filosoof René Discartes benadrukte rede, ratio, denkend bewustzijn & legde basis voor rationalisme. Andere benadering verwoord door En John Locke, zintuiglijke ervaring de bron v kennis, stelde bewustzijn mens bij geboorte als tabula rasa (onbeschreven blad) voor. Volgens empirisme kennis afgeleid uit zintuiglijke ervaring + waarneming.
Empirisme + rationalisme veel bijgedragen Verlichting. Verlichtingsfilosofen wilden kennis verschaffen, voorlichting geven, mondig maken, vooroordelen die mens onmondig maken bestrijden. Mens moest zichzelf ontwikkelen, wijzer + beter worden. Encyclopedie geschreven door Dennis Diderot + Jean le Rond hierbij middel. Belangrijke filosoof Immanuel Kant, benadrukte mondig maken indiv burgers. Denkers & schrijvers Verlichting voor tolerantie, gelijkheid, vrijheid, verzet tegen dogmatisme & absolutistische macht. Filosofie strijdmiddel kritiek bestaande maatschappij&moraal verwoorden. Verlichtingsfilosofen op zoek aantrekkelijk vormen ideeën uiten.
Opvoeding belangrijk onderwerp Verlichting. John Locke, Betje Wolff, Aagje Deken schreven over opvoeding. Zedelijk gedrag komt altijd voort uit redelijk inzicht. Verwaarlozing opvoeding kwalijke gevolgen. Op te voeden mens verantwoordelijkheid voor zichzelf + verantwoordelijkheid leren dragen tegenover medemensen.
Opvoeding centraal Proeve v kleine gedichten voor kinderen v Hiëronymus v Alphen, Emile ou de l’Éducation(1762) Jean Jacques Rousseau, kritiseerde ongelijkheid mensen, meende maatschappij vernieuwd mens terug naar niet-misvormde mens(die niet door ontstaan particuliere eigendom v zichzelf vervreemd) hechtte veel waarde aan gevoel. Tegen eind 18e eeuw tendens waarbij grote waarde toegekend subtiele gevoelens + verfijnde emotionele vatbaarheid: sentimentalisme. 2e helft 18e eeuw Fransclassicisme losgelaten, meer aandacht beleving lezer, meer op emotionele gewaarwordingen gerichte benadering.
Tegelijk God meer gezien als bron liefde en natuur ook als bron voor gevoelsaandoeningen.
14.4.1 Frans-Classisme
Classicisten vertrouwden op literaire regels ontleend aan klassieke theoreticus Horatius en Franse Boileau, Franse toneelschrijvers Corneille &Racine schreven tragedies die als voorbeeld dienden voor leden ‘Nil Volentibus Arduum’. Men stelde regels op verschillende soorten(genres) literaire teksten, NL’s literatuur classicisme aan te wijzen in tragedie+komedie.
Pieter Langendijk(bekendste schrijver blijspelen) Het wederzijds huwelijksbedrog. Classicistisch blijspel bestond 5 bedrijven + wijze les. Lodewyk & Charlotte maken elkaar hof doen zich rijker voor wanneer bedrog uitkomt echt verliefd.
Aantal literaire teksten uit 18e eeuwse Republiek idealen Verlichting tot uitdrukking. Nieuw niet binnen Frans-Classicisme ontwikkelde genres als spectatoriale tijdschriften, kinderliteratuur, imaginaire reisverhalen, opvoedkundige zedenromans. Nieuwe literatuur in dienst opvoeding&emancipatie burgerij.
14.4.2 Spectatoriale tijdschriften
EN’se Richard Steele + Joseph Addison 1710, spectatoriaal tijdschrift (moraliserend weekblad 8 pagina’s). populair genre, bekendste De Hollandsche Spectator (1731-1735) Justus v Effen.
Anoniem, problemen op luchtige/eenvoudige manier gepresenteerd aan burgers, emanicipiërende burgerij verlangde stichting/hulp bij pers./maatschappelijke ontwikkeling. Essays, brieven, verhalen over dagelijkse zaken in leven (opvoeding, huiselijk omgang, geloof, verdraagzaamheid, modieus gedrag, praktische levensvragen). Spectatoriaal tijdschrift -> moraal+boodschap deugdzaamheid op geestige wijze verpakt. Lezersbrieven om probleem bespreken/antwoorden wilde ‘mijnheer de spectator’, spectator -> centraal fictief personage, verkondigde met kennis v zaken mening (veel ingezonden brieven bedacht door auteurs zelf).
Gesitueerd + besproken koffiehuizen. In spectatoriale tijdschriften idealen Verlichting als volmaakbaarheid mens&maatschappij gepresenteerd. Vanuit burgerlijk perspectief kritiek op sociale groepen die burgerlijke belangen niet bevorderen: rijke nietsnutten, leeglopende studenten, verfranste modejonkers, luie bedienden, kwakzalvers & bedelvolk. Geen politieke blad, geen oproepen revolutie, doel: zedelijke verbetering van bestaande orde, rond 1780 nam aandacht af.
14.4.3 Kinderliteratuur
Opvoeding/onderwijs belangrijk Verlichting, 1ste kinderliteratuur (teksten speciaal kinderen), Hiëronymus v Alphen Proeve van kleine gedichten voor kinderen, belangrijke onderwerpen studie-ijver, vlijt, ouder-kindrelatie& deugden als oprechtheid+gehoorzaamheid (vaak vanuit perspectief kind). Pasten binnen belangstelling voor pedagogie(werd beschouwd belangrijk middel tegen bijgeloof/onwetendheid) in Verlichting. Leerstof voor kinderen moest aantrekkelijk verpakt, inhoud aansluiten kinderlijke leefwereld.
14.4.4 Imaginaire reisverhalen
17e/18e eeuw avonturenverhalen, schelmenverhalen & liefdesverhalen populair. Waren verhalen in proza waarbij psychologische uitwerking personages ontbrak. Imaginaire reisverhalen nadruk handelingsverloop, door verlichtingsfilosofen geschreven ideeën aantrekkelijke manier uitzetten.
Gullliver’s travels(1726) v J. Swift, Robinson Crusoe(1719) v D. Defoe. Auteur wilde maatschappijkritiek leveren, denkbeeldig land schetsen bestaande situaties eigen land kritiseren (soms utopische wereld). Typische onderwerpen Verlichting: opvoeding, religie, staatsbestuur. In Republiek Beschrijvinge van het machtig Koninkrijk Krinke Kesmes(1708) Hendrik Smeeks, Reize door het Aapenland(1788) J.A. Schasz.
14.4.5 Opvoedkundige zedenroman
Eind 18e eeuw, opkomst zedenroman, nadruk op psychologie, innerlijk & karakterontwikkeling personages. De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart(1782) Betje Wolff.Aagje Deken. Zedenromans maakten duidelijk wat goed &slecht gedrag was, hadden vormende waarde. Samuel Richardson Pamela(1740-41), Clarissa(1747-48), veel aandacht karakteranalyse & morele beoordeling, burgerdeugden verheerlijkt.
Briefroman ieder personage getypeerd door eigen wijze uitdrukken, briefvorm vergrootte werkelijkheidskarakter.
De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart(briefroman). Verlichtingsideaal v tolerantie op godsdienstig terrein naar voren. Handel als bron welvaart gezien, 18e eeuw pas getrouwd kon worden wanneer solide financiële basis zeker. Lezers kwamen via ontwikkeling personages tot inzichten die auteurs wilden brengen. Bedoeling herkenbare omgeving, vertrouwde personages.
14.4.6 Sentimentalisme
Sentimentele roman Julia(1783) Rhijvis Feith, cultivering eigen gevoel. Gaat hierom om 2 geliefden kunnen niet trouwen zullen in hemel vervolmaking liefde hebben. Sentimentele roman, waarin personages gevoelsverfijningen, personages met subtiele gevoelens nadruk op beleving & gewaarwordingen. Lezers emotioneel raken, actief medeleven bewerkstelligen. Op zoek emotionele effectwerking, verheviging v ruimte (sombere omgeving). Werden bezwaren tegen sentimentalisme gevormd: cultivering v gevoelsverfijning zou tot te groet psychische kwetsbaarheid, egocentriciteit & onmaatschappelijk gedrag leiden. Sentimentele personages cultiveerden eigen gevoelens, geen spoor maatschappelijke interesse, voor verlichte mensen uit 18e eeuw niet te accepteren.
Grootste deel politieke macht18e eeuw gesloten klasse regenten. ‘Middelstand’ (winkeliers, onderwijzers, ambtenaren enz.) economisch + sociaal groot belang maar geen politieke macht.
2e helft 18e eeuw Republiek verdeeld: Oranjegezinden (adel, leger, strenge predikanten, volk) steunden stadhouders Oranje & patriotten tegen Oranje als stadhouder, laatste onderling verdeeld. Aristocratische patriotten voor regentenheerschappij, democratische patriotten macht regenten breken & gegoede burgerij(middelstand) politieke invloed + posities in regering geven. Jaren ’80 democratische meer macht, Oranjeaanhangers riepen hulp Pruisen in orde herstellen.
1789 Franse Revolutie, burgerij richtte tegen macht vorst, adel + hoge geestelijkheid. Fransen trokken in 1795 NL in, einde Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Bataafse Republiek (1795-1806)uitgeroepen. FR Napoleon aan macht, broer koning Holland(1806-1810), NL 1810 ingelijfd bij Fr, pas in 19e eeuw NL weer vrij+onafhankelijk
Republiek 18e eeuw standenmaatschappij. Regenten stelden rijkdom tentoon grachtenhuizen. Onderaan ladder boeren, massa arbeiders+armen. Daartussen burgerij (middenstand) zette zich ook af tegen onderste laag die ze trachtten burgerlijke normen+ waarden op te leggen. Einde 18e eeuw economisch slecht: banken failliet, industrie kromp, veel ontslagen & handel stagneerde.
14.3 Culturele achtergronden
Rond 1700 grote interesse theoretische geschriften over kunst, men oriënteert op Klassieken waaraan men normen+regels ontleent. Opvattingen Romein Horatius belangrijk, toonaangevend waren teksten+literatuur FR. Tragedies Corneille& Racine als voorbeelden NL’se toneelauteurs. In Republiek werd dit op Klassieke regels+normen geïnspireerde Fransclassicisme gepropageerd door dichtgenootschappen. Bekendste dichtgenootschap “Nil Volentibus Arduum”(niets is onmogelijk voor hen die het willen), theoreticus dichtgenootschap Andries Pels.
Loop 18e eeuw ontwikkelde nieuwe niet op klassieken gebaseerde literatuur, sterk beïnvloed door rationalisme, empirisme & ideeëngoed Verlichting. Eind 18e eeuw gevoel belangrijk. Rationalisme+Empirisme 18e eeuw volop in belangstelling. FR’se filosoof René Discartes benadrukte rede, ratio, denkend bewustzijn & legde basis voor rationalisme. Andere benadering verwoord door En John Locke, zintuiglijke ervaring de bron v kennis, stelde bewustzijn mens bij geboorte als tabula rasa (onbeschreven blad) voor. Volgens empirisme kennis afgeleid uit zintuiglijke ervaring + waarneming.
Empirisme + rationalisme veel bijgedragen Verlichting. Verlichtingsfilosofen wilden kennis verschaffen, voorlichting geven, mondig maken, vooroordelen die mens onmondig maken bestrijden. Mens moest zichzelf ontwikkelen, wijzer + beter worden. Encyclopedie geschreven door Dennis Diderot + Jean le Rond hierbij middel. Belangrijke filosoof Immanuel Kant, benadrukte mondig maken indiv burgers. Denkers & schrijvers Verlichting voor tolerantie, gelijkheid, vrijheid, verzet tegen dogmatisme & absolutistische macht. Filosofie strijdmiddel kritiek bestaande maatschappij&moraal verwoorden. Verlichtingsfilosofen op zoek aantrekkelijk vormen ideeën uiten.
Opvoeding belangrijk onderwerp Verlichting. John Locke, Betje Wolff, Aagje Deken schreven over opvoeding. Zedelijk gedrag komt altijd voort uit redelijk inzicht. Verwaarlozing opvoeding kwalijke gevolgen. Op te voeden mens verantwoordelijkheid voor zichzelf + verantwoordelijkheid leren dragen tegenover medemensen.
Opvoeding centraal Proeve v kleine gedichten voor kinderen v Hiëronymus v Alphen, Emile ou de l’Éducation(1762) Jean Jacques Rousseau, kritiseerde ongelijkheid mensen, meende maatschappij vernieuwd mens terug naar niet-misvormde mens(die niet door ontstaan particuliere eigendom v zichzelf vervreemd) hechtte veel waarde aan gevoel. Tegen eind 18e eeuw tendens waarbij grote waarde toegekend subtiele gevoelens + verfijnde emotionele vatbaarheid: sentimentalisme. 2e helft 18e eeuw Fransclassicisme losgelaten, meer aandacht beleving lezer, meer op emotionele gewaarwordingen gerichte benadering.
Tegelijk God meer gezien als bron liefde en natuur ook als bron voor gevoelsaandoeningen.
Classicisten vertrouwden op literaire regels ontleend aan klassieke theoreticus Horatius en Franse Boileau, Franse toneelschrijvers Corneille &Racine schreven tragedies die als voorbeeld dienden voor leden ‘Nil Volentibus Arduum’. Men stelde regels op verschillende soorten(genres) literaire teksten, NL’s literatuur classicisme aan te wijzen in tragedie+komedie.
Pieter Langendijk(bekendste schrijver blijspelen) Het wederzijds huwelijksbedrog. Classicistisch blijspel bestond 5 bedrijven + wijze les. Lodewyk & Charlotte maken elkaar hof doen zich rijker voor wanneer bedrog uitkomt echt verliefd.
Aantal literaire teksten uit 18e eeuwse Republiek idealen Verlichting tot uitdrukking. Nieuw niet binnen Frans-Classicisme ontwikkelde genres als spectatoriale tijdschriften, kinderliteratuur, imaginaire reisverhalen, opvoedkundige zedenromans. Nieuwe literatuur in dienst opvoeding&emancipatie burgerij.
14.4.2 Spectatoriale tijdschriften
EN’se Richard Steele + Joseph Addison 1710, spectatoriaal tijdschrift (moraliserend weekblad 8 pagina’s). populair genre, bekendste De Hollandsche Spectator (1731-1735) Justus v Effen.
Anoniem, problemen op luchtige/eenvoudige manier gepresenteerd aan burgers, emanicipiërende burgerij verlangde stichting/hulp bij pers./maatschappelijke ontwikkeling. Essays, brieven, verhalen over dagelijkse zaken in leven (opvoeding, huiselijk omgang, geloof, verdraagzaamheid, modieus gedrag, praktische levensvragen). Spectatoriaal tijdschrift -> moraal+boodschap deugdzaamheid op geestige wijze verpakt. Lezersbrieven om probleem bespreken/antwoorden wilde ‘mijnheer de spectator’, spectator -> centraal fictief personage, verkondigde met kennis v zaken mening (veel ingezonden brieven bedacht door auteurs zelf).
Gesitueerd + besproken koffiehuizen. In spectatoriale tijdschriften idealen Verlichting als volmaakbaarheid mens&maatschappij gepresenteerd. Vanuit burgerlijk perspectief kritiek op sociale groepen die burgerlijke belangen niet bevorderen: rijke nietsnutten, leeglopende studenten, verfranste modejonkers, luie bedienden, kwakzalvers & bedelvolk. Geen politieke blad, geen oproepen revolutie, doel: zedelijke verbetering van bestaande orde, rond 1780 nam aandacht af.
14.4.3 Kinderliteratuur
Opvoeding/onderwijs belangrijk Verlichting, 1ste kinderliteratuur (teksten speciaal kinderen), Hiëronymus v Alphen Proeve van kleine gedichten voor kinderen, belangrijke onderwerpen studie-ijver, vlijt, ouder-kindrelatie& deugden als oprechtheid+gehoorzaamheid (vaak vanuit perspectief kind). Pasten binnen belangstelling voor pedagogie(werd beschouwd belangrijk middel tegen bijgeloof/onwetendheid) in Verlichting. Leerstof voor kinderen moest aantrekkelijk verpakt, inhoud aansluiten kinderlijke leefwereld.
17e/18e eeuw avonturenverhalen, schelmenverhalen & liefdesverhalen populair. Waren verhalen in proza waarbij psychologische uitwerking personages ontbrak. Imaginaire reisverhalen nadruk handelingsverloop, door verlichtingsfilosofen geschreven ideeën aantrekkelijke manier uitzetten.
Gullliver’s travels(1726) v J. Swift, Robinson Crusoe(1719) v D. Defoe. Auteur wilde maatschappijkritiek leveren, denkbeeldig land schetsen bestaande situaties eigen land kritiseren (soms utopische wereld). Typische onderwerpen Verlichting: opvoeding, religie, staatsbestuur. In Republiek Beschrijvinge van het machtig Koninkrijk Krinke Kesmes(1708) Hendrik Smeeks, Reize door het Aapenland(1788) J.A. Schasz.
14.4.5 Opvoedkundige zedenroman
Eind 18e eeuw, opkomst zedenroman, nadruk op psychologie, innerlijk & karakterontwikkeling personages. De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart(1782) Betje Wolff.Aagje Deken. Zedenromans maakten duidelijk wat goed &slecht gedrag was, hadden vormende waarde. Samuel Richardson Pamela(1740-41), Clarissa(1747-48), veel aandacht karakteranalyse & morele beoordeling, burgerdeugden verheerlijkt.
Briefroman ieder personage getypeerd door eigen wijze uitdrukken, briefvorm vergrootte werkelijkheidskarakter.
De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart(briefroman). Verlichtingsideaal v tolerantie op godsdienstig terrein naar voren. Handel als bron welvaart gezien, 18e eeuw pas getrouwd kon worden wanneer solide financiële basis zeker. Lezers kwamen via ontwikkeling personages tot inzichten die auteurs wilden brengen. Bedoeling herkenbare omgeving, vertrouwde personages.
14.4.6 Sentimentalisme
Sentimentele roman Julia(1783) Rhijvis Feith, cultivering eigen gevoel. Gaat hierom om 2 geliefden kunnen niet trouwen zullen in hemel vervolmaking liefde hebben. Sentimentele roman, waarin personages gevoelsverfijningen, personages met subtiele gevoelens nadruk op beleving & gewaarwordingen. Lezers emotioneel raken, actief medeleven bewerkstelligen. Op zoek emotionele effectwerking, verheviging v ruimte (sombere omgeving). Werden bezwaren tegen sentimentalisme gevormd: cultivering v gevoelsverfijning zou tot te groet psychische kwetsbaarheid, egocentriciteit & onmaatschappelijk gedrag leiden. Sentimentele personages cultiveerden eigen gevoelens, geen spoor maatschappelijke interesse, voor verlichte mensen uit 18e eeuw niet te accepteren.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden